Мекемелердегі бухгалтерлік есептің әдістері

245613

знаков

таблиц

изображения

Кіріспе

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан-2050» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «2013 жылдың нәтижесі бойынша біз ЖІӨ бойынша планетаның ірі 50 экономикаларының қатарына кіреміз. Әлемнің барлық елдері өздерінің дамуын салыстыратын мойындалған рейтингтер бар. Алты жыл бұрын мен айқын міндет қойдым –әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру. Әлемдік экономикалық форумның рейтингісінде Қазақстан қазірдің өзінде 51 орынды иеленеді. Бүгінгі күні біз өзіміздің мақсатымыздан бір адымдамыз» деп атап өтті. Дәл осы мемлекет басшысы қойған міндеттердің шешім табуы Қазақстанға халықаралық нарыққа еніп, сол жерден өзіндік орын алуына мүмкіндік береді.

Есепшілік есеп мен қаржылық есептіліктің отандық жүйесін жүргізу мақсатымен экономиканың барлық салалары халықаралық стандарттарға сәйкес қалыптасты. Соңғы жылдары біздің елде есепшілік есеп мен қаржылық есептілікті қалыптастыру бойынша үлкен жұмыс атқарылды.

Өндірістің шынайы үрдістерін көрсететін есепшілік есеп, экономикалық барлық салаларының кәсіпорындарының еңбек ұжымдарына кәсіпорынның ағымдық жағдайын бақылауға мүмкіндік беретін дер кезінде толық және шынайы экономикалық ақпарат алуына көмегін тигізеді; оның стратегиясы мен әдіс-тәсілдерін жоспарлауға; қорларды тиімді пайдаланып, қызмет нәтижелерін өлшеу мен бағалауға; шешім қабылдауда субъективтілікті жоюға мүмкіндік береді.

Ғимараттардан, жабдықтардан, машиналардан, құралдар мен өзге де еңбек құралдарынан тұратын негізгі құралдар сервистік қызметтің үрдісіне қатысып, фирма қызметінің ең басты негізі болып табылады. Олардың жағдайы мен тиімді қолданылуы субъектілердің шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелеріне тікелей әсер етеді.

Негізгі құралдардың есепшілік есебі мыналарды қамтамасыз етулері тиіс:

• дұрыс құжаттық рәсімдеу мен түсімдердің есебінде дер кезінде көрініс табуы, негізгі құралдарды шығару мен орнын ауыстыру;

• негізгі құралдардың сақталуы мен тиімді қолданылуын бақылау;

• есептелген амортизация сомаларының есебінде нақты көрініс табуы;

• негізгі құралдарды дер кезінде және толық инвентерлеу мен қайта бағалау, олардың нәтижелерінің есепте көрініс табуы.

Негізгі құралдардың рөлі, олардың түрлі экономикалық қатынастарда тиімді қолданылуы әрқашан маңызды. Бұл, кез-келген кәсіпорынның табысының, елдің ұлттық байлығының негізгі қайнар көзі, негізгі құралдарды тиімді, жеткілікті толық жүйелі қолдануымен, олардың өз уақытында жаңартылуы мен жаңғыртылуымен негізделеді. Адам еңбегімен біріккенде, өндірістің түрлі деңгейлерінде менеджмент мен маркетингтің дамуымен сервистік кәсіпорындардың негізгі құралдарын қолданудың максималды тиімділігіне қол жеткізіледі.

Нарықтың экономикаға өту кәсіпорындардан өндіріс тиімділігін арттыруды, өнім мен қызметтің ғылыми-техникалық үрдістің жетістіктерін енгізу есебінен бәсекеге қабілеттілігін арттыруды, шаруашылық жүргізу мен өндірісті басқарудың тиімді формаларын талап етеді. Маңызды факторлардың бірі, тұтынушылық кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыру болып табылады да, кооперацияларын негізгі құралдармен қажетті деңгейде қамтамасыздандырып, оларды толық қолдануды қамтамасыз етуге қызмет етеді. Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдау мен өзектілігін табуға себепкер болды. Дипломдық жұмыстың мақсаты:

· Негізгі құралдарды есепке алу саласында қазіргі таңда қолданыстағы экономикалық және теориялық материалдармен танысу;

· «Neocar» ЖШС есепшілік есеп саласындағы қызметін негізгі құралдардың қозғалыс құжаттарын қолдана отырып талдау;

· Негізгі құралдарды қолдану мен тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар жасау;

· Есепшілік есептегі ақпараттық технологиялардың рөлін зерттеу.

Зерттеу объектісі: "Neocar"жауапкершілігі шектеулі серіктестігі болып табылады.

1 Негізгі құралдардың есебінің экономикалық және теориялық негізі

1.1 Негізгі құралдардың мәні мен олардың экономикадагы рөлі

Негізгі жеке құралдар – бұл, өндірісте жылдар бойы, онжылдықтарда қолданыстағы кәсіпорынның қорлары. Олардың сыртқы пішіні өзгеріссіз қалады, ал өздерінің құнын олар өзгертеді, өндірістік өнімге бөлшек-бөлшекпен ауыстырады.

Негізгі құралдар есебінде олардың қолданылуы компания үшін еш экономикалық тиімділік әкелмейтін объектілер де болуы ықтимал, бірақ олар өзге объектілерді қолданудан табыс алу үшін қажет болып табылады.

ХҚЕС 16 сәйкес – «Негізгі құралдар», активтерді негізгі жеке құралдар ретінде активтердің есепшілік есебіне қабылдауда келесі талаптарды бір уақытта орындауды қажет етеді:

а) оларды өнім өндірісінде қолдану, ұйымның басқармалық қажеттіліктері үшін жұмыстарды орындауда немесе қызмет көрсеткенде қолдану;

б) ұзақ уақыт бойы қолдану, яғни пайдалы қолдану мерзімі 12 айдан артады немесе егер ол 12 айдан асса, әдеттегі операциялық айналымнан артса;

в) осы құралдардың кейінгі қайта сатылымы ұйыммен ұсынылмайды;

г) болашақта ұйымның экономикалық табыстар әкелу қабілеттілігі [1].

Негізгі капиталдан негізгі құралдарға негізгі капитал бөлінеді.

Капитал – бұл табыс алу үшін қолданылатын мүлік жиынтығы. Өндіріс саласына қорлардың бағытталуы немесе табыс алу мақсатында қызмет көрсету де капиталсалымы немесе инвестиция деп аталады.

Есепшілік есепте «капитал» - бұл, компания активтерінің құны мен оның міндеттемелерінің сомасы арасындағы айырмашылық. Бұл көлем иеленушілердің компанияның өзіндік құнына беріледі.

Кәсіпорынның қаржылық талдауында негізгі жеке құралдарды белгілеу үшін кейде жұмыс капиталының атауы қолданылады. Бұл қаржылық көрсеткіш компанияның ағымдық активтерін қаржыландыруда жеке және қарызға алынған құралдардың арақатынасымен сипатталады. Ағымдық активтер мен ағымдық міндеттемелер арасындағы айырмашылыққа тең.

Капитал түрлері:

· негізгі капитал — өнімге өз құнын амортизация нысанында белгілі бір уақытта бөлшектеп алмастырады;

· айналымдағы капитал — өз құнын өндіріс өніміне бірден барлығын алмастырады.

Карл Маркс қосымша құнды талдауда капиталды тұрақты және ауыспалы деп бөліп қарауды ұсынады:

· тұрақты капитал — құн көлемін өзгертпейді, тек оны өндіріс нәтижесіне бірден немесе бөлшектеп;

· ауыспалы капитал — жұмыс күшін жалға алу үшін қолданылады, жалақы нысанына ие, өндіріс үрдісінде қолданылған ауыспалы капиталдың құнының орнына жаңа құн қалыптасады, әдетте оның мөлшері артық болады.

Әдетте, компания иелерінің мақсаты табыс табу болып табылады. Маркс гипотезасына сәйкес, табыс «қосымша құнның» пайда болу формасы болып табылады. Маркс қосымша құн, тек қана ауыспалы капиталдың туындататынын айтты, тұрақты капитал барлық өнімге, соның ішінде қосымша құнға капиталистің жеке меншік құқығын таратуға жағдай тудырады. Тұрақты капитал көлемінің Маркстің ауыспалы капиталға қатынасын капиталдың органикалық құрылымы деп атады.Табысты арттыруға бәсекелестік пен ұмтылыс машиналарды қолданудың артуына әкеліп соғады. Маркс тұрақты капиталдың құны ауыспалы капитал құнынан тезірек артады, соның нәтижесінде, Маркс теориясы бойынша, табыс көлемінің төмендеуге бағыт алуы байқалады деп санады.

Егер негізгі капитал туралы дәлірек айтсақ: негізгі капитал, бұл машиналарға, жабдықтарға, ғимараттарға, саймандарға жұмсалатын негізгі капитал; ақшалай формада амортизациялық есептемелер нәтижесінде негізгі капиталдың элементтерінің тозу мөлшері бойынша қайтарылады, қатар барысында капитал айналысымен жүргізіледі.

Тауарды өткізгеннен соң негізгі капитал бөлшек бойынша ақшалай формада кәсіпкерге қайтарылып беріледі. Негізгі капитал физикалық және моральдық тозуға ұшырайды.

Физикалық тозу – негізгі капиталмен тұтынушылық құнның біртіндеп жоғалуы,ол тұрақты түрде өнімге амортизация түрінде бөлшектеп алмастырылады.

Моральды тозу-тозу еңбек өнімділігінің өсімі есебінен және техникалық үрдіс есебінен болады да, негізгі капиталдың физикалық тозуына дейін жаңартылуына әкеліп соғады.

Негізгі капитал – бұл негізгі қорларға енгізілген ақша құралдары. Ол өзінің мүліктік нысанын өзгертіп, келесі кезеңдерден өтеді:

Шынайы активтерге инвестициялау –ғимараттар, жабдықтар, машиналар мен құралдар, ал қаржылық емес активтерге –акциялар, облигациялар. Өндіріс, амортизация түрінде тұтыну. Еңбек құралдарының біртіндеп алмастыру үрдісі олардың физикалық және моральдың тозу мөлшері бойынша олардың көмегі бойынша өндірілетін өнімге ауысады; арнайы ақша құралдарын қолдану– негізгі қорларды қарапайым және кеңейтілген өндіріс үшін өндіріс пен айналым шығындарына қосылатын амортизациялықаударымдар.

Орнын толтыру: аударылған амортизация ақшалай нысанға алмастырылады. Осы ақшалар есебінен жабдықты қайта сатып алу жүзеге асады.

Негізгі капитал құрамына кіретіндер:

Негізгі құралдар – өнімді өндіруде еңбек құралдары ретінде қолданылатын мүліктің бір бөлігі, жұмыстарды орындау немесе қызмет көрсету, немесе ұйымды басқару үшін немесе 12 айдан асатын кезеңде немесе әдеттегі операциялық кезең, егер ол 12 айдан асса жүзеге асырылады. Негізгі құралдар құрамында ұйымның меншігіндегі жер аумақтары, табиғатты қолдану объектілері есепке алынады.

Аяқталмаған ұзақ мерзімді инвестициялар – көлемдерді құруға, арттыруға шығындар және де сатылымға арналмаған ұзақ қолданудың айналымдық емес активтерін алу, оған мемлекеттік құнды қағаздарға ұзақ мерзімді қаржылық салымдар жатпайды, құнды қағаздар мен өзге де кәсіпорындардың жарғылық капиталдары жатады.

Ұзақ мерзімдегi қаржылық инвестициялар – ұйымның мемлекетітк құнды қағаздарға, облигациялар мен өзге де ұйымдардың құнды қағаздарына, өзге компаниялардың жарғылық капиталдарына инвестициялар және де өзге ұйымдарға қарыз беру.

Материалдық емес активтер. Зияткерлік меншік объектілеріне қатысты болулары ықтимал:

Материалдық емес активтердің құрамында ұйымның ресми беделі мен ұйымдық шығындары есепке алынады [2].

Негізі қорларға жататындары: ғимараттар – сәулеттік – құрылыс объектілерін қамтитын негізгі қорлардың түрі, олардың қолданыс табу аясы еңбекке, тұрғын үйге, халыққа әлеуметтік-мәдение қызмет көрсетуге және материалдық құндылықтарды сақтауға жағдай жасау; жабдықтар – инженерлік инфрақұрылым объектілері; жұмысшылар мен көтерме машиналар мен жабдықтар– тауарлар өндірісінде қолданылатын капиталдың ұсақ бөлшектері; реттейтін құралдар мен жабдықтар, есептік техника.

Пайдалы қолдану мерзімі негізгі жеке құралдарды қолдану барысында ұйым табысының негізгі құралдарын әкелетін кезең болып табылады да ұйымға табыс әкеледі. Жеке топтар үшін пайдалы қолдану мерзімі өнім санынан шыға отырып анықталады, ол күтілетінен осы объектіні қолдану нәтижесінде анықталады.

Негізгі жеке құралдардың есепшілік есебінің негізгі міндеттері дұрыс құжаттық рәсімдеу мен түсімдердің есептік тіркелімінде негізгі жеке құралдардың өз уақытында көрініс табуы, олардың ішкі орын ауыстыруы мен шығарылуы; амортизация сомаларының есебінде дұрыс есептелінуі мен көрінуі; негізгі жеке құралдарды ликвидациялауда нәтижелерді нақты анықтау; олардың сақталуы мен тиімді қолданылуын, негізгі жеке құралдардың жөндеу жұмыстарына шығынды бақылау [3].

Қойылған міндеттерге жауап беретін негізгі жеке құралдардың есебін ұйымдастыру үшін келесідей сілметелерге ие: негізгі жеке қорларды сыныптау; негізгі жеке қорлардың бағалау қағидаларын орнату; негізгі жеке құралдардың есебінің бірліктерін орнату; алғашқы құжаттар мен есептік тіркелімдердің нысанын таңдау.

Негізгі жеке құралдардың алғашқы, қалдықты және қалыпқа келтіруші құнын бөліп көрсетеді.

Сурет 1. Экономикалык есепте негізгі құралдардың объектілері.

Ескерту- Автормен құрастырылған негізінде Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет [3].

Ұйымға берілетін немесе берілуге жататын құндылықтардың бағасын орнату мүмкін емес болғанда, негізгі жеке құралдардың құны ұйымдардан келісімдер бойынша алынады, ол міндеттемелердің ақшалай емес құралдармен қолданылуын қарастырады, салыстырмалы жағдайларда негізгі жеке құралдардың баламалы объектілері алынады да құннан шыға отырып анықталады.

Негізгі жеке құралдарды алуға, жабдықтау мен дайындауға іс жүзіндегі шығындар мыналардан құралады:

- ұйым сату-сатып алу келісіміне сәйкес төлейтін сомалар және де құрылыс келісімі бойынша атқарылған жұмыстарға және өзге келісімдерге ақпараттық және кеңес беру қызметтері үшін беріледі, олар негізгі жеке құралдарды сатып алумен байланысты;

- тіркеу алымдары, мемлекеттік баж бен өзге де осыған ұқсас төлемдер, негізгі жеке құралдардың объектісіне құқық алумен байланысты келтірілген төлемдер;

- кеден баждары мен өзге де төлемдер;

- қайтарылмайтын салықтар, негізгі жеке құралдарды алумен байланысты төленетін салық түрлері;

- делдалдық ұйымдарға төленетін марапаттар, олар арқылы негізгі жеке құралдар алынған;

- негізгі жеке құралдардың объектілерін алумен, жабдықтаумен және дайындаумен байланысты өзге де шығындар және де олар қолдануға дайын болатын жағдайға жеткізгенге дейінгі шығындар.

Негізгі жеке құралдарды алу мен жабдықтауға іс жүзіндегі шығындар сомалық айырмашылықтарды есепке ала отырып анықталады, олар төлем теңге сомасында шетелдік валютаға баламалы тең жүргізілгенде пайда болады. Сомалық айырмашылық дегенеміз, теңгелік бағалау мен шетелдік валюта арасындағы бағаны түсініледі, несиелік борышкерлік негізгі жеке құралдардың объектілерінің берешегін өтегенде немесе оның есепшілік есепке қабылдану мерзіміне сәйкес бағамына және несиелік берешекті теңгелік бағалау оны өтеу күніндегі сәйкес ресми немесе өзге келісілген бағамына сәйкес келуі [4].

Коммерциялық ұйым жылына 1 мәртеден жиі емес негізгі жеке құралдардың бірыңғай объектілерінің тобын ағымдық құны бойынша қайта бағалай алады индексациялау немесе құжаттық бекітілген нарықтық баға бойынша тікелей есеп айырыса алады. Осындай негізгі жеке құралдар бойынша қайта бағалау туралы шешім қабылдағанда кейіннен олар негізгі жеке құралдардың құны есепшілік есепте және есептілікте ағымдық құнынан айтарлықтай айырмашылықта болмауы үшін тұрақты түрде қайта бағаланып тұратындығын ескеру қажет.

Нарықтық құнын анықтауда баламалы өнімге бағалары туралы мәліметтер қолданыла алады, олар дайындаушы-ұйымдардан жазбаша нысанда алынады; мемлекеттік статистика органдарында, ұйымның саудалық инспекцияларында бар баға деңгейі туралы мәліметтер; бұқаралық ақпарат құралдары мен арнайы әдебиетте жарияланған баға деңгейі туралы мәліметтер; негізгі жеке құралдардың жеке объектілерінің құны туралы сарапшылардың қорытындысы.

Негізгі жеке құралдарды алуға іс жүзіндегі шығындар жалпы шаруашылық және өзге баламалы шығындардың қаражатына енбейді, олар негізгі жеке құралдарды алумен сөзсіз байланысты болған жағдайды қоспаған жағдай ғана ерекшелік болып табылады.

Негізгі жеке құралдардың құны есепшілік есепке қабылданған, олар өзгеріске ұшырамайды, тек ҚР заңнамасымен орнатылған жағдайлар ғана өзгеріске ұшыраулары ықтимал.

Негізгі жеке құралдардың алғашқы бағасының өзгеруі сәйкес объектілердің қайта құрылу, толық жабдықтау, қайта жөндеу, ішінара ликвидациялау мен қайта бағалау жағдайларында мүмкін болып табылады.

Нарықтық экономика жағдайында негізгі жеке құралдардың есепшілік есебінің міндеттері табыстың дұрыс және өз уақытында көрініс табуы, негізгі құралдардың орын алмастыру мен шығып қалуы, оларды бақылау мен эксплуатациялау орындарында сақталуын бақылау; негізгі құралдардың тозуын нақты және дер кезінде алмастыру, оның есебінде дұрыс енгізілуі; осы мақсаттар үшін бөлінген құралдарды тиімді қолдануды бақылау мен жөндеу шығындарын анықтау; негізгі құралдардың қолданылмайтын, артық объектілерін анықтау; қолдану тиімділігін бақылау, машиналардың, жабдықтардың, көлік құралдарының, өзге де объектілердің жұмыс тиімділігін арттыру қорларын табу; өнім шығарылымын арттыру үшін өндірістік аудандардың қолданылуын арттыру; кәсіпорын басшылығын негізгі құралдардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен жедел қамтамасыздандыру есептік техниканың құралдарының негізінде есептік-есептеу жұмыстарының жолымен жеткізу болып табылады [5].

Негізгі жеке құралдар кез-келген өндірістің маңызды факторларының бірі болып табылады. Олардың жағдайы мен тиімді қолданылуы кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелеріне тікелей әсер етеді.

Нарықтық экономиканың жағдайы еңбек ұжымдарын барлық материалдық-мүліктік өндіріс факторларының қолданылу тиімділігін арттыру қорларын тұрақты іздеуге ынталандырады, соның ішінде негізгі жеке құралдардың ішінен көрініс табады. Осы қорларды тыңғылықты экономикалық талдау көмегімен анықтауға және іс жүзінде қолдануға болады.

Негізгі қорларды осы немесе өзге де топқа жатқызғанда халық шаруашылығының салаларына қосу қажет, негізгі құралдар халық шаруашылығының қайсы бір саласына қатысты, олардың қатысуымен өнімді немесе көрсетілген қызметтерді өңдеуге жатқызылған.

Негізгі құралдар мен кәсіпорынның өндірістік қуаттарын мейлінше толық және тиімді қолдану оның барлық техника-экономикалық көрсеткіштерінің жақсаруына септігін тигізеді: еңбек өнімділігінің артуы, қор қайтарымының көтерілуі, өнім шығарылымының артуы, өзіндік құнының төмендеуі, капитал салымдарының үнемделуі.

Негізгі құралдарды қолдану саласына байланысты және салық салу мақсатында олар келесідей болып бөлінеді:

- өндіріс үрдісінде қызмет ететін өндірістік мақсаттағы құралдар, оған үнемі қатысады, біртіндеп тозады, өз құнын дайын өнімге алмастырады, олар капитал салымдарының есебінен толығады;

- өндірістік емес мақсаттағы құралдар –өндіріс үрдісіне қызмет көрсетуге арналған, сондықтан ондағылары сөзсіз қатыспайды, өнімге өз құнын алмастырмайды, сондықтан да ол өндірілмейді; олар ұлттық табыс есебінен өндіріледі [6].

Негізгі жеке өндірістік емес құралдар өндіріс көлеміне қандай да бір тікелей әсер етпейтіндіктен, еңбек өнімділігінің өсуі, осы құралдардың үнемі артуы болады.

Тәуелділігі бойынша негізгі құралдар жеке және жалдамалы деп бөлінеді.

Жеке – бұл, субъектіге тиесілі болып, баланста көрініс табатын негізгі құралдар.

Жалдамалы – басқа субъектіден жалға беру келісімі бойынша белгілі бір мерзімда алынатын негізгі құралдар.

Қолдану сипаты бойынша негізгі құралдар қолданыстағы, қолданыстағы

емес және қордағы деп бөлінеді.Қолданыстағыларына эксплуатацияда орналасқандары жатады, қолданыстағы емеске – бұл консервацияға сай немесе өзге де себептермен уақытша қолданылмайтын негізгі құралдар, ал қордағы объектілерге жоспарлы түрде қолданыстағыларды алматыру үшін сақталып отырған объектілер жатады.

Мүліктік құрамы бойынша негізгі құралдар инвертарлы және инвертарлы емес деп бөлінеді. Инвертарлыларға мүліктік мазмұнға ие және табиғи түрде есепке алынып, алмастырылатын объектілер жатады. Инвентарлы емес түрлеріне жер, орман және су аймақтарына капитал салымдары жатады, яғни мүліктік сипатқа ие емес шығындар.

Негізгі құралдар–өнеркәсіптегі барлық құралдардың маңызды және басым бөлігі. Олар олардың техникалық жабдықталуын сипаттайды, еңбек өнімділігімен, механизациямен, өндірісті автоматтандырумен, өнімнің өзіндік құнымен, табыспен және тиімділік деңгейімен тікелей байланысты.

1.2 Қазіргі жағдайдағы мекемелерде кездесетiн негізгі құралдардың сыныптамасы

Мекемелерде негізгі құралдардың бірыңғай типтік сыныптамасы қолданылады, соған сәйкес, негізгі құралдар келесі белгілері бойынша топтастырылады:салалық, тағайындалуы бойынша, түрлері бойынша, тәуелділігі бойынша, қолданылуы аясы бойынша.

Негізгі құралдарды салалық белгілері (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік және т.б.) бойынша топтастыру әр салада олардың құны жайлы мәліметтер алуға мүмкіндік береді.

Тағайындалуы бойынша ұйымның негізгі құралдары негізгі қызметтің өндірістік негізгі құралдарына бөлінеді; өзге салалардың өндірістік негізгі құралдары; өндірістік емес негізгі құралдар.

Актив есепшілік есепке келесі талаптарды бір уақытта орындаған жағдайда негізгі құралдар ретінде қабылданады:

1. объект өнім өндірісінде қолдануға арналған, жұмыстарды орындағанда немесе қызмет көрсеткенде, ұйымның басқармашылық қажеттіліктері үшін уақытша иелікке немесе уақытша қолдануға төлемді ұйымдастыру үшін ұсынуға арналған ұйым осы объектіні кейінгі қайта сатуды ұсынбайды;

2. объект ұйымға болашақта экономикалық тиімділік әкелуге қабілетті.

2400 «Негізгі құралдар» есепшілік шотының типтік жоспары есепшілік есептеу негізгі құралдар туралы ақпараттың қалыптасу ережелерін бекітеді. Есепшілік есептің типтік жоспарының талаптары мынаған қатысты қолданылады:

·ғимараттар;

·құрылғылар;

·жұмыс және күштік машиналар мен жабдықтар;

·есептік техника;

·көлік құралдары;

·құрал-саймандар;

·көп жылдық егіндер;

Қатысы бар

Қатысы жоқ

· ғимараттар,

· мекемелер,

· машиналар мен жабдықтар,

· өлшеуші және реттеуші құралдар мен жабдықтар,

· тұрғын үй

· есептік техника, оргтехника,

· көлік құралдары,

· құрал-сайман,

· өндірістік және шаруашылықжабдық,

· жұмыс, өнімдікжәне асыл текті мал,

· көп жылдық егіндер,

· негізгі материалдық қорлардың өзге де түрлері.

· құнына қарамастан 1 жылдан артық қызмет етпейтін заттар,

· аулау құралдары,

· бензомоторлық ұстаралар, аралар, маусымдық жолдар, орман шаруашылық жолдары, ормандағы 2 жылға дейінгі уақытша ғимараттар,

· арнайы құралдар мен арнайы жабдықтар, құнына қарамастан;

· ауыспалы жабдықтар, өндірісте көп мәрте қолданылатын негізгі қор жабдықтары мен өзге де құнына қарамастан дайындаудың арнайы талаптарын қажет ететін құралдар;

· арнайы киім-кешек, арнайы аяқ-киім, құны мен қызмет ету мерзіміне қарамастан төсек-орын жабдықтары;

· құны мен қызмет ету мерзіміне қарамастан бюджетке енетін кәсіпорын қызметкерлеріне берілетін нысаналы киім-кешек, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру мен өзге де мекемелердегі киім мен аяқ-киім;

· уақытша қондырғылар,жабдықтар мен құралдар, қосымша шығындардың құрамында құрылыс-жөндеу жұмыстары енбейтін шығындар;

· тауарлы-материалды құндылықтарды сақтауға арналған тара қоймаларда немесе технологиялық үрдістерде, құны шектеулі, Қазақстан Қаржы министрлігімен бекітіліген;

· құнына қарамастан жалға беруге арналған заттар;

· малдардың жасы мен жем-шөбі,құстар, қояндар, ара түрлері және де күзетші иттер, тұяқты жануарлар;

Сурет 2. Тағайындалуы бойынша негізгі құралдардың бөлінуі.

Ескерту - Салина А.П. "Принципы бухгалтерского учета" - Алматы: Экономика [4].

2400 есепшілік есебінің типтік жоспары мыналарға қатысты қолданылмайды:

·дайындаушы-ұйымның қоймаларында дайын бұйымдар ретінде есепте бар машиналар, жабдықтар мен өзге де баламалы құралдар, тауар ретінде– тауарлық қызметті атқаратын ұйым қоймаларында;

·жөндеуге берілген немесе жөндеуге жататын, жолда орналасқан заттар;

·капитал және қаржылық салымдар.

Табыс алумен мақсатымен төлем үшін уақытша иелікке және қолдануға немесе уақытша қолдануға ғана арналған негізгі құралдар есепшілік есеп пен есепшілік есептілікте материалдық құндылықтарға табыстың салымдардың құрамында көрініс табатын негізгі құралдар.

Өзге де негізгі құралдар 2400 «Негізгі құралдар» шотында есепке алынады.

Екі немесе бірнеше ұйымның иелігіндегі негізгі құралдардың объектісі әр ұйыммен негізгі құралдардың құрамында жалпы мүліктегі үлесіне қарамастан көрініс табады.

Есепшілік және салықтық есептің мақсаттары үшін амортизациялық топтарға қосылатын негізгі құралдардың сыныптамасына қолданылады.

Негізгі құралдардың құрамында ұйымның меншігіндегі жер аумақтары, табиғатты пайдалану объектілері ескеріледі.

Түрлері бойынша негізгі құралдардың сыныптамасы олардың аналитикалық есебінің негізін құрайды.

Қолдану деңгейі бойынша негізгі құралдар былайша бөлшектенеді: колданудағы;қордағы; қайта өңдеу деңгейіндегі; жабдықтауға дейінгі, қайта жөңдеулер мен ішінара ликвидациялау; консервациялау кезеңінде.

Объектілер негізгі қорлардың құқығына байланысты келесідей болып бөлінеді: ұйымның қолдану құқығындағы негізгі құралдардың объектілері; ұйымның жедел басқаруындағы немесе шаруашылық жүргізуіндегі негізгі құралдың объектілері; ұйым жалға алған негізгі құралдың объектілері.

Халықтың қажеттіліктерін толық қамтамасыздандыру үшін халықтық тұтыну тауарларында, олардың мәдени қызмет көрсетуі, сауда кәсіпорны еңбектің қажетті құралдарымен қамтамасыздандыруы тиіс, олар оның материалды-техникалық базасының маңызды бөлігін құрайды. Еңбек құралдарының құны мен өзге де мүліктің құны, бірнеше жыл бойы ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметіне бірнеше жыл бойы қызмет етуде, «негізгі құралдар» атты экономикалық ұғымды қалыптастырады [7].

Негізгі құралдардың түрлі министрліктер, ведомствалар есептеу мен есепке алуда бірыңғай топтастырудың қажетті талабы, жалпы халық шаруашылығы бойынша олардың ғылыми негізделген сыныптамасы болып табылады.

Негізгі құралдардың қозғалысы мен болуын есепке алудың мақсаттары үшін бірнеше белгілері бойынша сыныпталады.

Кәсіпорын меншігінің ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан негізгі

құралдарды есептеу есепшіияда сыныптама топтары бойынша инвентарлы объектілердің мөлшерінде ұйымдастырылады. Инвентарлы объект дегеніміз, аяқталған құрал, осы объектіге қатысы бар бұйым немесе барлық жабдықтары мен құралдары мен заттардың кешені.

Негізгі құралдардың жеке сыныптамалық топтары бойынша инвентарлы объектілер болып келесілер саналады:

- ғимараттар бойынша - әр жеке орналасқан мекеме оның ішкі жабдықтарымен (жылу беру жүйесі, сугазқұбыры, су желісі, желдеткіш құралдары) және ауладағы (қақпа, сарай және т.б.) құрылыстар;

- құрылғылар бойынша - құрылғысы бар, олармен органикалық бірігуді құрайтын әр негізделген құрылғы (тіреуіштері бар көпір, оларға кіреберістер);

- жұмыс және күштік машиналар мен жабдықтар-әр күштік машина іргетасымен және барлық құралдарымен, жабдықтарымен, құрылғыларымен және жекелік шектеулерімен болады.

Негізгі жеке құралдардың санамаланған топтардың әрқайсысының маңызы өндірісте және оның тиімділігінің арттыру бірдей болмайды. Белсенді негізгі жеке құралдар еңбектің техникалық жабдықтануныың деңгейіне өндірістік кәсіпорында тікелей әсер етеді де, жұмыс машиналары, жабдықтар, көлік құралдары мен құрал-саймандар, яғни өндіріс құралдары болып табылады. Олардың сапасы мен қолдану деңгейіне өндіріс көлемі мен оның тиімділігі тәуелді [8].

Өндірістік негізгі құралдардың өзге де элементтері өндіріс үрдісіне жанама әсер етеді, олар машиналар мен жабдықтарды қолдану үшін қажетті талаптар құрайды, солардың көмегімен өндіріс үрдісі жүзеге асады. Сондықтан да кәсіпорынның материалды-техникалық базасының деңгейі ең алдымен негізгі құралдардың белсенді бөлігінің санымен және сапасымен анықталады.

Өндірістік өзіндік құралдардың жеке топтарының құнының арақатынасы жалпы құнында оның құрылымын анықтайды.

Әр өнеркәсіптік кәсіпорын өзінің негізгі құралдарының құрылымына ие, олар өндірістік-техникалық ерекшеліктерін көрсете түседі.

Өндірістік және шаруашылық қызметтің объектілерінің қалай қолданылатынына байланысты қолданыстағы, қордағы және қолданыста жоқ негізгі құралдарды анықтайды. Мұндай бөлініс негізгі құралдардың қолданылу тиімділігі мен жүктелуі туралы ақпарат алуға аса қажет, тозған құралдарды алмастыру мүмкіндігі, өзге кәсіпорындарға шараларды қабылдау немесе жүзеге асыру, өндіріс шығындарына қосу үшін тозудың дұрыс есебі үшін қолданылады. Қолданыстағы негізгі құралдарға өндірістік және шаруашылық қызметте қолданылатын негізгі құралдар жатады. Қордағылары жөндеу, жаңарту немесе толық алмастыру кезінде қолданыстағыларды алмастыруға арналған. Қолданыста жоқтары - бұлар, түрлі себептер бойынша қолданылмайды.

Өндірістік мақсаттағы ғимараттар мен мекемелер, байланыс құралдары, машиналар мен жабдықтар, көлік құралдары өндірістік мақсаттағы негізгі құралдарды қалыптастырады.

Негізгі құралдарды есепке алуда алғашқы, қалыпқа келтіруші, баланстық құнды, сату құнын, ликвизадциялық құнды және негізгі құралдардың амортизацияланатын құнын атап көрсетеді.

Алғашқы құны – бұл негізгі құралдарды алуға, жабдықтау мен дайындауға кеткен шығындардың сомасы, оған ҚҚС мен өзге де салықтар енбейді.

Негізгі құралдардың алғашқы бағасы ұйымның жарғылық капиталының салық шотына енгізіледі, олардың құрылтайшылармен келісілген ақшалай бағасы мойындалады.

Негізгі құралдардың алғашқы құнын ұйым сыйлыққа беру келісімі бойынша алады, олардың ағымдық нарықтық бағасы есепке алу мерзімінде қабылданады.

Келісім бойынша алынған негізгі құралдардың алғашқы құны, осы келісім аясында берілетін құндылықтардың бағасы болып табылады. Берілетін құндылықтардың бағасын орнату мүмкін емес болып табылса, алғашқы бағасы құнынан шыға отырып анықталады, ол бойынша салыстырмалы жағдайларда негізгі құралдардың баламалы объектілері алынады [9].

Негізгі құралдардың алғашқы құны есепшілік есепте қайта салу, қайта жөндеу, жаңғырту, ішінара ликвидациялау мен негізгі құралдарды қайта бағалауда өзгеріске ұшырайды.

Көп жылдық егіндерге, жерді түбімен жаңартуға капитал салымдары, жыл сайын шығындардың сомасына негізгі құралдар құрамында енеді,олар есептік жылда қабылданған аумақ эксплатациясына барлық жұмыстың аяқталу мерзіміне қарамастан қатысты.

Алғашқы құн негізінде амортизация есепке және де құралдарды қолдану көрсеткіштері есепке алынады.

Қалыпқа келтіруші құн–қазіргі жағдайдағы, қазіргі бағалар мен техникадағы негізгі құралдардың құны, қайта бағалауды жүргізгеннен кейін бағаланатын негізгі құралдар бойынша бағаланатын оның құны. Қайта бағалау туралы шешім қабылданғанда, кейінен осындай объектілер қайта бағаланатын негізгі құралдардың құны қалыпқа келтіруші құнынан айтарлықтай ерекшеленбеуі үшін тұрақты түрде қайта бағаланып отырулары тиіс екендігін ескерген жөн.

Баланстық құн дайын өнімге бөлшектеп аударылатын құнсыз есепке алынады, яғни бұл негізгі құралдардың алғашқы немесе ағымлық құны жинақталған амортизацияның сомасын есептеумен жүргізіледі, ол бойынша актив есеп пен қаржылық есептілікте көрінеді.

Жүзеге асырудың құны – жақсы хабардар және келісім жүргізуге даяр тәуелсіз талаптардың арасында негізгі құралдардың алмасуы болуы ықтимал құн.

Ликвидациялық құн - пайдалы қызметтің мерзімінің соңында негізгі қорларды ликвидациялауда пайда болатын қосымша бөлшектердің, қалдықтардың, шығындар мен өзге де құнды материалдардың құны күтілетін шығындардың есебінен ықтималды қолдану бағасы бойынша пайда болады.

Амортизацияланатын құн –алғашқы және болжанатын ликвидациялық құн арасындағы айырмашылық, ол жүйелі түрде субъект шығындарына амортизациялық есептеулердің түрінде жүйелі түрде бөлінеді де пайдалы немесе нормативті қызмет мерзімі бойынша бөлінеді, соның ішінде:

- пайдалы қызмет мерзімі – бұл кәсіпорын негізгі құралдарды қолданудан экономикалық табыс алуды ұсынатын кезең;

- нормативті қызмет мерзімі – бұл, тозу негізгі құралдарға орнатылған нормаларға сәйкес есептелінетін кезең [10].

1.3 Негізгі құралдарды бағалау мен қайта бағалау

Негізгі құралдардың объектілерін бағалауда олардың құнын алуда шетелдік валютада көрсетілген, теңгеге объектінің есепшілік есепке қабылдану мерзімінде шетелдік валютаның ҚР Ұлттық банкінің бағамы бойынша есептеу арқылы жүргізіледі.

Негізгі құралдардың қалдықты құны негізгі құралдардың амортизациясының алғашқы бағасының есептеуімен анықталады.

Уақыт өте келе, негізгі құралдардың алғашқы құны қазіргі жағдайларда алынатын немесе қалыптасатын баламалы негізгі құралдардың құнынан алшақтайды. Осындай ауытқушылықты болдырмау үшін негізгі құралдарды кезек бойынша қайта бағалап, қалыпқа келтіруші құнды анықтауға қажет.

Қалыпқа келтіруші құн – бұл қазіргі таңдағы негізгі құралдардың өндірісінің құны.

Қайта бағалау- негізгі құралдардың нарықтық бағалардың қазіргі деңгейіне жеткізу мақсатымен қалыпқа келтіруші құнның нақтылануы.

Бұл не үшін қажет:«Neocar» ЖШС бір жыл бұрын 100 000 теңгеге ұстара сатып алды, бір жылда аударылған амортизация – 5 000 теңге, қалдықты құны 95 000 теңге Негізгі құралдар бағанының балансында көрініс табуы қажет. Бірақ, өткен жылы өндіруші-фирма ұстаралардың жаңа түрін шығарды, сондықтан да, бір жыл бұрын сатып алынған ұстара автоматты түрде тозып, нарықта оны тек 80 000 теңгеге сатуға болады. Қайта бағалау ресімінің көмегімен ұстара нарықтық бағасы бойынша– 80 000 теңге бойынша ескеріледі, ол толықтық пен шынайылық қағидаларының негізінде қаржылық есептілікті дайындауға мүмкіндік береді.

Тәжірибеде негізгі құралдарды қайта бағалау қолданылуы ықтимал:

· негізгі құралдың шынайы нарықтық құнын анықтау үшін;

· инвестициялар тарту (мысалы, несие алғанда кепілдік құнын анықтау үшін және т.б.);

· жарғылық капиталды жоспарлы арттырғанда (ол мысалы, бағалы қағаздарды шығару арқылы қаражат таратуды ұсынуы ықтимал);

· өнімнің өзіндік құнының және оның бағасының қалыптасуын анықтау үшін қаржылық талдау мақсатында.

Негізгі құралдардың объектілерінің қайта бағалауын жүргізу ұйымның міндеті емес, құқығы болып табылады. Негізгі құралдардың қайта бағалауын жүргізу ерікті сипатқа ие. Негізгі құралдардың объектілері ғана қайта бағалана алады, олар меншік құқығында ұйымдастырылуға жатады.

Негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді қайта бағалау есептік жылдың соңында бір жылда бір мәртеден кем емес жүргізу қажет. Егер ұйым негізгі құралдардың немесе бірыңғай топқа кіретін материалдық емес активтерді қайта бағалау туралы шешімді қабылдауды ұйғарса, онда кейіннен бұл объектілер тұрақты түрде қайта бағаланып отыруы тиіс.

Қайта бағалау алғашқы құнын қайта есептеу немесе егер бұл объекті бұрын қайта бағаланса, алғашқы құнын есептеу жолымен жүргізіледі де, объектінің қолданылуынла осы мерзім бойы аударылған амортизация сомаларын қайта есептеу жүргізіледі.

Қайта бағалауды жүргізу туралы шешім ұйымның есептік саясатының бұйрығында бекітіледі. Бұйрықта көрсетілуі тиіс:

· қандай объектілер қайта бағалауға жатады: барлық негізгі құралдар немесе негізгі құралдардың бірыңғай объектілерінің жеке топтары;

· есепшілік есептерінің шоттарында қайта бағалау әдістемесінің көрініс табуы;

· қайта бағалауды жүргізуге жауапты тұлғалар [11].

Негізгі құралдардың объектілерінің шығуы өзге табыстар мен шығындардың құрамында көрінеді.

Негізгі құралдардың объектісінің шығып қалуында оны қайта бағалау сомасы ұйымның қосымша капиталынан ұйымның бөлінбейтін табысына аударылады.

Уйым негізгі құралдардың объектілерін қайта бағалауда салық есебі мақсатында мұндай қайта бағалаудың оң сомасы табыс деп танылмайды, салық салу мақсаттары үшін ескеріледі және амортизацияланатын мүліктің қалыпқа келтіруші құнын анықтауда қабылданбайды да салық салу мақсаттары үшін ескеріледі.

Басқаша сөзбен айтқанда, қайта бағалау нәтижелері табысқа салық бойынша салықтық базаға әсер етпейді, бірақ мүлікке салық бойынша әсер етеді.

Егер ұйым қайта бағалауды жүргізуге шешім қабылдаса, онда кейінгі қайта бағалауды тұрақты жүргізу міндетті болып табылады.

Қайта бағалаудың нәтижесі құнның төмендеуі (қалыпқа келтіруші баға қалдықтыдан төмен болса) немесе бағасының артуы (қалыпқа келтіруші құнның қалдықтыдан артық болуы) болып табылады. Қайта бағалаудан кейін қалыпқа келтіруші құнды алғашқы құн деп түсінеді.

Қайта бағалау нәтижелері алдыңғы есептік жылдың есепшілік есебінің мәліметтеріне енбейді де, есептік жыл басталғанға дейін есепшілік баланстың мәліметтерін қалыптастыруға қабылданады. Қайта бағалаудың есепшілік есептілік шоттарында көрініс табуы:

№	Операция мазмұны	Дебет	Кредит
1. Қайта бағалау: Негізгі құралдардың объектілерінің қайта бағалау сомасы ұйымның қосымша капиталына есептелінеді. Объектінің қайта бағалау сомасы, оның бағалау сомасына тең, ол алдыңғы есептік кезеңдерде келтірілген және өзге шығындар ретінде қаржылық нәтижеге қатысты, өзге шығындар ретінде қаржылық нәтижеге есептелінеді.
1.1.	Негізгі құралдардың алғашқы құны артты	2400	5000
1.2.	Негізгі құралдардың амортизациясы артты	5000	2420
2. Арзандату: Негізгі құралдардың объектісін арзандату сомасы өзге шығындар ретінде қаржылық нәтижеге қатысты. Негізгі құралдардың объектісінің сомасы ұйымның қосымша капиталының төмендеуіне қатысты, ол алдыңғы есептік кезеңдерде келтірілген. Арзандату сомасын қайта бағалау сомасынын арттыру, қайта бағалау нәтижесінде ұйымның қосымша капиталына енеді, ол алдыңғы есептік кезеңдерде келтіріледі, өзге шығындар ретінде қаржылық нәтижеге жатады.
2.1.	Негізгі құралдардың алғашқы бағасы төмендеді	5000	2400
2.2.	Негізгі құралдардың есептелген амортизациясы төмендеді	2420	5000

Сурет 3. Қайта бағалаудың есепшілік есептілік шоттарында көрінісі

Ескерту- Автормен Кожинов В.Я. Бухгалтерский учет, «Экзамен» 2006 ж. әдебиет негізінде құрастырылған [5].

Ұйым негізгі құралдардың объектілерін қайта бағалауда салық есебі мақсатында мұндай қайта бағалаудың оң сомасы табыс деп танылмайды, салық салу мақсаттары үшін ескеріледі және амортизацияланатын мүліктің қалыпқа келтіруші құнын анықтауда қабылданбайды да салық салу мақсаттары үшін ескеріледі.

Бұл амортизация сомасы мен есепшілік сомада және салықтық есепте амортизация сомасым арасындағы айырмашылықтың пайда болуына әкеліп соғады. Амортизация сомалары арасындағы айырмашылық тұрақты айырмашылықты құрайды, ол тұрақты салықтық активтің пайда болуына әкеліп соғады.

Табиғи монополия субъектілерінің негізгі құралдардың қайта бағалауын жүргізу ережесі Қазақстан Республикасының «Табиғи монополиялар туралы», «Есепшілік есеп мен қаржылық есептілік туралы», «Бағалау қызметі туралы» заңдарына сәйкес жасалған [4].

Ережелерді жасаудың негізгі мақсаты табиғи монополия субъектілерімен негізгі құралдардың қайта бағалауын жүргізу, ұйымдастыру тәртібі мен жүзеге асыру қағидаларын анықтау болып табылады. Негізгі құралдарды қайта бағалау уәкілетті органның келісімі бойынша субъектілермен жүргізіледі.

Негізгі құралдардың жүргізілу қажеттілігіне негіздер келесілер болып табылады:
1) негізгі құралдардың құнын әділетті бағана әкелу;

2) негізгі құралдардың қызметінің нормативті мерзімінің дайындаушы-зауыттың техникалық құжаттарына, іс жүзінде қолданылу мерзіміне сәйкес келмеуі;
3) ғылыми-техникалық үрдіс нәтижесінде моральды тозу, шаруашылық қызмет талаптарын өзгерту, экономикалық факторлардың әсер етуі;
4) өзге жағымсыз, алдын ала алынбаған факторлардың әсер етуі, негізгі құралдардың техникалық сипаттамаларының нашарлауына әкеліп соғады.

Негізгі құралдарды қайта бағалау негізгі құралдардың әділетті құнының анықталуына негізделген тікелей бағалау әдісімен нарықтық бағалар мен тарифтердің кезеңінде қолданыстан шыға отырып анықталады, шығынды, табысты және салыстырмалы табыстардың баламалы объектілерінің өндірісіне әсер етеді.

Шығынды табыс негізінде тікелей бағалау әдістері –бағалау объектісінің тозудың барлық түрлерін ескере отырып құнының толық шығарылу немесе орнын толтыруын анықтау әдістері. Негізгі құралдардың шығарылу тәсіліне байланысты олардың қалыпқа келтіруші құнын ерекшелейді, орын алмастыру құны өзара байланысты әдістермен анықталуы ықтимал:

1) сандық әдіс–тозуды ескере отырып бірдей бағалау, сметалық нормалар мен ережелер, сметалық нормалар мен есептеулер жинақтарын қолдану негізінде орнын алмастыру немес шығару құнын анықтау;

2) құнның іріленген жалпыланған көрсеткіштерінің әдісі – орнын алмасты ру немесе шығару құнын анықтау баламалы объектілердің сатылым туралы ұсы ныстарды жалпылау жолымен немесе іріленген сметалық нормалардың, ірілен ген қалыпқа келтіруші құнның, құрылыс пен өзге де нормативтердің құнының іріленген көрсеткіштері, тозуды ескере отырып жиынтықтарын қолдану негізін де жүргізіледі;

3) салыстырмалы бірліктер әдісі - құн өлшемінің бірлігі бағаланатын объектінің тұтынушылық тиімділігінің бірдейленген көрсеткіші болып табылады;

4) баламалы - объектілердің әдісі – бағаланатын объектінің құны баламалы-объектінің құны бойынша анықталады, ал қажет болған жағдайда түзетулер олардың құрылымдық ерекшеліктерінің жиынтықтары бойынша орындалады;

5) бағалау қызметі саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамалары мен қарастырылған өзге әдістер [12].

Салыстырмалы тәсіл негізінде тікелей бағалау әдістері - балама-объектілердің сатылымдары бойынша шарттардың талдауына негізделеді және сәйкес түзетулерді жүргізу үшін бағалау объектісімен сәйкестендіру әдістері:

1) сатылымдардың салыстырмалы талдау әдістері–бағалау объектісінің құнын анықтау баламады объектілердің жақындағы сатылымдарының құнын түзету жолымен олардың арасындағы айырмашылықты ескере отырып анықталады;

2) нарықтық ақпарат әдісі–жылжымайтын мүлік объектісінің құнын сұра ныс мен ұсыныс туралы ақпаратты талдау жолымен қалыптасқан нарықта анықтау бағаланатын объектінің орналасқан жерін есепке ала отырып анықталады;

3) бағалау қызметі саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамала рымен қарастырылған өзге де әдістер.

Табысты тәсіл негізіндегі тікелей бағалау әдістері –жылжымайтын объектінің құнын анықтау әдістері, оның болашақта қолдануына байланысты күтілетін табыстарын анықтауға негізделген:

1) тікелей капитал салу әдісі –жылдымайтын объектінің тұрақты қолда нылу сақтап қалу жағдайында құнды анықтау, табыстың тұрақты көлемінде болады, алғашқы инвестициялардың болмауы, капиталдың бір уақытта қайтарылуы мен капиталға табыс болмағанда жүзеге асады;

2) ақша ағымдарын дисконттау әдісі –ақша ағымдарының өзгеруі мен тең емес түсімі шарттарынан шыға отырып құнын анықтау объектіні қолданумен байланысты тәуекел деңгейіне тәуелді;

3) бағалау қызметі саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамала рымен қарастырылған өзге де әдістер.

Тікелей бағалау әдісімен негізгі құралдарды қайта бағалау орнатылған заңнамалық тәртіпте тартылған тәуелсіз бағалаушылармен жүргізіледі.

Қайта бағалауды жүргізу қажеттілігі туындаған жағдайда, ережелердің 4 пунктінде көрсетілген негіздемелер бойынша, субъект негізгі құралдардың қайта бағалауын жүргізу үшіг келісім алу үшін уәкілетті органға негіздейтін материалдары бар қосымшасы бар өтішін жолдайды:

1) қайта бағалауды жүргізу қажеттілігі бойынша негізгі құралдардың тізімі;

2) мүлікке құқық беруші құжаттар: мүлікке меншік құқығын беретін келісім мен шешім, жылдымайтын мүліктің мемлекеттік тіркеуден өтуі туралы куәлік көшірмесі, есепшілік баланстан басшымен және субъектінің бас есепшіімен қол қойылған, мөртаңба басылған анықтама-түбіртек, (анықтамада негізгі құралдың атауы, түрі, эксплуатацияға шығарылу мерзімі, пайдалы қызмет ету мерзімі, алғашқы, қалдықты құн) мүлікке меншік құқығын беретін өзге де құжаттар;

3) негізгі құралдардың олардың жағдайын ескере отырып қайта бағалауды жүргізу қажеттілігін негіздеу;

4) техникалық көрсеткіштердің техника мен технлогияның заманауи даму деңгейіне сәйкестігі;

5) субъектінің қаржылық-шаруашылық қызметін талдау мен алдыңғы кезең үшін анықтама түбіртегі.

Уәкілетті орган отыз күннен кешіктермей өтінішті қарастырып, жазбаша түрде субъектіні негізгі құралдарды қайта бағалау ресімдерінің басталуын мақұлдау туралы шешімнің қабылданғандығы жайлы хабарлайды немесе бас тарту себептерін негіздеу отырып келісімге келмегендігі туралы хабарлайды.

Қызметтерді сатып алу жүргізілгеннен кейін қайта бағалауды жүргізу мен бағалаушының келісімді орындауынан соң субъект уәкілетті органға келесілерді хабарлайды:

1) негізгі құралдардың тізімін қамтитын негізгі құралдардың қайта бағалауының жүргізілгендігі туралы нәтижелер, алғашқы және қайта бағаланған құнын көрсете отырып қайта бағалауға ұшырағандығын көрсетеді;

2) бағалау қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қалыптасқан бағалаушының қорытындысы;

3) тарифтердің өзгеруіне қайта бағалаудың әсер етуін есептеу (бағалар, алым мөлшері).

Уәкілетті орган қайта бағалау материалдарын алғаннан соң отыз күннен кешіктірмей оларды қарап, субъектіні негізгі құралдардың қайта бағалауын жүргізу туралы келісімнің қабылданғандығы туралы шешімнің қабылданғандығын немесе себептерін негіздей отырып бас тартуды жазбаша хабарлайды [12].

Егер шешімнің қабылдануы үшін қосымша ақпарат қажет болса, уәкілетті орган оны субъектіден сұратуға және қарастыру мерзімін отыз күнге дейін ұзартуға құқылы, мұндай өтініш хабарламамен бірге субъектіге материалдарды қарастыруға жөнелтіледі, ол хабарламаны алғаннан соң он бес күннен кешіктірмей орындалады.

Уәкілетті органға тапсырылатын құжаттар мен ақпараттар тігіліп, нөмірленіп және субъектінің мөрімен негізделуі тиіс, материалдардың әр парағына бірінші басшы немесе сәйкес бекіту болса оны алмастырушысымен қол қойылады, ал қаржылық құжаттарға бас есепші қол қояды.

Ұсынылатын құжаттар көшірмелері мен түпнұсқалары болуы тиіс, соңғы жағдайда басшы, қол қоюшы құжаттардың толықтығы мен шынайылығын жазбаша бекітуі керек.

Уәкілетті орган негізгі құралдардың қайта бағалауын жүргізу мен қайта бағалау ресімдерінің басталғандығы туралы келісімнен, егер мынындай жағдайлар болса бас тартуға құқылы:

1) субъект барлық қажетті құжаттарды тапсырмаса немесе олардың ұсын ған ақпараты жалған болып табылса;

2) субъект уәкілетті орган сұратқан қосымша ақпаратты ұсынбаса.

Қажет болған жағдайда, уәкілетті орган ұсынылған материалдарды қарастырғанда сарапшыларды тартуға құқылы.

Объектінің негізгі құралдарын қайта бағалау сомасы қайта бағалау нәтижесінде ұйымның жарғылық капиталына есептелінеді (2410 «Негізгі құралдар» шотты дебеттейді, 5000 «Жарғылық капитал» шоты кредиттелiнеді). Негізгі құралдардың объектісі шығып қалған жағдайда, қайта бағалау сомасы ұйымның жарғылық капиталынан ұйымның бөлінбейтін табысына аударылады (5000 д-т 5500 к-т). Негізгі құралдар объектісінің қайта бағалау сомасы, оның алдыңғы есептік кезеңде өткізілген және табыс пен шығын есебіне жатқызылған төмендеу сомасына тең, есептік кезеңнің табыс шотына табыс ретінде аударылады.

Негізгі құралдар объектісінің қайта бағалау сомасы, оның алдыңғы есептік кезеңде өткізілген және табыс пен шығын есебіне жатқызылған төмендеу сомасына тең, есептік кезеңнің табыс шотына табыс ретінде аударылады.

Бұл жағдайда қайта бағалау сомасы 2410 шотының дебеті бойынша және 7400 шотының кредиті бойынша көрініс табады.

Негізгі құралдардың бухгалтерлік шотқа қайта бағалауда қабылданған алғашқы бағасының өзгеруі қайта бағалауда қайта жөндеу, қайта жабдықтау, жөндеу жағдайында жол беріледі.

Негізгі құралдардың объектілерінің төмендеу сомасы ұйымның жарғылық капиталының азаюына әкеліп соғады, ол осы объектінің қайта бағалау сомасының есебінен қалыптасады да, ол алдыңғы есептік кезеңдерге келтіріледі (5000 д-т 2410 к-т). Қайта бағалау сомасынын арзандату сомасының асып түсуі ұйымның жарғылық капиталына есептелінеді де, ол алдыңғы есептік кезеңдерге келтіріледі, операциялық шығын ретінде табыс пен шығынның шотына қатысты болады (7400 д-т 2410 к-т). Негізгі құралдардың объектісін бағалау құны сатып алынған жағдайда шетелдік валютада көрсетіледі, теңгеге объектінің бухгалтерлік есепке қабылданған мерзімінде қолданыста болған Қазақстанның Ұлттық банкінің шетелдік валюта бағамы бойынша есептелінеді.

Негізгі құралдарды қайта бағалау нәтижелерін ұйым ерікті тәртіпте келтіреді, салық салу мақсаттары үшін ескеріледі. Салық салу мақсаттары үшін жарғылық капитал сомасы негізгі құралдарды шығарып тастауда есепке алынбайтын болады [13].

Негізгі құралдардың объектілерінің шығарылуы сату, қайтарымсыз беру, моральды және физикалық тозу, апат жағдайында жойылғанда, апат және тосын жағдайларда, өзге мекеменің жарғылық капиталына салым ретінде берілген жағдайда орын алады.

Егер негізгі құралдардың объектілерін сызып тастау оны сату нәтижесінде жүргізілсе, онда сатылымнан түскен пайда бухгалтерлік есепке келісімде тараптармен келісілген сомада қабылданып, НҚ -1 нысанындағы актімен ресімделеді. Осы құжат негізінде НҚ -6 нысаны бойынша негізгі құралдардың инвентарлы картасында сәйкес жазба жасалады [14].

Бухгалтерлік есептен негізгі құралдардың объектілерін сызудан түскен табыс мен шығындар есептік кезеңнің өздері қатысты бухгалтерлік есебінен көрінеді. Негізгі құралдардың объектілерін сызудан түскен табыстар мен шығындар операциялық табыс мен шығындар ретінде пайда мен шығыстардың шотында есепке алынуға жатады.

Негізгі құралдардың объектілерінің кейінгі қолданысқа жарамсыздығы мен мақсаттылығын анықтау үшін және де көрсетілген объектілердің сызылып тастауына құжаттарды ресімдеу үшін де мекемеде басшының бұйрығымен құрамына негізгі құралдардың сақталуына жуапкершілік жүктелген тұрақты қызмет ететін мүшелері комиссия құрылуы мүмкін.

Шоттардың жоспарына сәйкес, негізгі құралдардың шығарылуы келесіден көрініс табады. 2400 шотына «Негізгі құралдардың шығаруы» атты субшот ашу қажет, осы кіші шоттың дебетіне объектінің алғашқы құны жазылады, ал кредитте–жинақталған амортизации сомасы жазылады.

Негізгі құрал объектілерін қалпына келтіру жөндеу, жанарту мен қайта жөндеу арқылы жүзеге асуы ықтимал. Негізгі құрал объектілерін қалпына келтіруге жұмсалатын шығындар өздерінің қатысы бар есептік кезеңнің бухгалтерлік есебінен көрінеді. Мұндайда негізгі құралдардың объектілерін жанарту мен қайта жөндеуге кеткен шығындар аяқталғаннан соң егер жанарту мен қайта жөндеу нәтижесінде негізгі құралдар жақсартылса (сапасы артса), қызмет етудің қабылданған нормативті көрсеткіштері көтерілсе (пайдалы қолдану мерзімі, қуаттылық, қолдану сапасы және т.б.) осындай объектінің алғашқы бағасын арттыруы ықтимал. Бір объектіде бірнеше бөлшектер болса, пайдалы қолдану мерзімі әртүрлі болады, өзіндік инвентарлы объектінің шығарылуы мен сатып алынуы ескеріледі.

Негізгі құралдардың есебінің бірлігі жеке инвентарлы объект болып табылады, ол дегеніміз аяқталған құрылғы, бәрі біріге келе бір қызмет атқаратын бұйым немесе барлық құралдары мен жабдықтары мен заттар кешені.

Әр инвентарлы объектіге белгілі бір инвентарлы нөмір беріледі, ол эксплуатация, қорда немесе консервацияда болғанда осы объектімен сақталады. Инвентарлы нөмір бекітіледі немесе есепке алынатын мүлікке орнатылады және міндетті тәртіпте негізгі құралдардың қозғалысымен байланысты құжаттарда көрсетіледі. Күрделі инвеентарлы объектілерге сәйкес, яғни осындай немесе өзге де қосымшалар енеді, солармен бірге біріктіруші элементтерді құрайды, ережеге сәйкес, әр элементте оларды біріктіруші объектідегі нөмір белгіленеді. Шығарылған объектілердің инвентарлы нөмірлері қайта түскен негізгі құралдарға шығарылғаннан соң кемінде бес жыл өткеннен соң қайта берілуі мүмкін.

Бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін негізгі құралдардың объектілерін қайта бағалау мүліктің алғашқы құнының оның арту немесе кему тарапына қарай өзгеру үрдісін көрсетеді.

Негізгі құралдарды қайта бағалау толық кәсіпорынның құрамынан тыс активтерді сату-сатып алуда, несиелеуде және өзге де инвестициялау түрлерінде қажет болып табылады оған қажеттілік негізгі құралдарды сақтандыруда, жалға беруде және т.б. жағдайларда пайда болуы мүмкін. Қайта бағалауды жүргізу ең алдымен, кәсіпорынның оның құнын, жеке жағдайда, активтерінің құнын басқару арқылы қаржылық қызметінің тиімділігінің артуымен байланысты [5].

Негізгі құралдардың алғашқы, қалдықты және қалыпқа келтіруші бағасы болады. Олар ақшалай және табиғи түрде есепке алынады.

Алғашқы бағасы – бұл құрылысқа немесе жаңа машиналар мен жабдықтарды алуға жұмсалатын шығындар, оған жаңа негізгі құралдарды алуға немесе салуға іс жүзінде жұмсалған шығындарды көрсететін тасымалдау, қоймалау мен жөндеу шығындары.

Тіркелген активтердің құны туралы салық кодексіне сәйкес келесілер көрсетілген:

- негізгі құралдардың алғашқы бағасына оларды алуға, өндіруге, құрылысына, жөндеуі мен орнатуына жұмсалған шығындар және де салық төлеуші есептілікке құқығы бар шығындардан өзге олардың құнын қамтитын шығындар кіреді;

- негізгі құралдарды құрылтайшылар енгізгенде, олардың салымы ретінде қатысушылар жарғылық капиталға негізгі құралдардың алғашқы бағасы Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасымен анықталатын бағасы болып табылады; негізгі құралдарды қайтарымсыз алған жағдайда, алғашқы бағасы аталған құралдардың алу-беру актісі бойынша анықталады, бірақ олардың нарықтық бағасынан жоғары болмайды;

- құрылыс үшін алынған несие үшін марапаттар, құрылыс кезеңінде төленеді, құрылыс объектісінің құнына қосылады;

- материалдық емес активтердің алғашқы бағасы оларды алу мен құрауға кеткен шығындарды құрайды, оған құрылтайшылардың, қатысушылардың шығындары да енеді;

- тіркелген активтердің бағасы осы Кодекспен анықталған тәртіп пен шарттарда амортизациялық аударымдардың есебіне қатысы болады.

Негізгі құралдардың уақыттың түрлі кезеңдерінде алынған немесе құралған бірдей түрлерінің бағалауы әртүрлі алғашқы бағада болуы ықтимал. Бірдей техникамен жабдықталған кәсіпорындар, баланста әртүрлі алғашқы бағада болуы мүмкін. Бұл ең алдымен машиналар мен жабдықтардың құны мен техникалық үрдіс нәтижесіндегі құрылыс-жөндеу жұмыстарының бағасына байланысты болады. Бұл әртүрлі саланың кәсіпорындарында негізгі құралдардың қолдануының тиімділігін анықтауды, тиімділікті сәйкестендіру мен олардың қозғалысының бағалауын қиындата түседі.

Негізгі құралдардың алғашқы бағасы капитал салымдарының қайта жөндеу мен жаңарту нәтижесінде артуы мүмкін немесе арзандатуда ішінара ликвидациялауда кемуі мүмкін.

Қалпына келтіруші баға – бұл заманауи талаптардағы негізгі құралдардың

шығуының бағасы. Қалпына келтіруші бағаны анықтау үшін үкіметтің қаулысы

бойынша алғашқы баға арзандату жолымен анықталады. Негізгі құралдарлың арзандауы қалпына келтіру бағасы бойынша жыл сайын 1 қаңтардың жағдайы бойынша жүргізіледі.

Баланстық баға - жинақталған амортизацияның сомасын есептей келе негізгі құралдардың алғашқы немесе қалпына келтіруші бағасы, ол бойынша актив есеп пен есептіліктен көрініс табады.

Өткізу бағасы – негізгі құралдардың жақсы хабардар және тәуелсіз тараптармен келісім жүргізуге дайын негізгі құралдардың арасында алмастыру болуы ықтимал баға.

Ликвидациялық баға – негізгі құралдардың объектілерін ликвидациялауда пайда болатын қосымша бөлшектердің, темірдің, қалдықтардың болжанатын құны пайдалы қызмет соңында шығаруға шығындарды қоса отырып есептелінеді, бағалар бойынша бағалауда субъектіде пайдалануы мүмкін.

Ағымдық жылда негізгі құралдар алғашқы бағасы бойынша көрініс табады, ал қайта бағалауға ұшырағаннан соң – қалпына келтіруші бағада болады. Баланста негізгі құралдар қалдықты бағасы бойынша көрсетіледі. Анықтамалық, баланс қорытындысына қоспастан, құралдардың алғашқы бағасы мен тозуы көрсетіледі.

Ақшалай сипаттағы есеп оны ағымдық кезеңдегі құрылымын, қозғалысын, құнын анықтауға, негізгі құрал түрлерін сомалауға, амортизациялық аударымдардың мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.

Негізгі құралдардың бағалауы ақшалай сипатта оның техникалық жағдайы туралы хабар бермейді, кәсіпорынның өнеркәсіптік қуаттылығын анықтау мен машиналар мен жабдықтардың балансын құрауға мүмкіндік бермейді. Осы мақсаттар үшін енгізгі құралдардың есебі табиғи сипатта құрылған актілердің, эксплуатацияға берілетін объектілердің негізінде жүргізіледі. Негізгі құралдардың әр бірілігіне құрылыс немесе алу уақытын көрсететін құжаты, техникалық сипаттамасы, жүргізілген жөндеу жұмыстары, тозу мен қолдану деңгейі болады.

Табиғи сипатта негізгі құралдардың жағдайын тексеру үшін жылдың соңында арнайы инвентаризациялық комиссия құрылады.

Бағаның барлық көрсетілген көрсеткіштері қозғалыстың, негізгі құралдардың қолдану мен олардың жағдайын талдау үшін қолданылады.

Кәсіпорынның балансынан моральды тозған, ескірген және кейінгі қолданысқа жарамайтын жабдықтарды, көлік құралдарын, инвентарды, құрал-саймандарды кейінгі қолдану үшін оларды қалпына келтіру мүмкін болмаса немесе олардың экономикалық мақсаты болмаса сызып тастауды бақылауға ерекше назар аударылады [7].

Қолданысқа жарамайтын негізгі құралдарды сызып тастау тәртібі туралы талаптарын сақтау қатаң тексеріледі.

Комиссиян объектіге тексеріс жүргізеді, сызып тастаудың нақты себептер анықтайды, эксплуатациядан мерзіменен бұрын шығып қалуға кінәлі тұлғаларды анықтайды, қолданылу мүмкіндіктерін анықтайды және қолданысқа жарамды материалдық құндылықтарды бағалайды.

Есепте жоқ объектілер анықталған жағдайда, немесе олардың сипаттамасы есептік құжаттардағы мәліметтерге сәйкес келмесе, комиссия жеткіліксіз мәліметттер мен техникалық көрсеткіштерді толықтырады.

Осындай объектілердің алыну мерзімі бір уақытта, шығындарды қаржыландыру көздері, оларды алуға қажеттілік көрсетіледі, қаржылық тәртіпті бұзғаны үшін жауапты тұлғалар анықталады.

ХҚЕС 16 "Негізгі құралдар" жылдымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтардың объектілерін кейінгі бағалаудың екі үлгісін көрсетеді:

1) баға үлгісі, мұндайда негіз ретінде алғашқы бағаның бағалауы алынады: жылжымайтын мүлік объектілері, ғимараттар мен жабдықтар мойындалғаннан соң жинақталған амортизация мен арзандатудан түскен шығындарды есепке ала отырып іс жүзіндегі бағасынан көрініс табады. Негізгі құралдарды есепке алудың қазақстандық есебіне сәйкес, негізгі құралдар баланстық бағасы немесе сәйкес статистикалық органдардан алынған инфляция индекстеріне сәйкес арзандатылған бағамен есептелінеді.

2) арзандату үлгісі, мұндайда жылжымайтын мүлік объектілері, ғимараттар мен жабдықтар арзандатылған бағамен есептелінеді, амортизация мен арзандатудан келген шығынның арзандатылғаннан кейінгі есебімен арзандау мерзіміне сәйкес олардың әділетті бағасы болып табылады. Бұл үлгі егер әділетті бағаны сенімді түрде бағалауға болатын жағдайда қолданылады. Арзандату баланстық құн есептік кезеңде әділетті бағадан ерекшеленбейтіндей айтарлықтай тұрақты жиі жүргізілуі тиіс.

Жердің және ғимараттың әділетті бағасы әдетте олардың нарықтың бағасы болып табылады, ол кәсіби бағалаушылармен орындалатын бағалау жолымен анықталады. Егер арзандату объектілері компанияның өзге активтерімен салыстырғанда аз ғана құнда болса, онда арзандатуды өз күшімен жүргізуге болады. Яғни инвентарлеу кезінде инвентарлік комиссия құрамына инженерлік-техникалық құрамның сәйкес мамандары кіреді, осы активтердің техникалық жағдайын тексереді де, олардың ықтималды құнын бағалайды.

Жылдымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің қайта бағалауы жүргізілгенде, қайта бағалау мерзіміндегі жинақталған амортизация:

(а) активтің баланстық құны пропорционалды өзгерісі қайта бағаланад да, қайта бағалаудан соң баланстық құн оның қайта бағаланған құнына тең келеді. Бұл әдіс актив индекстеу жолымен тозуды ескере отырып қалпына келтіруші құнына дейін актив қайта бағаланғанда жиі қолданылады;

(б) амортизацияны есепке алғанға дейін баланстық құнға қарама-қарсы сызылады, ал таза көлем қайта бағаланады. Активтің баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде артқанда, бұл ұлғаю «Қайта бағалаудан түскен қор» ретінде жеке капиталдан көрінеді. Алайда құнның арту сомасы табыс ретінде мойындалуы тиіс, ол сол активтің құнының алдында шығын ретінде қабылданған төмендеуінің сомасының орнын толтырады [1].

Активтің баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде кемігенде, бұл кему шығын ретінде қабылдануы тиіс. Алайда құнның төмендеу сомасы «Қайта бағалаудан түскен қор» бабынан сөзсіз алынуы тиіс,алайда олардың шегінде бұл кему осы активке қатысты осы баптың көлемінен аспайды.

Активтің эксплуатациясы мөлшері бойынша қайта бағалау сомасы бөлінбейтін табысқа алмастырылуы ықтимал, ол амортизацияны есептеу әдісіне сәйкес анықталады. Қайта бағалаудың барлық сомасы тек активтің шығу кезеңінде бөлінбейтін табысқа алмастырылады.

Негізгі құралдардың объектілерінің қайта бағалануы бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін мүліктің алғашқы бағасының арту немесе кему бағытына қарай өзгеру кезеңін көрсетеді.

Тіркелген активтердің құны туралы салық кодексіне сәйкес келесілер көрсетілген:

- негізгі құралдарды құрылтайшылар енгізгенде, олардың салымы ретінде қатысушылар жарғылық капиталға негізгі құралдардың алғашқы бағасы Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасымен анықталатын бағасы болып табылады; негізгі құралдарды қайтарымсыз алған жағдайда, алғашқы бағасы аталған құралдардың алу - беру актісі бойынша анықталады, бірақ олардың нарықтық бағасынан жоғары болмайды;

Негізгі құралдардың уақыттың түрлі кезеңдерінде алынған немесе құралған бірдей түрлерінің бағалауы әртүрлі алғашқы бағада болуы ықтимал. Бірдей техникамен жабдықталған кәсіпорындар, баланста әртүрлі алғашқы бағада болуы мүмкін. Бұл ең алдымен машиналар мен жабдықтардың құны мен техникалық үрдіс нәтижесіндегі құрылыс - жөндеу жұмыстарының бағасына байланысты болады. Бұл әртүрлі саланың кәсіпорындарында негізгі құралдардың қолдануының тиімділігін анықтауды, тиімділікті сәйкестендіру мен олардың қозғалысының бағалауын қиындата түседі [14].

Қалпына келтіруші баға – бұл заманауи талаптардағы негізгі құралдардың шығуының бағасы. Қалпына келтіруші бағаны анықтау үшін үкіметтің қаулысы бойынша алғашқы баға арзандату жолымен анықталады. Негізгі құралдарлың арзандауы қалпына келтіру бағасы бойынша жыл сайын 1 қаңтардың жағдайы бойынша жүргізіледі.

Ақшалай сипаттағы есеп оны ағымдық кезеңдегі құрылымын, қозғалысын,құнын анықтауға, негізгі құрал түрлерін сомалауға, амортизациялық аударымдардың мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның балансынан моральды тозған, ескірген және кейінгі кәсіп орынның балансынан моральды тозған, ескірген және кейінгі қолданысқа жарамайтын жабдықтарды, көлік құралдарын, инвентарды, құрал-саймандарды кейінгі қолдану үшін оларды қалпына келтіру мүмкін болмаса немесе олардың экономикалық мақсаты болмаса сызып тастауды бақылауға ерекше назар аударылады.

Қолданысқа жарамайтын негізгі құралдарды сызып тастау тәртібі туралы талаптарын сақтау қатаң тексеріледі.

Комиссиян объектіге тексеріс жүргізеді, сызып тастаудың нақты себептерін анықтайды, эксплуатациядан мерзіменен бұрын шығып қалуға кінәлі тұлғаларды анықтайды, қолданылу мүмкіндіктерін анықтайды және қолданысқа жарамды материалдық құндылықтарды бағалайды.

(а) активтің баланстық құны пропорционалды өзгерісі қайта бағаланад да,

қайта бағалаудан соң баланстық құн оның қайта бағаланған құнына тең келеді. Бұл әдіс актив индекстеу жолымен тозуды ескере отырып қалпына келтіруші құнына дейін актив қайта бағаланғанда жиі қолданылады;

2 "Neocar" ЖШС негізгі құралдарын талдау мен есептеудің ұйымдық аспектілері

2.1 "Neocar" ЖШС негізгі құралдарының қозғалысының есебі

"Neocar" ЖШС 2002 жылы Алматы қаласында ашылды, компанияның негізгі қызметі Алматы қаласында орналасқан. «Neocar» ЖШС өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын,Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін, «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп туралы» Қазақстан Республикасының Заңын, Қазақстан Республикасының Салық кодексін, Қазақстан Республикасының өзге же нормативті-құқықтық актілерін басшылыққа алады. «Neocar» ЖШС кәсіпорны көліктерді сату және оларды жөндеу саласындағы қызмет көрсететін кәсіпорын болып табылады. Компания қызметінің негізгі бағыты жаңа көліктердің әр түрін сату және оларды жөндеу бойынша қызмет көрсету болып табылады.

ЖШС есебінің жалпы жүйесі келесілерден тұрады:

- ХҚЕС бойынша Типтік жоспардың шоттырынан көрінетін қаржылық есеп, онда ЖШС қызметінің табысы мен шығыстары қалыптасады;

- қаржылық есептің мәліметтеріне негізделетін статистикалық есеп;

- салық заңнамасына сәйкес қаржылық есеп нәтижесінде қалыптасатын салықтық есеп және есептің баламалы әдістерін қарастырмайды;

- басқармалық есеп–ЖШС басшылығының тапсырмасы бойынша құрылатын біріктіруші ақпарат, ол қаржылық, статистикалық және салық есебінен құралады да, ағымдық және болашақтағы жағдайды талдауға және тиімді басқармалық шешімдер қабылдау үшін аса қажет болып табылады.

Басқармалық қызметтерді жүзеге асыруға уәкілетті тұлғалар келесілер болып табылады:

- "Neocar "ЖШС директоры;

- Директордың орынбасары.

«Neocar» ЖШС бухгалтериясы басты орындардың бірін иеленеді. Ол ЖШС шынайы үрдістерін, өтініштері мен тұтынуын, қаржылық жағдайын сипаттайды да, оның қызметін жоспарлау үшін негіз болып табылады. Бухгалтерияның басшысы бас бухгалтер болып табылады, есептік саясатты қалыптастыруға, бухгалтерлік есепті жүргізуге жауапты, бухгалтерияны басқаратын ЖШС бас бухгалтері қаржылық есептіліктің толық және шынайы ақпаратын береді. «Neocar» ЖШС басшылығы бас бухгалтерге есептік саясатпен бекітілген ережелердің негізінде өзіндік шешім қабылдауға құзіреттілік береді, соның ішінде қаржылық есептің элементтерінің сыныптамасы, мойындалуы, бағалау мен есептелуі бойынша мәселелер және де сол ақпаратты ашумен байланысты мәселелер бойынша құзіреттілік берілген. Материалды үстел бухгалтері тауар-материалдық құндылықтардың, негізгі жеке құралдардың және т.б. алғашқы есебін жүргізеді. Жұмысшылармен есеп айырысуды еңбекақы бойынша бухгалтер жүзеге асырады

Бүгінгі таңда "Neocar" ЖШС - бұл көп бағытты, тұрақты қызмет ететін және өз қорында: жаңа көліктердің түр-түрі бар, техникалық жөндеу орталығы, автобөлшектеді сату бойынша аумағы бар бәсекеге қабілетті кәсіпорын болып табылады. 12 жыл дамудың нәтижесінде ерекше технологиялық, заманауи жабдықтары қызмет көрсету орталығы болып табылады.

Сенімділік, сапа және тиімділік, осы үшеуі компания үшін маңызды критерийлер болып табылады. Қызмет көрсетуде жаңа технологиялар, материалдар мен құрал-жабдықтар қолданылады. Жаңа технологияларды пайдаланып, қызмет көрсету орталығында жинақталған тәжірибе «Neocar» ЖШС-іне кез-келген жобаларды қабылдауға мүмкіндік береді.

“Neocar” ЖШС-і бүкіл Қазақстан бойынша көліктерді жөндеу қызметінің толық спектрін жүзеге асырады. “Neocar” ЖШС төменде көрсетілген қызмет бағытындағы маңызды және жауапты көпсалалық шаруашылық болып табылады.

· Жаңа көліктерді сату;

· Көліктерді жөндеу орталығындағы көлік жөндеу жұмыстары;

· Автобөлшектерді көтерме және бөлшектеп сату;

·Жаңа көліктерді бір жылға дейінгі мерзімге пайызсыз несиеге сату қызметі.

Негізгі жеке құралдардың қозғалысы негізгі құралдардың түсуі, ішкі орын ауыстыруы мен шығарылып тастауы бойынша шаруашылық операциялардың жүзеге асырылуымен тікелей байланысты. Көрсетілген операциялар алғашқы есептік құжатнаманы типтік нысандарымен рәсімдейді және де «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Қазақстан Республикасының Заңының 4-бабына сәйкес, 28.02.12 ж. № 2732 өзгерістерімен алғашқы құжаттарын компания қаржы министрлігінің 21.06.2013ж. № 216 бұйрығына сәйкес өздері жасай алады.

«Neocar» ЖШС негізгі құралдарының бухгалтерлік есебін ұйымдастырғанда ХҚЕС 16 "Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар" шотын басшылыққа алған жөн.

Объектінің негізгі жеке құралдарын мойындауы активтермен бір уақытта екі талаптың орындалуын қарастырады:

а) «Neocar» ЖШС активпен байланысты жоғары экономи калық тиімділік алады деп ойлауға нық сенімділіктің болуы;

б) «Neocar» ЖШС үшін активтің өзіндік құнын бағалаудың сенімділігі.

«Neocar» ЖШС жүргізетін барлық шаруашылық операциялар операцияның жасалғандығын айғақтайтын алғашқы есептік құжаттың типтік нысандарымен ресімделеді [15].

Алғашқы құжаттардың типтік формалары туралы негізгі жеке құралдардың есебі бойынша толығырақ 1-кестеде қарастырамыз:

Негізгі жеке құралдардың іс жүзінде болуы мен техникалық жағдайы туралы мәліметтер «Негізгі құралдардың инвентарлі тізіміне» жазылады (№Инв-1 нысаны), олар инвентарлеу жүргізілгенен соң "Neocar" ЖШС бухгалтериясына тапсырылады. Тізімдерге объектілердің толық атауы көрсетіліп, олардың техникалық сипаттамасы беріледі.

Кесте 1

Негізгі жеке құралдардың есебі бойынша алғашқы құжаттардың типтік нысандары

Негізгі жеке құралдардың есебі	НҚ алу-жөнелту актісі	НҚ-1
	Жөнделген, қайта құралған және жаңартылған объектілерді алу-жөнелтуі актісі	НҚ - 2
	НҚ сызып тастау актісі	НҚ-З
	Автокөлік құралдарын сызып тастау актісі	НҚ-4
	НҚ есепке алудың инвентарлы картасы	НҚ-5
	НҚ есебі бойынша инвентарлы карталарды тізімге енгізу	НҚ-6
	НҚ қозғалыс есебінің картасы	НҚ-7
	НҚ жалға алу есебінің картасы	НҚ-8
	НҚ инвентарлы тізімі	НҚ-9
	Жабдықтарды қабылдап алу туралы акт	НҚ-10
	Жабдықтарды жөндеуге алу-жөнелту актісі	НҚ-11
	Жабдықтың анықталған ақаулары туралы акт	НҚ-12
Инвентарлеу нәтижелерінің есебі	НҚ инвентарлі тізімі	Инв-1
Инвентарлеу нәтижелерінің есебі	НҚ инвентарлеу нәтижелерінің НҚ есептік тізімі	Инв-11

Ескерту - Жандосова И.А. «Учет основных средств» [14].

Негізгі жеке құралдардың қозғалысы бойынша шаруашылық операцияларының шоттарының корреспонденциясы 2 - кестеде келтірілген:

«Neocar» ЖШС негізгі жеке құралдар түрлі әдістермен түсуі ықтимал, соларды қарастырсақ.

Негізгі жеке құралдар кәсіпорынға мына тәсілдердің бірі арқылы түсуі мүмкін:

1. Төлемге алу немесе өзге мүлікке алмастыру;

2.Жабдықтаумен және дайындаумен;

3.Пайлық қорға түсін шотына енгізумен;

4.Орынды түсіммен;

5.Өзге жағдайларда.

Кесте 2

Негізгі жеке құралдардың қозғалысы бойынша шаруашылық операцияларының шоттарының корреспонденциясы

Операцияның мазмұны	Шоттардың корреспонденциясы
Операцияның мазмұны	Д-т	К-т
1. Негізгі жеке құралдарды алу: - есептік сомалардың шотында;	2410	1250, 2150
- алдын ала берілген төлемдердің шотында;	2410	1610
- Өкілдік, тәуелді және біріге басқарылатын заңды тұлғаларда	2410	3320,3330, 3340
- Заңды және жеке тұлғаларда (келісілген бағада ҚҚС қос пағанда, Салық кодексінің 236-бабына сәйкес жеңіл автокөліктік мен тұрғын-үйлерді қос пағанда)	2410	3310,4110, 3390, 4170
2. Құрылтайшылардан олардың жарғылық капитал шотындағы негізгі жеке құралдарының объектілерінің түсімі	2410	5020
3. Заңды тұлғалардан негізгі жеке құралдардан тұрақты түсімі	2410	6220, 6230
4. Инвентерлеуде анықталған негізгі жеке құралдардың саналмаған түрін қолдану	2410	6280
5. Негізгі құралдардың жеке құралдармен объектілерінің құрылуы	2410	2930

Ескерту - Гершун А.М. учебное пособие для вузов. изд.4-е: Бухгалтерский учет, 2005г [10].

«Neocar» ЖШС түсім тәсілдерінің бірі жарғылық капиталдың негізгі жеке құралдарының объектілерін қайта құрылған немесе мекеменің ұлғайған жарғылық капиталына тапсыру болып табылады. Мекеменің жарғылық капиталына түсімдерді сала отырып, құрылтайшылар құрылтайшылық келісімнің негізінде қызмет етеді.Жарғылық капиталға түсімді аудару осы түсімге меншік құқығының жоғалуына әкеліп соғады, оған тек мемлекеттік және унитарлы кәсіпорындардың муниципалды білім беру мекемелерінің түсімдері жатпайды.

Сондықтан да мүліктің жарғылық капиталына жалғыз иеленушісі көрсетілген ерекшелік қайта құрылған заңды тұлға болып табылады.

Шоттардың Жоспары мен оны қолдану бойынша Тәртібіне сәйкес, жарғылық капитал мен құрылтайшылардың іс жүзіндегі берешегі түсімдер бойынша жарғылық капиталға ескеріліп, есептілікте жеке көрініс табады: 5000 «Жарғылық капитал» шотында және 3230 «Өзге міндеттемелер» шотында сәйкесінше.

5000 «Жарғылық капитал» шоты бойынша сальдо құрылтайшылық құжаттарға көрсетілген жарғылық капиталдың мөлшеріне сәйкес келуі тиіс.

Құрылтайшылар жарғылық капиталға түсімді ақшалай нысанда да, материалдық және өзге де құндылықттар ретінде сала алады.

Негізгі жеке құралдардың объектілеріне ақшалай бағалауда, мекеменің құрылтайшыларымен бекітілген, құрылтайшылармен корреспонденцияда жарғылық капиталдың шотымен құрылтайшылардың есебінің дебеті бойынша жазба жасалады.

Негізгі жеке құралдардың құрылтайшылармен енгізілген объектілерін олардың түсімдерінің шоты мен жарғылық капиталға қабылдау құрылтайшылардың шығындарын есепке ала отырып несиемен корреспонденцияда есептің дебет шотынан көрінеді [16].

Заңды тұлғалардан негізгі жеке құралдарды жарғылық капиталға түсім ретінде алу тек бағасы бойынша көрініс табады, ол беруші тараптың негізгі жеке құралдарының баланстық құнына қарамастан құрылтайшылық келісімде көрсетілген.

Егер негізгі жеке құралдар жарғылық капиталға түсім ретінде алынса және өндірістік мақсаттарда пайдаланылса, онда амортизация жалпы қабылданған тәртіпте есепке алынады. Жарғылық капиталға түсім негізгі жеек құралдардың қайтарымсыз берілуі болып табылады, себебі, құрылтайшы, мү.лікті жарғылық капиталға бере отырып, дивиденттерді немесе осы ұйымның басқармашылығына қатысуға құқық алады.

Егер қабылдауды мекеме, жарғылық капиталға түсім ретінде негізгі жеке құралдардың түсуімен байланысты қандай да бір шығындарға әкеліп соғатын жағдайда, онда бұл шығындар ұйымның негізгі жеке құралдары есебінен орнын толтырады. Осыған орай және ҚҚС, осы қызметтерді көрсетуге туындағандары, бюджеттен орнын толтыруға жатпайды және де ұйымның жеке қаражаттары есебіненен орын толтырылуға қатысты болуы тиіс [17].

Құрылтайшылар жарғылық капиталға түсім аударған кезде мүлікті өз есептеріне жеткізіп берсе, ал түсім салынатын мүліктің құны ретінде енгізсе, онда оны жеткізу құны да осы сомада есептелуі үшін жоғарыда аталғанда назарға ала отырып қолдану мақсатты болатын еді.

Бухгалтерлік есептің тіркеуінде жүзеге асырылатын құжаттар «Neocar» ЖШС есебінде мыналар болып табылады:құрылтайшылық келісім, шот-фактура, алу-жөнелтуі актісі, негізгі құралдардың алынғандығын және ұйымда қолданыс табуын дәлелдейтін құжаттар.

«Neocar» ЖШС жарғылық капиталына түсім ретінде өндірістік мақсаттағы негізгі құралдардың түсім мысалын қарастырайыз.

Мысалы:

«Neocar» ЖШС жарғылық капиталға «Алпамысова А.Т.» ЖК түсім алды. Оның құны құрылтайшылармен және бекітілген тәуелсіз бағалаушылармен бекітіліп, 115000 теңгеге тең болып шықты. Ұстараның жөндеуімен айналысқан жұмысшылардың жалақысы 20000 теңгені құрады.

Кесте 3

«Neocar» ЖШС бухгалтерлік есебі

Шаруашылық операция	Дебет	Кредит	Сома
«Алпамысова А.Т.» ЖК-ден жарғылық капиталдың түсім шотына ұстара түсті	1330	5020	115000
Жұмысшыларға жалақы аударылды	1330	3120	20000
Эксплуатацияға жіберілген ұстара	2400	1330	135000

Ескерту - «Neocar» ЖШС бухгалтерлік есебі негізінде автормен жасалынған.

Егер «Neocar» ЖШС өзінің негізгі құралдарын қайтарымсыз алса, дәл сол есептік кезеңде түскен негізгі құралдардың құны табысқа салық салғанда ескеріледі.

Нарықтық құнын анықтағанда баламалы өнімге бағалар туралы мәліметтері қолданылуы мүмкін, олар дайындаушы-мекемелен жазбаша түрде алынады; мемлекеттік статистика органдарында бар бағалардың деңгейі туралы мәліметтер; саудалық инспекциялар мен ұйымдар; бұқаралық ақпарат құралдары мен арнайы әдебиетте жарияланған баға деңгейлері туралы ақпараттар; негізгі жеке құралдардың құны туралы экспорттық қорытынды.

Негізгі құралдардың объектілерін жеткізу бойынша шығындар, сыйлыққа беру келісімі бойынша алынады және өзге жағдайларда қайтарымсыз алынғанда, капиталық сипаттағы шығындар ескеріледі де объектінің алғашқы бағасының артуы бойынша алушы-ұйымдарға қатысты болады. Көрсетілген шығындар капитал салымдарының есебінің шотында көрініс табады да корренсонденциямен көрінеді.

Негізгі жеке құралдарды қолданудың шоттар жоспарын қолдану бойынша Ережеге сәйкес өзге ұйымдар мен тұлғалардан алынғандары үкіметтік органның субсидиясы есебінде 2400 «Негізгi құралдар» мен 3520 «Болашақ кезеңдердің табысы» шоттарымен корреспонденцияда көрінеді.

Нәтижесінде алғашқы бағаға қосылатын шығындар негізгі құралдың есебіне қабылданады да, 1330 «Тауарлар» шотында көрінеді.

Кейіннен амортизацияны есептегенде келесідей әдістер жасалады:

Шығындар шоттарының дебеті (7300,6200) кредит 2420 мен бір уақыттағы Дебет 3520 Кредит 6200.

«Neocar» ЖШС бухгалтерлік есебінің тіркеуінде жүзеге асырылатын құжаттардың негізінде мыналар болып табылады: шот-фактура, алу-жөнелту актісі, өзге ұйымнан немесе заңды тұлғадан негізгі құралдардың алынғандығын дәлелдейтін құжаттар; негізгі құралдардың түсімі мен жеткізімімен байланысты шығындарды,қайтарымсыз алынғандарын дәлелдейтін құжаттар.

«Neocar» ЖШС негізгі құралдарының қайтарымсыз алыну мысалын қарастырайық.

Мысалы

2014 жылдың қараша айында «Neocar» ЖШС заңды тұлғадан жабдық алды. Бұл заңды тұлғаға акцияның 50% тиесілі. Жабдықтың нарықтық құны 200000 теңгені құрады. 2014 жылдың қараша айында «Neocar» ЖШС бухгалтерлік есебінде келесідей жазбалар жасалды:

Кесте 4

Негізгі құралдардың қайтарымсыз алынуын көрсететін бухгалтерлік тәсілдер

Шаруашылық операция	Дебет	Кредит	Сомма
Қайтарымсыз алынған жабдықтың нарықтық бағасы көрсетілген	1330	3520	200000
Жабдық эксплуатацияға енгізілген	2400	1330	200000
Жабдықтың амортизациясы есептелген	8100	2420	1667
Қайтарымсыз алынған негізгі құралдардың іске аспаған бөлігі енген	3520	6200	1667

Ескерту - «Neocar» ЖШС бухгалтерлік есебі - автормен жасалынған.

Негізгі жеке құралдарды алу бойынша барлық шығындар негізгі құралдар эксплуатацияға енгізілгенге дейін 1330 шотының дебеті бойынша көрініс табады [10].

Жеке қызмет, жұмыс ретінде алынатын қосымша шығындар болған жағдайда, олар бойынша ҚҚС сомасы қабылданбайды да, қосымша шығындармен бірге капитал салымдарының көлеміне қосылады [18].

Негізгі жеке құралдарды «Neocar» ЖШС орнату мен жеткізу бойынша кәсіпорын шығындары капиталдың есебінде көрініс табады да,эксплуатацияға сатылым бағасы бойынша объектіні беруде көрінеді.

Негізгі жөндеуді қажет етпейтін төлемге кәсіпорынмен алынған жеке құралдар алыну құны бойынша салық есептеместен қосылған құн салығына қосылады да, оларды алған кезде төленеді.

Төленген ҚҚС сомасы 3130 шоты бойынша есепке қабылданған толық көлемде олардың есебі мөлшерінде қабылданады.

Егер негізгі жеке құралдар алынғанда есептік құжаттарда, олардың сатылым құнын бекітеді де онда ҚҚС сомасы көрсетілген, онда ол есептік жолмен анықталмайды,сондықтан да бухгалтерия қадағалау қажет, сол үшін есептік құжаттарда жеке позициядағы төленетін ҚҚС бойынша мәліметтер қызметкерлеріне көрсетілген.

Негізгі жеке құралдардың түсімі «Neocar» ЖШС қабылдау актісімен ресімделеді де, комиисиямен қол қойылып, жасақталады, ол кәсіпорынның басшысымен тағайындалады.

Қабылдау актісінде мыналар көрсетіледі:

· Негізгі жеке құралдарының объектілерінің сипаттамасы;

· Оның мекен-жайы;

· Оны қаржыландырудың қайнар көзі;

· Шығарылым немесе құрылыс жылы;

· Эксплуатацияға енгізу мерзімі;

· Сынақ нәтижелері және т.б.

Бірдей құралдардың, ұстаралардың, шаруашылық құралдарының және т.б. бір уақыттық қабылдауы, олардың құны бірдей болса,бір актімен ресімделе алады.

Негізгі құралдың есепке қабылданған әр объектісіне, инвентарлы нөмір беріледі.Ол барлық эксплуатация уақыт бойы сақталып, онда белгіленеді. Негізгі құралдар қайта жеткен объектілер бойынша есептегі қателіктерге әкелуі мүмкін.

Қабылдау актісі бухгалтерге тапсырылады, онда объект нөмірі мен ол туралы ақпараты бар интентарлы нөмірдің көрсетуімен инвентарлы карта жасалады.

2.2 «Neocar» ЖШС негізгі құралдарының қолданылу тиімділігі мен жағдайын талдау

Негізгі құралдар – кез-келген кәсіпорындардың маңызды факторларының бірі. Олардың жағдайы мен тиімді қолданылуы кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелеріне тікелей әсер етеді. Негізгі қорлардың тиімді пайдаланылуы барлық техника-экономикалық көрсеткіштерінің жақсаруына әсер етеді, соның ішінде өнім шығарылымының артуына, оның өзіндік құнының төмендеуіне, дайындаудың еңбек сыйымдылығының артуына әсер етеді.

Негізгі жеке қорларын талдаудың міндеттері келесілер болып табылады:

- Кәсіпорынның қамтамасыздандырылуы мен негізгі құралдары оның құрылымдық бөлімшелерін, оның жалпылаушы және жеке көрсеткіштерімен олардың қолданылу деңгейін анықтауға және де олардың өзгеру себептерін анықтауға мүмкіндік береді;

- Негізгі құралдардың өндіріс көлеміне қолданудың әсерін және өзге де көрсеткіштерін есептеуге мүмкіндік береді;

- Кәсіпорын мен жабдықтардың өнеркәсіптік қуаттылығын қолдану деңгейін меңгеруге мүмкіндік береді;

- Негізгі құралдарды қолдану тиімділігін арттыру қорларын анықтау – мейлінше толығырақ негізгі құралдардың негізгі міндеттерін 7-кестеде қарастыратын боламыз:

Кесте 7

Негізгі құралдардың негізгі міндеттері

Талдау тақырыбы	Талдаудың негізгі міндеттері
1. Негізгі құралдардың қозғалысы ның құрылымын талдау	1. Негізгі құралдарға ұйым капиталына түсімдерінің құрылымы мен мөлшерін бағалау (негізгі құралдардың қозғалысын көлденең талдау). 2. Болған өзгерістердің сипаттары мен бағытталуын анықтау (негізгі құралдардың қозғалысының көрсеткіштерін көлденең талдау). З. Ұйымның инвестициялық саясатында ғы инвестицияларды бағалау
2. Негізгі құралдардың қор қайтар ымдылығы мен жаңартылуын талдау	1. Негізгі құралдардың жаңартылуының дамуы мен қарқындылығын бағалау. 2. Қор қайтарымын талдау. Қор қайта рымының өзгерістерін факторлы талдау.
3. Негізгі құралдарды қолдану тиім ділігін талдау	1. Негізгі құралдардың тиімділігін тал дау. 2. Өнеркәсіптік жабдықтардың қолданы лу паркін талдау. З. Жабдықтардың уақыт бойынша қол данылуын талдау. 4. Жабдықтардың қолданылуын интег ралды бағалау.
4. Жабдықтардың мазмұны мен эксплуатациясы бойынша шығындар дың тиімділігін талдау	1. Негізгі құралдардың капиталды жөн деуі бойынша шығындарды талдау. 2. Ағымдық жөндеу бойынша шығындар ды талдау.
5. Негізгі құралдарға инвестициялар дың тиімділігін талдау	1. Капитал салымдарының тиімділігін тал дау. 2. Инвестициялау үшін қарыздарды тарту тиімділігін бағалау.

Ескерту - Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет [23].

Талдау бағыттарын таңдау мен шешім табатын міндеттердің бағыттарын таңдау басқарудың қажеттіліктерімен анықталады. Негізгі құралдардың құрылымдық қозғалысын талдау, инвестициялық талдау қаржылық талдаудың мазмұнын құрайды. Негізгі құралдарды қолдану тиімділігін бағалау мен оларды қолдану бойынша шығындар басқармалық талдауға қатысты, алайда мұндай талдау түрлерінің арасында анық шекара жоқ.

Жабдықтарды пайдалану мен қамтамасыздандыру бойынша шығындардың талдауы өнімнің өзіндік құнын талдаудың құраушы бөлігі болып табылады.

Негізгі құралдардың талдауын жүргізу әдістемесі оларды қолданудың ең үздік нұсқасын таңдауға бағытталған. Сондықтан да талдаудың басты ерекшеліктері келесілер болып табылады: негізгі құралдарды қолдану бойынша шешімдердің нұсқалығы; болашаққа бағытталуы [20].

Талдау сапасы ақпараттың шынайылығына тәуелді, яғни бухгалтерлік есептің құралу сарасы мен операцияларды тіркеу мен жүйенің нақтылығына негізгі құралдардың объектілерімен әсер етеді, объектілердің есептік сыныптамалық топтарға қатыстылығының нақтылығы, инвентарлік тізімдердің шынайылығын зерттеу тереңдігі мен сараптық есепті тіркеуді жүргізуге тәуелді болып табылады.

Өнеркәсіптік кәсіпорындардағы өндірістің артуының маңызды факторларының бірі олардың негізгі құралдармен қажетті мөлшерде және толық нұсқада қамтамасыздандырылуы мен олардың толық қолданылуы болып табылады.

Тәжірибеде негізгі құралдардың талдауын бірнеше кезеңдермен жүргізген жөн:

- Негізгі құралдардың құрамы мен қозғалысын талдау;

- Негізгі құралдардың құрамындағы құрылымдық өзгерістерді талдау;

- Өндірістің негізгі құралдармен қамтамасыздандырылуын талдау;

- Негізгі құралдардың қозғалысын талдау;

- Негізгі құралдарды қолдану тиімділігін талдау.

Талдау әдетте негізгі құралдардың көлемін, олардың қозғалысы мен құрылымын зерттеуден басталады. Негізгі құралдардың құрылымы дегеніміз негізгі құралдардың әр тобының әр қайсысының олардың жалпы жиынтығындағы таза салмағы болып табылады.

Өндірістік үрдісте қатысуы мен рөліне байланысты кәсіпорындардың негізгі құралдары екі топқа бөлінуі ықтимал, олар келесідей болады:

1. Өндірістік қорлардың белсенді бөлігі, оған өндірістік үрдіске сөзсіз қатысатын қорлар жатады. Осы топқа машиналар, механизмдер, жабдықтар жатады;

2. Бәсең бөлігіне ғимараттар, жабдықтар, байланыс құрылғылары жатады, яғни технологиялық үрдісті жүзеге асыруға тікелей қатыспайтын негізгі құралдар болып табылады,бірақ оларсыз өндіріс мүмкін емес болып табылатын еді.

Капитал-қорларын қолдану тиімділігінің көрсеткіштері, негізгі құралдар- кәсіпорынның өнеркәсіптік қызметінің тиімділігін сипаттайтын қорлардың немесе бағыттарды қолдану нәтижелерін анықтауға мүмкіндік беретін коэффициенттердің жүйесін білдіреді. Мұндай коэффициенттер кез-келген басқа көрсеткішке кәсіпорын қызметінің көрсеткіштерінен бөлінудің жеке түрі болып табылады. Барлық коэффициенттер пайыздарда да, бірлік үлесінде де көрініс табуы ықтимал.

Кәсіпорының өнеркәсіптік қызметінің тиімділігін талдау түрлі мамандардың топтарымен көрсеткіштердің түрлі топтарын қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін [24].

Негізгі құралдарды қолдану тиімділігін бағалау үшін көрсеткіштердің бірнеше тобы қолданылады: салыстырмалы, құндық, жалпылаушы және табиғи.

Негізгі құралдардың жағдайы мен қолданылуы –сараптық жұмыстың маңызды аспектілерінің бірі, себебі дәл солар ғылыми-техникалық үрдістің-кез-келген сервистік тиімділігін арттырудың басты факторы- материалдық іске асуы болып табылады.

Кәсіпорынның негізгі құралдардың мейлінше толық және тиімді қолданылуы оның барлық техника-экономикалық көрсеткіштерінің артуына септігін тигізеді: еңбек өнімділігінің артуына, қор қайтарымының өсуіне, өнім шығарылымының артуына, оның өзіндік құнының төмендеуіне, капитал салымдарының үнемделуіне әкеліп соғады.

Негізгі өндірістік қорлар бірыңғай емес, олардың түрлі қызметтер орындауы мен олардың мақсатты қолданылуы негізгі құралдардың түрлі топтарға бөлінуіне себепкер болды.

Кызметтегі қызметтік мақсатына байланысты олар былайша бөлінеді: қызметтің негізгі түрлерінің қорлары; қызмет көрсетуші басқа салалардың негізгі қорлары. Көрсетілген үш топтың өнеркәсіптік-өндірістік қорлары өнім шығарылымымен тікелей байланысты, сондықтан да мейлінше үлкен таза салмаққа ие.

Кызмет үрдісіндегі негізгі қорлардың рөлі әрқандай. Олардың бір бөлігі еңбек бұйымына тікелей әсер етеді де, белсенді болып табылады, ал басқа бөлігі еңбек үшін барлық талаптарды орындап, бәсең болып табылады.

Қорлардың белсенді бөлігінің таза салмағының артуы техникалық жабдықталудың өсіміне, кәсіпорынның өнеркәсіптік қуаттылығының артуына, қор қайтарымының өсуіне әкеліп соғады. Соның өзінде негізгі қорлардың бәсең бөлігінің рөлі де аса маңызды болып табылады, себебі еңбектің қалыпты жағдайының болмауы дертке шалдығуға, жарақат алуға, мамандардың ағылуына, еңбек өнімділігінің төмендеуіне әкеліп соғады. Бұдан өзге, негізгі қорлардың тауар өндіруші мақсатты белгілі бір үлесі болады және де өзге салалардың қызмет көрсетуші негізгі қорлары кәсіпорын қызметкерлерімен әсер етеді, олардың әл-ауқатын арттырады, сервис тиімділігінің өсіміне әсер етеді.

Негізгі қорлардың талдауын жүргізу үшін келесідей ақпараттық қайнар

көздер қолданылады: ЖШС-тiн бухгалтерлік балансы, "Neocar" ЖШС бизнес-жоспары.

"Neocar" ЖШС негізгі қорларының құрамы 01.01.13 жылғы көрсеткішпен 12-кестеде келтірілген. Осы кестеден көрініп тұрғандай, кәсіпорынның негізі қорларының барлық топтары сервистіге жатады.

Негізгі қорлар да белсенді және бәсең болып бөлінеді. Белсенділеріне машиналар мен жабдықтар, ал бәсеңдеріне - ғимараттар, көлік құралдары мен өзге де негізгі құрал түрлері жатады. Негізгі құралдардың құрылымын талдауда негізгі қорлардың түрлері бойынша іс жүзіндегі және базистік көрсеткіштердің салыстыруы үлестік немесе пайыздық көрсеткіште жүргізіледі.

"Neocar" ЖШС 2014 жылғы негізгі құралдарының құрылымын 8-кестеде қарастырамыз.

Кесте 8

"Neocar" ЖШС 2014 жылғы негізгі құралдарының құрылымы

р/н	Негізгі құралдардың топтарының атауы	Баланстық құны, мың. тг.	Құрылым, %
1	Ғимараттар мен мекемелер	14 320	9,6
2	Машиналар мен жабдықтар, байланыс құралдары	103 023	69,1
3	Көлік құралдары	24 947	16,7
4	Өзге де негізгі құралдар	6 852	4,6
Барлығы		149 142	100

Ескерту - "Neocar" ЖШС негізгі құралдарының құрылымы - автормен жасалынған.

Кәсіпорының негізгі құралдарының құрылымын қарастырамыз (12-кестені қара). 8-кестеде көрініп тұрғандай,негізгі қорлардың жалпы бағасындағы мейлінше үлкен таза салмақты «Машиналар, жабдықтар, байланыс құралдары» тобы алады–оның үлесіне 69,1% тиесілі. Бұл ЖШС жұмыс атқаратын саланың ерекшелігімен байланысты, яғни негізгі құрал ату техникасы, өзіндік жүретін машиналар мен өзгелері жатады. Екінші орында «Көлік құралдары» тобы тұр-оның таза үлесі 16,7% құрайды. Ғимараттар мен мекемелер жалпы бағаның бар болғаны 9,6% иеленеді. Ең аз үлесі негізгі қордың өзге топтарына тиесілі - олардың үлесі 4,6% құрайды.

Негізгі қорлардың белсенді бөлігінің таза салмағының қозғалысының өзгерісін қарастырғанда біз, капитал салымдарының алғашқы бағамы техникалық жабдықтар мен жөндеу жұмыстарына, осы қорлардың жылдам өсімі мен осы бөлігінің жаңартылғанынан шығамыз.

Қорлардың белсенді бөлігінің таза салмағының артуы олардың құрылымының алға дамуын, техникалық жабдықталуының өсімін сипаттап, өнім шығарылымының артуы мен қор қайтарымдылығының ұлғаюына септігін тигізеді.Оның үстіне машиналар мен жабдықтардың өсу қарқыны ережеге сәйкес, өзге негізгі қорлардың өсу қарқынын басып өтуі тиіс.

Енді негізгі қорлардың 2013 жыл мен 2014 жылдардағы жалпы бағадағы таза салмағын есептейміз. Есептеу үшін мәліметтерді 9-кестеден аламыз:

Кесте 9

"Neocar" ЖШС 2013 және 2014 жылдардағы негізгі қорларының қозғалысы

р/н	Негізгі құралдардың топ атауы	Баланстыққұн, мың. тг.		Ауытқушылық + -	Құрылым , %		Ауытқушылық + -
р/н	Негізгі құралдардың топ атауы	2013	2014	Ауытқушылық + -	2013	2014	Ауытқушылық + -
1	Ғимараттар мен мекемелер	14 364	14 320	44	9,6	9,6	0
2	Машиналар мен жабдықтар, байланыс құралдары	103 723	103 023	700	69,1	69,1	0
3	Көлік құралдары	25 047	24 947	100	16,7	16,7	0
4	Өзге де негізгі құралдар	6 877	6 852	25	4,6	4,6	0
Барлығы		150 011	149142	869	100	100	0

Ескерту - "Neocar" ЖШС негізгі қорларының қозғалысы - автормен жасалынған

9-кестеден көрініп тұрғандай, 2013 және 2014 жылдары негізгі құралдардың құрылымы өзгеріске ұшырамаған. Бағаның төмендеуі олардың тозу салдарынан болды, ол 869 мың теңгені құрады. Мұндай қозғалыс теріс ретінде сипатталады, себебі бұл, ЖШС техникалары мен көлік құралдарын жаңаға алмастырмағанын білдіреді.

Машиналар мен жабдықтардың құрамына 10-кестеде қарастырылған келесідей машиналар кіреді:

Кесте 10

"Neocar" ЖШС машиналар мен жабдықтарының тізімі

р/н	Атауы	Бірлік саны
1	Дауыл ашушыавтомашиналар	26
2	Тұрғын вагондары	7
3	Автомашиналар	89
4	Жүк автомашиналары	8
5	Уралдар	5
6	Әртүрлік автокөлік түрлері	15

Ескерту - "Neocar" ЖШС машиналар мен жабдықтарының тізімі.

Негізгі қорлардың техникалық жағдайы келесідей көрсеткіштермен

сипатталады:

1. Тозу коэффициенті: Ктозу = Σтозу/Алғашқы бағасы;

2. Жарамдылық коэффициенті : Кжарамдыл = 1 - Ктозу

3. Жаңартылу коэффициенті: Кжаңар = Σқайта түскен НҚ/ жыл соңындағы жылдық бағасы; ср.

4. Шығарылу коэффициенті: Кшығ= ΣшығарылғандарНҚ/ жыл басындағы

орташа жылдық бағасы.

Негізгі құралдардың техникалық деңгейі мен олардың моральдық тозу деңгейі жабдықтың жылдық мөлшерін көрсетеді. Бірінші кезекте ол алмастыруды қажет ететін ескірген жабдықты анықтауға мүмкіндік береді.

Негізгі құралдардың техникалық жағдайының сипаттамасы үшін тозу коэффициенті, жарамдылық коэффициенті, жабдықтық жылдық мөлшері сияқты көрсеткіштер қолданылады.

Ережеге сай, негізгі құралдардың тозу коэффициенті төмен болған сайын, олардың ағымдық жағдайы мейлінше жақсы дегенді білдіреді.

Негізгі қорлардың тозуын талдау үшін негізгі мәліметтер мен ақпараттар мен есептік көрсеткіш нәтижелері 12,13-кестелерде келтірілген.

11-кестеден көрініп тұрғандай, ғимараттар мен мекемелердің тозуы 4% құрайды. Жалпы «Neocar» ЖШС тозу 14% құрады. «Өзге негізгі құралдар» тобы бойынша тозу 39% құрайды. Бұл, кәсіпорында ескірген жабдықтардың көп екендігін көрсетеді. «Машиналар мен жабдықтар, байланыс құралдары» тобындағы тозу деңгейі 12% құрап отыр.Негізгі құралдардың тозуын талдау үшін 11-кестедегі мәліметтерді қарастыратын боламыз:

Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті көп болған сайын, олар қолдануға мейлінше ыңғайлы болып келеді. Сондықтан да 11-кестеден келесідей қорытынды шығаруға болады, негізгі қорлардың топтарындағы «Ғимараттар» тобы қолдану үшін мейлінше қолайлы болып табылады. «Өзге негізгі қорлар» атты негізгі құралдардың тобы пайдалануға ең қолайсызы болып табылды. Негізгі құралдардың коэффициенттерін есептеуді 12-кестеде қарастыратын боламыз:

Жаңартылу коэффициенті (К жаңа) түскен негізгі құралдарды жыл соңындағы олардың бағасына Кжаңа= Fn/Fk.бөлу арқылы есептелінеді (Fn):

Негізгі құралдардың түсімі мен шығарылуының коэффициенттері болмағандықтан, негізгі құралдардың қозғалысы есепке алынбайды.

Зерттеу аймақтарының қысымдылығын формула бойынша есептеу үшін жалпы ауданды білуіміз керек. Ол осы кәсіпорында 170 мың. га. құрайды.

Белгілі бір деңгейде негізгі құралдардың жағдайын олардың қозғалыс көрсеткіштері сипаттайды:енгізілу коэффициенті, жаңартылу коэффициентімен шығарылу коэффициенті.

Кесте 11

Негізгі құралдардың тозуын талдау үшін мәліметтер

р/н	Негізгі құралдардың топтарының атауы	Алғашқы бағасы, мың тг.	Тозу сомасы, мың.тг	Тозу коэфф	Жарамдылық коэфф.
1	Ғимараттар мен мекемелер	16514	664	0.04	0.96
2	Машиналар мен жабдықтар, байланыс құралдары	118809	14786	0.12	0.88
3	Көлік құралдары	28770	4773	0.17	0.83
4	Өзге де меншік негізгі құралдар	7902	3050	0.39	0.61
	Барлығы	171994	23272	0.14	0.86

Ескерту - «Neocar» ЖШС амортизациялық аударымдары - автормен жасалынған

Бұл дегеніміз, «Neocar» ЖШС аумағының шаршы метрін шамамен 160000 теңгеге зерттеуге тура келеді.

Кесте 12

Негізгі құралдардың коэффициенттерін есептеу

р/н	Көрсеткіштердің атауы	Мағынасы
1	Алғашқы бағасы, мың. тг.	171 994
2	Тозу сомасы, мың. тг	23 272
3	Қайта түскен негізгі құралдардың бағасы	0
4	Шығарылған негізгі құралдардың бағасы	0
5	Тозу коэффициенті	0,135
6	Жарамдылық коэффициенті	0,86
7	Жаңартылу коэффициенті	0,0
8	Шығарылу коэффициенті	0,0

Ескерту - «Neocar» ЖШС амортизациялық аударымдары - автормен жасалынған

Кесте 13

Зерттеу аймақтарының қысымдылығы

р/н	Көрсеткіштердің атауы	2012 жыл	2013 жыл.	Қозға лыс
1	Іс жүзінде зерттелетін аумақ, га	16 1450	17 0000	8550
2	Сатылымнан түскен жалпы табыс, мың/тг.	121 7540	170 3000	48 5460
3	Зерттелетін аймақтардың қысымдылығы, тг/га	7 5410	10 0180	2 4760

Ескерту - «Neocar» ЖШС зерттеу аймағы.

Белгілі бір деңгейде негізгі құралдардың жағдайын олардың қозғалыс көрсеткіштері сипаттайды: енгізілу коэффициенті, жаңартылу коэффициенті мен шығарылу коэффициенті.

3 Мекемелердегi негізгі құралдардың есебін дамыту мен жетілдіру жолдары

3.1 Негізгі құралдардың есебін жетілдіру

Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті жетілдірудің бағыттарының бірі оның Халықаралық стандарттарға бағыт алуы болып табылады. Бұл айтарлықтай мөлшерде бухгалтерлік есеп пен талдаудың артуына себепкер болып, кәсіпорындарға ақша қаражаттарын қолданудағы өзіндік бір жекешелік беріп, мекеменің техникасы мен технологиясының ерекшеліктерін тиімді басқармалық шешімдерді қабылдау үшін көрсетеді.

Бухгалтерлік есепті жетілдіру мәселелері, соның ішінде негізгі құралдарды есепке алу, ел Президентінің назарындағы мәселе, ол туралы Қазақстан Республикасының Президентінің «Қазақстан-2050» атты халыққа жолдауында атап өтіледі, біздің мемлекетіміздің басты нысанаға алғаны экономикалық өсім болып табылады. Экономикалық өсімнің басымдығы «бүгінгі таңда, ертең де және отыз жыл көлемінде ең маңыздылардың бірі болып қала бермек. Осы мақсатқа қол жеткізудегі маңызды рөлді бухгалтерлік есептің нақты қалыптасқан жүйесі ойнайды».

Нарықтық экономикаға өтуде тәжірибеге енгізілген мәселелердің ішінде негізгі жеке құралдардың бағалануы мен оның қаржылық және салықтыққ есепте көрініс табуы, салық салу мақсаттары үшін амортизация есептеулерінің әдісін таңдау, лизингілік операцияларды жүргізу тетіктері, техника мен жабдықтарды алмастыру, өндіріс концентрациясының тиімді деңгейін іздеу аса өзекті мәнге ие. Сәйкесінше, нарық талаптарында, негізгі құраладардың есебін дұрыс ұйымдастырудың, оларды есептеу әдістерін жетілдірудің, оларды қолданудың тиімділігіне терең талдау жүргізудің теориялық және тәжірибелік мәселелерінің рөлі арта түседі. Отандық ғалым-экономистердің ғылыми еңбектерін зерттеу мен қазақстандық есептік жүйеге жетекші шетелдік мамандардың әдістемелерінің жүйесін енгізу қаржылық есептіліктің ұлттық ерекшелікке бейімделген Халықаралық стандарттарының қағидаларымер қатар ендіру негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің сапалық деңгейін айтарлықтай арттыруға және оларды қолдануды талдауға мүмкіндік береді.Алайда есеп пен негізгі құралдарды қолдану тиімділігінің көптеген мәселелері ашық қалпында қалуда, оған негізгі құралдардың алғашқы бағасының қалыптасу тәртібіне түрлі көзқарастарды, амортизация есептеуінің әдісін таңдауды, лизингілік операциялардың бухгалтерлік ресімделуі мен есептік саясаттың өзге аспектілерін көрсетеді [25].

Негізгі құралдардың есебі мәселесімен байланысты бірнеше өндірістік жағдайларды және де осы мәселелер төңірегіндегі мамандардың пікірлерін қарастырайық.

«Neocar» ЖШС қайтарымсыз негізде компьютерлер мен құраушы бөлшектер берілген.

Негізгі құралардың алғашқы бағасы алу-жөнелту актісінде көрсетілген баға ретінде анықталған.

Негізгі құралдарды балансқа қондырғанда ЖШС бухгалтері, алу-жөнелту актісінде көрсетілген баға дұрыс емес есептелініп, түскен негізгі құралдардың баланстық құнына сәйкес келмейтіндігін анықтады.

«Neocar», Алматы қаласы бойынша өкілдігінің қаржылық қадағалаушысы И. Антоненко пікірінше, - «Тіркелген активтерді қайтарымсыз негізде алғанда ҚР Салық кодексінің 118-бабының 4-тармағына сәйкес, алушы тарап үшін алғашқы баға алынған активтердің аталған активтерінің алу-жөнелту актісінде көрсетілген баланстық бағасы болып табылады. Беруші тарап үшін топшаның бағалық балансы берілген активтердің бухгалтерлік есептердің мәліметі бойынша берілген, алу-жөнелту актінде көрсетілген баланстық бағасынан кемиді (ҚР Салық кодексінің 119-бабының, 4-тармағы).

Бұл жағдайлар ҚР 04.07.2014 ж. №168 – V Заңымен бекітілген, 2014 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енген Салық кодексінің жаңа редакциясында көрсетілген.

Осылайша, алынған және берілген активтердің сомалары тең болулары тиіс. Егер бухгалтер алынған тіркелген активтердің есебінде сәйкессіздікті анықтаса, онда ол Салық кодексінің Жаңа редакциясында көрсетілген баптарын басшылыққа алуы тиіс. Салық кодексінің Жаңа редакциясы табыс жиынтық табысты төмендету үшін тіркелген активтерді қайтарымсыз алғанда бағаны басқару (реттеу) мүмкіндігі жойылған.

Есептілікті ХҚЕС №2 талаптарына сай құратын кәсіпорын бухгалтері негізгі құралдардың компанияға түсеін объектілерінің бағасын анықтауда үнемі қиындықтарға тап болады».

Бухгалтер «Neocar» ЖШС Алматы қаласы бойынша өкілдігінің маманы Е.Михалеваның пікірінше, - «Алғашқы қабылдауда негізгі құралдардың объектілері өзіндік құны бойынша бағалануы тиіс. Негізгі құралдардың объектілерінің өзіндік құнына қосылады (ХҚЕС №2):

- импорттық баждар мен сатылымға қайтарылмайтын салықтарды, сауда лық шегерімдер мен дисконттарды есептей отырып актив сатылымының бағасын;

- активтің жеткізіліміне мекен-жайына дейін және оны ағымдық жағдайға келтіргенге дейінгі қатысы бар барлық шығындар. Мұндай шығындар жұмысшымен өтелуі ықтимал; объектіні орнату орнын дайындауға шығындар, оны жеткізіп беру мен тиеу-жөнелтуге шығындар, орнату мен жинақтау мен жинақтаушы жұмыстар;

- объектіні қайта жөндеу мен шығаруға шығындардың алғашқы есебі мен өзі орналасқан аймақты объектіні алу кезеңінде компанияда пайда болатын мәселелердің міндеттемелері бойынша қалпына келтіру немесе осы объектіні зерттеу нәтижесінде мақсаттар үшін, көрсетілген уақыт аралығында қорлардың өндірісінен ерекшеленеді.

Активтің қайта жөндеу, аумағын қалпына келтіру мен ликвидациялаудың есептелген көлемі ХҚЕС №2 «Бағаланатын міндеттемелер мен шартты міндеттер» бөлімдеріне сәйкес сәйкес міндеттемелерді орындауда құрылған сомадан шыға отырып анықталады. Осы бөлімнің 163 бабына сәйкес, қор ретінде қабылданатын сома–бұл, есептік кезеңдегі міндеттемелерді орындау үшін қажетті шығындардың ең үздік бағасы, яғни орындалуға қажетті ақша ағымдарының міндеттемелерінің келтірілген бағасы, дисконттаудың ағымдық нарықтық мөлшерінен шыға отырып анықталады.

2400 «Қарыздар бойынша шығындар» ХҚЕС №2 бөліміне сәйкес объект бағасына қарыздар бойынша пайыздық үстеме де қосылуы мүмкін. Бірақ олардың капитализациясы объект эксплуатацияға дайын болғаннан соң тоқтатылады. Кез-келген саудалық шегерімдер сатылым бағасын анықтауда есептелінеді.

Негізгі құралдардың объектісінің өзіндік құнына енетін шығындарға кірмейтін шығындардың мысалы, оларды құраумен және алумен байланысы жоқ шығындар жатады. Олар активті алғанға дейін немесе құрағанға дейін, негізгі құралды эксплуатацияға енгізгеннен кейін және енгізу кезінде де пайда болуы ықтимал. Мұндай шығындар олардың пайда болу кезеңіндегі шығындар ретінде мойындалуы ықтимал. Мұндай шығындардың мысалы келесілер болып табылады:

- жаңа өнеркәсіптік немесе техникалық жабдықтардың ашылуына шығындар;

- жаңа өнімді немесе қызметті енгізуге арналған шығындар (жарнама мен өнімді қозғалтуға арналған шығындарды қоса есептегенде);

- жаңа орында немесе тұтынушылардың жаңа санаттарымен бизнесті жүргізуге шығындар (қызметкерлерді дайындау мен оқытуға арналған шығындар);

- негізгі құралды құраумен немесе алумен байланысты емес әкімшілік және өзге де шығындар (эксплуатацияға енгізуге шығындар және егер олар активті жұмыс қалпына келтіру үшін қажет емес болып табылса өзге де дайындаушы шығындар);

- компания басшылығының талаптарына сай қызмет етуге қабілетті объекті толық қуаттылықпен қызмет етпесе немесе қолданылмайтын кезеңде келтірілген шығындар;

- негізгі құралдардың осы объектісімен өндірілетін өнімге сұраныстың өсу үрдісінде, мысалы, келтірілген алғашқы операциялық шығындар;

- компания қызметінің толық қайта құрылуына немесе қайта ұйым дастырылуына толық немесе ішінара жұмсалатын шығындар;

- негізгі құралды құраумен байланысты топішілік табыстар мен шығындар;

- шикізаттың, еңбек пен өзге де қорлардың нормативінен жоғары шығындар [26].

Компания жүйелік блок (525 000 теңге), монитор (108 000 теңге), лазерлыізкескіш (117 000 теңге), пернетақта (9 750 теңге), лазерлі тышқан (15 000 теңге) алып, арнайы маманданған компьютерлік фирмаға олардың жеткізіп берулері, жинақтауы мен орнатуы үшін 52 500 теңге төледі.

Компанияның бухгалтері бұл объектілерді балансқа қалай қабылдау керектігін білмейді.

«Neocar» ЖШС Алматы қаласы бойынша директорі Қ.Асхаттың көзқарасы бойынша, - «Егер негізгі құралдардың объектісінің айтарлықтай бөлігі пайдалы қызмет ету мерзімін қамтыса, онда баламалы басқа негізгі құралдың объектісінің айтарлықтай көп бөлігі объектінің екі бөлігіне қатысты амортизацияның баламалы әдісі қолданылады да, онда осындай бөлшектер амортизациялық есептеулердің сомасын анықтағанда топтастырылуы ықтимал (ХҚЕС №2). Яғни компания жеке құраушыларды төмен бағамен бір объектіге топтастыруы мүмкін, олардың бағасы айтарлықтай жоғары және дәл сондай арзан тұратын құраушылар шамамен эксплуатацияның бірдей мерзімін қамтитын есептің бірыңғай объектісы ретінде есепке алынады.

Келтірілген жағдайла негізгі құралдардың объектілерінің өзіндік құнына (дербес компьютер) алынған барлық құраушыларының құны мен оны қолдануда жарамдылық жағдайына келтіргенге дейін компанияға келген шығындардың көлемін қоса алады. Осылайша, компанияның бухгалтерлік есебінде балансқа құны 710 250 теңге тұратын, қызмет мерзімі 3 жылды құрайтын дербес компьютер және құны 117 000 теңге тұратын ізкескіш қабылданатын болады».

ЖШС заңды тұлғадан вагонды-қозғалатын құралды (бұрынғы тіркеме, вагонға қайта құрылған) сатып алуға келісім дайындауда, оның құны 2 000 000 теңгені құрайды. Сатып алынғаннан соң ол балансқа қойылып, тіркеуден өтетін болады.

«Neocar» ЖШС Алматы қаласы бойынша компанияның бас бухгалтері О. Каширинаның пікірінше, - «Қаржылық есептіліктің Ұлттық стандартының 16 бөлімінің 274 тарауына сәйкес, №2 негізгі құралдардың объектілерінің өзіндік құны мыналарды қамтиды:

- Импорттық баждар мен сатылымға қайтарылмайтын салықтарды, саудалық шегерімдер мен дисконттарды есептей отырып актив сатылымының бағасын.

- активтің жеткізіліміне мекен-жайына дейін және оны ағымдық жағдайға келтіргенге дейінгі қатысы бар барлық шығындар. Мұндай шығындар жұмысшымен өтелуі ықтимал;объектіні орнату орнын дайындауға шығындар, оны жеткізіп беру мен тиеу-жөнелтуге шығындар, орнату мен жинақтау мен жинақтаушы жұмыстар;

Алғашқы қабылданғаннан соң субъект негізгі құралдардың барлық объектілерінің кейінгі өлшеуін төмендегі екі үлгінің біріне сәйкес жүзеге асыратын болады:

- шығындардың капитализация үлгісі бойынша, оны қолданумен субъект негізгі құралдардың объектілерінің құнын оның өзіндік құнын жинақталған амортизация мен жинақталған құнсызданудан түскен шығындардың барлық сомасын ескере отырып есептеуді ескеруі тиіс;

- қайта бағаланған баға есебінің үлгісі бойынша, осы үлгіні қолданумен субъект есепті жүзеге асырып, ХҚЕС (IAS) 16 «Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтарға» сәйкес ақпараттың ашылуын қолданумен жүзеге асырады.

Негізгі құралдардың объектілерін есептеу үлгілері кәсіпорының есептік саясатында сипатталып және бекітілуі тиіс.

Осы жағдайды қарастыра келе және көрсетілген стандартқа бағдарлана келе, кәсіпорын балансына алынған бағасы бойынша вагонды ұсынады (бұл жағдайда бұл келісілген баға), ал кейін, егер үлгі қайта бағаланған бағамен таңдалса, оның қайта бағалауын жүргізу қажет.

Заңды тұлғадан негізгі құралды алғанда алдын ала сату-сатып алу келісімін құру қажет, онда осы негізгі құралдар үшін төлем қандай тәсілмен жүргізілетіндігі көрініс табуы тиіс. Төлем көрсетілген сомасы заңды тұлғаның есептік шотына аудару арқылы жөнелтілуі тиіс немесе егер болған жағдайда карта-шоотқа аударылады, немесе кәсіпорынның кассасынан куәлік нөмірін көрсету арқылы шығыс кассалық ордерде міндетті көрсетілумен беріледі, бұдан өзге төлеммен аударылады, міндетті алынған сома алушымен жазбаша түрде жазылуы тиіс. Бұл жағдайларда төлем дәлелін айғақтайтын құжатпен бекітіледі де, төлемдік міндеттеме, банк анықтамасы немесе шығыс кассалық ордері дәлелдейтін құжаттар болады.

Салық кодексінің 117-бабының 1-тармағына сәйкес, төлем қайнар көзінен алынатын табыстармен, заңды тұлғаның мүліктік табысы болып табылады. Осылайша, осы бапқа сәйкес, табыс салығын міндетті сипатта сатушы– заңды тұлға өзіндік төлеуі тиіс. Бірақ Салық кодексінің 180-бабының 1-тармағына сәйкес, салық төлеушінің салық салуға жататын мүліктік табысына мүлікті өткізуден түскен бағаның өсімі табысқа жатады. Осы баптың 2-тармағының 7 тармақшасына сәйкес, бағаның өсуінен түскен табыс мемлекеттік тіркеуден өтуге тиісті мүлікті, механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді өткізгенде меншік құқығын тіркеу мерзімінде кемінде бір жыл болады.

Осыған сәйкес, егер сатушыға– заңды тұлғаға вагон тіркеуден өткеннен соң кемінде бір жыл тиісті болса, онда жеке табыс салығы бұл жағдайда есептелінбейді және төленбейді. Егер кемінде бір жылдан аз болса, онда заңды тұлға салықты 10 пайыздық мөлшерде өзіндік өтеуі тиіс болады. Бұл жағдайда бұл сома 2 000 000 * 10% = 200 000 теңгені құрайды.

Салық кодексінің 396-бабының 1 тармағына сәйкес, жеке тұлғалар үшін мүлікке салық салу объектісі Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан ғимараттар, мекемелер, сыныптамаға сәйкес, техникалық реттеу саласында мемлекеттік уәкілетті органмен бекітілген және негізгі құралдардың немесе жылжымайтын мүлікке инвестициялар құрамында ескерілетін, қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамаларының талаптарына сәйкес салынатын болады. Осылайша, тіркеме-вагон мүлікке салынатын салыққа салық салу объектісі болып табылмайды.

Салық кодексінің 366-бабына сәйкес, көлікке салынатын салыққа салық салу объектісі көлік құралдары болып табылады, оған тек мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс және (немесе) Қазақстан Республикасында есепте тұрған тіркемелер кірмейді. Себебі вагон өзіндік жеке көлік құралы болып табылмайды, тек тіркемелер санатына жатады да, көлікке салынатын салыққа ол енбейді» [12].

Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктен несие алу үшін ЖШС-де негізгі құралдардың (ғимараттар мен мекемелер) бағалауы нарықтық бағасы бойынш жүргізілді (ендігіден бері НҚ). Бағалауды тәуелсіз бағалаушы компания жүргізді. Аяқталғаннан соң, НҚ бағалау бойынша есеп, шот-фактура мен атқарылған жұмыстардың актісі қабылданды.

Шот-фактура бойынша шығындар бағалауды жүргізуге 7211 «Есептелуге жататын әкімшілік шығындар» шотына енгізілді, мұндайда қайта бағалау сомасы бухгалтерлік есепте еш корініс таппаған, себебі ЖШС есептік саясатында НҚ есептеу әдісі алғашқы бағасы бойынша таңдалған.

«Neocar» ЖШС Алматы қаласы бойынша өкілдігінің бас бухгалтері О.Каширинаның пікірінше, - «Ең алдымен, кәсіпорын негізгі құралдардың алғашқы қабылдануында объектілерін есептеу әдісін таңдауға еркін екендігін атап өткен жөн. Таңдап алынған әдіс кәсіпорының есептік саясатында бекітілуі тиіс, ондайда ҰҚЕС №2 и ХБЕС (IAS) 16 тәсілі іс жүзінде бірдей болып келеді.

Осылай, ҰҚЕС №2 сәйкес, алғашқы қабылданғаннан соң субъекті негізгі құралдардың барлық объектілерінің кейінгі өлшенуін екі үлгінің бірімен жүзеге асырады:

- шығындарды капитализациялау үлгісі бойынша;

- қайта бағаланған құнның есебінің үлгісі бойынша.

Іс жүзіндегі шығындар бойынша есептеу үлгісіне сәйкес, субъект негізгі құралдардың объектілерінің құнын жинақталған амортизация мен құнсызданудан болған шығындардың барлық сомасын есептей отырып оның өзіндік құны бойынша ескеруі тиіс

Әр есептік кезеңнің соңында субъект осы стандарттың 26 бөлімімен қарастырылған шараларды негізгі құралдардың объектілерінде немесе тобында құнсыздануды анықтау маөсатымен қабылдауы тиіс, осындай тәртіп болған жағдайда, - оның құнсыздануынан болатын қабылдану мен өлшену тәртібі. Бұл бөлім, субъект қашан және қандай тәсілмен осындай қарастыратынын анықтап береді, ол оның сатылымына кеткен шығынды есепке ала отырып активтердің әділетті бағасын анықтайды және де ол қабылданғанда құнсызданудан келген шығынды қалпына келтіреді.

ХҚЕС (IAS) 16 сәйкес құнсызданудан келген шығын – бұл актив бағасы баланстық бағасының оның орнын толтыратын сомадан артып кетуі болып табылады.

Қайта бағаланған баға бойынша үлгіге сәйкес қайта бағаланған үлгі бойынша таңдалғаны, субъект ХҚЕС (IAS) 16 «Жылжымайтын мүлік» сәйкес ақпараттың есепке алынуы мен ашылуын жүзеге асырады. Қайта бағалаудың бұл үлгісінде жылжымайтын мүлік объектісі, ғимараттар мен жабдықтар, қайта бағаланған бағасы бойынша есептелінеді, ол қайта бағалау күніндегі әділетті баға болып табылады да, қайта бағалаудан кейінгі жинақталып қалған амортизация мен құнсызданудың шығындарын есепке алады. Бұл үлгі егер әділетті бағаны сенімді түрде бағалауға болатын жағдайда қолданылады. Қайта бағалау жеткілікті түрде жиі-жиі өткізілір тұруы тиіс, себебі баланстық баға есептік кезеңде әділетті бағадан айтарлықтай ерекшеленбеді.

Жер мен ғимараттардың әділетті бағасы әдетте олрадың нарықтық бағасы болып табылады да, олар кәсіпқой сарапшы мамандардың орындаған бағалау әдісімен анықталады.

Машиналар мен жабдықтардың әділетті бағасы әдетте нарықтық баға болып табылады, ол бағалау жолымен анықталатын болады. Нарықтық бағасы туралы ақпарат машиналар мен жабдықтардың арнайы сипаттамаларының салдарынан немесе осындай активтердің сатылымдарының жиілігі себебінен болмаған жағдайда, олар тозудың есептей келе қалыпқа келтіруші баға бойынша бағаланатын болады, оған тек ағымдық қолданыстағы бизнестің бөліктері мен сатылымдары енбейді.

Қайта бағалауларды жүргізу жиілігі жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектілерінің әділетті бағасының өзгерістеріне тәуелді. Жылжымайтын мүлік объектілерінің кейбір санаттарының әділетті бағасы айтарлықтай деңгейде өзіндік сипатта өзгеріске ұшырауы ықтимал, сондықтан да олар жыл сайынғы қайта бағалауды талап етеді. Осындай жиі болатын қайта бағалаулар жылжымайтын мүлік объектілері, ғимараттар мен мекемелер үшін әділетті бағасының айтарлықтай деңгейде өзгерістерін талап етпейді, мұндай объектілер әр үш-бес жыл сайын қайта бағаланып тұруы ықтимал.

Активтің баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде артатын болса, бұл қайта бағалау нәтижесіндегі арту өзіндік капиталда бағаның өсімі ретінде көрінеді. Алайда бағаның арту сомасы табыс ретінде қабылдануы тиіс, ол дәл сондай алдыңғы кезеңдерде шығын ретінде қабылданған актив бағасының кемуінің орнын толтырады.

Активтің баланстық бағасы қайта бағалау нәтижесінде кемитін болса, бұл кему шығын ретінде қабылдануы тиіс. Алайда баға кемуінің сомасы «Қайта бағалаудан болған мүлік бағасының өсімі» бабынан сөзсіз есепке алынуы тиіс, бірақ оның шегінде, бұл кему дәл сол активке қатысты бұл баптың көлемінен артпайды.

Жинақталған амортизация қайта бағалауды жүргізу мерзімінде жылжымайтын мүлік объектілерінің, ғимараттар мен жабдықтардың баланстық бағасының өзгерістеріне тура пропорционалды түзетіледі себебі активтің баланстық бағасы қайта бағалаудан соң оның қайта бағаланған бағасына теңестірілді.

ХҚЕС (IAS) 16 активтің баланстық бағасына қайта бағалау мерзімін жинақталған амортизацияны амортизация есептелгенше сипаттауға жол бермейді, активтің алынған бағасы әділетті бағамен қайта бағаланады.

Активтің эксплуатациялану мөлшері бойынша қайта бөлшектенген табысқа қайта ауыстырыла алады, ол қолданылатын әдіспен жинақталған амортизация мөлшерінде қайта алмастырылады. Қайта бағалаудың барлық сомасы бөлшектенбейтін табысқа активтің шығу кезеңінде аударылады.

Кез-келген екі нұсқаның бірінде жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектілерінің кейінгі бағалануында баланстық баға жинақталған амортизация мен құнсызданудың кез келген шығынының көлеміне кемитін болады [1].

Осылайша, НҚ бағалауы туралы есепті алу дерегінің өзі бухгалтерлік немесе салықтық есепке түзетулер енгізу үшін негіз болып табылмайды. Бағалауды жүргізуге шығындар кезеңнің шығындарына кәсіпорынмен алмастырылған болатын. Салықтық есепте мұндай шығындар ҚР Салық кодексінің 100-бабына сәйкес, есептеулерге қатысты болып табылады, себебі салық төлеушінің шығындары қызметті жүзеге асыруға орай табыс алуға бағытталған, салық салынатын табысты анықтауда есепке алынуға жатады, оған тек ҚР Салық кодексі бойынша сәйкес келетін есептеулер енбейді.

Алайда атап өткен жөн, ҚР Салық кодексінің 115-бабына сәйкес, табыс алуға бағытталған қызметпен байланысы жоқ шығындар есептеуге жатпайды, сондықтан да, қарыз дегенмен әлі алынып үлгермесе, оны ресімдеу бойынша барлық шығындар (соның ішінде НҚ бағалау бойынша) есептеулерге жатқызуға кеңес берілмейді».

2003 жылдан бастап барлық қаржылық ұйымдар бухгалтерлік есепті жүргізу және ХҚЕС бойынша қаржылық есептілікті құрастыруды жүзеге асырады, ол тәуелсіз аудиторлық компаниялардың қорытындысымен негізделеді. ХҚЕС бағалауға қатысты мейлінше тиімді құралдар ретінде танылады, себебі стандарттардың негізгі мақсаты – бұл дайындалатын қаржылық есептіліктің мөлдірлігі мен сенімділігі, соған орай, отандық қаржылық мекемелер үшін шетелдік инвесторлармен өзара ықтымақтастық мәселелері қиындай түседі, нәтижесінде мойындалған тәсілдерді қолдану ақпаратпен ұсынылады.

2011-2015 жылдарға арналған негізгі міндеттер. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің жүйесін кейінгі дамыту мақсатында республиканың қаржылық секторында келесілерге бағытталған шаралардың бірқатарын өткізу жоспарланып отыр:

· Қаржылық сектордың бухгалтерлерінің, ЖОО жас мамандарының санат дейін арттыру және маманданған бухгалтерлердің дайындығын, ХҚЕС қолдану мәселелері бойынша жалпыға қол жетімді оқулықтарды, тәжірибелік ақпарат құралдары мен құжатнамаларды арттыру;

· Қазақстандық экономика мен заңнаманың ерекшелігін қолдана отырып ХҚЕС реттелмеген қаржылық ұйымдармен жүзеге асырылатын, бірақ олармен анықталған тұжырымдамалар мен қағидалардың шегінде орналасқан операциялардың белгілі бір спеектрін есептеуге қатысты талаптарды жасап шығару;

· ХҚЕС бойынша бухгалтерлік есеп мен қаржылық есептілікті құрастырудың автоматтандырылған деңгейін, қаржылық есептіліктің сапасы мен шынайылығын бақылау жүйелерін арттыру, «адами фактордың» ескерілмеуі.

Мамандардың біліктілік деңгейін арттыру мақсатында бухгалтерлік есеп облысында бухгалтерлік, қаржылық ұйымдардың біліктілігін арттыру бойынша бағдарламаларды жүзеге асыру бойынша бар ынта-жігерді «ХҚЕС» тақырыбы бойынша конференциялар, семинарлар мен тренингтер жүргізу жолымен бағыттау күтіледі және де мамандарды қолдау мен ынталандыруға олардың кәсіпқойлығына қатысты Қазақстан Республикасының аумағында да, шет мемлекеттерде де халықаралық ұйымдармен (СРА, АССА, СМА) олардың кәсіби біліктілігін арттыру жүзеге асырылады. Бұдан өзге, жалпы халықтық мүддедегі ұйымдардың бас бухгалтерлерінің орнын иемдену үшін кәсіби бухгалтердің сертификатының болу талабын енгізу ұсынылады.

Басым бағыттардың бірі республиканың ЖОО негізінде жас мамандарды дайындау, қажетті әдістемелік және оқу материалдарын студенттер үшін де, кәсіпқой бухгалтерлер үшін де байланыс құралдарының жалпыға қол жетімді түрлері арқылы таратылатын тәжірибелік материалдар жасап шығару болып табылады [27].

Алдыңғы жылдарға дамудың келесі бағыттары – бұл ХҚЕС-ның қазақстандық қаржылық жүйенің талаптарына кейінгі бейімделуін жүргізу болып табылады. Бүгінгі таңда отандық қаржылық жүйенің қарқынды дамуы қазақтандық заңнама мен қазақстандық экономиканың ерекшеліктеріне негізделген ерекшеліктері бар бірқатар институттардың пайда болуына әкеліп соқты. Мұндай үлгілердің бірі Чилилік үлгінің қағидаларымен құрылған, бухгалтерлік есепті жүргізудің ерекше ресімдерін талап ететін жинақтаушы зейнетақы қорлары болып табылады, себебі ХҚЕС өзі қаржылық есептіліктің тұжырымдамалық икемді негіздерін қамти отырып,отандық экономиканың шарттарына сәйкесінше бейімделусіз қолданыла алмайды. Бұдан өзге, жеткіліксіз белсенділік пен қазақстандық құнды қағаздар нарығының дамуының нәтижесінде, республиканың қаржылық институттарының активтерін оңтайлы бағалаудың мәселесі аса өзекті болып табылады. Осылайша, қолданылатын бағалаудың субъективтілігі қаржылық ұйымдардың қызметтерінің тиімділігінің төмендеуіне әкеліп соғады және де объективті салыстыру мен олардың қаржылық көрсеткіштерін сәйкестендірудің мүмкін еместігі де белгілі. Осы мәселені шешу мақсатында дамыған экономикасы бар түрлі мемлекеттердің тәжірибесін меңгеру, қаржылық есептіліктің шетелдік стандарттарынм меңгеру, бухгалтерлік есеп саласындағы мамандармен кеңес жүргізу бойынша мақсатты жұмыстарды жүргізуге кеңес беріледі. Атқарылған жұмыстың нәтижелері бойынша қаржылық құралдардың бухгалтерлік есебін жүргізу мен бағалаудың әдістемесін құраудың түрлі нұсқалары ұсынылатын болады.

Соған орай, тағы бір маңызды мәселелердің бірі бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті құруға қатысты ақпараттық жүйелерді автоматтандыру үрдісі болып табылады. Бухгалтерлік есепті автоматтандыру үрдісін жүзеге асыру мақсатында ұйымдарда ұйымның автоматтандырылған ақпараттық жүйелеріне ендіріген көмекші бухгалтерлік есеп пен Басты бухгалтерлік кітапшаны жүргізу бойынша талпатарды кейінгі жетілдіру жоспарланып отыр.

Бағалы қағаздардың нарығын жемісті дамыту үшін басты фактор ХҚЕС шынайы сектордағы кәсіпорындарға ендіру болып табылады. Осының нәтижесінде ХҚЕС жеделдетілген енгізілуі талап етіледі, мұндайда жағдайдың қайталануына жол бермеу мақсатында шынайы сектордың кәсіпорындары ХҚЕС-ға өтуінде және тиімді алмасуды қамтамасыздандыру үшін Үкіметтің тарапынан мемлекеттік бақылау ғана емес, кеңес беруші қоғамдық ұйымдардың негізінде кері байланыс тетігі де талап етіледі. Келесідей талаптардың орындалуын бақылауды қамтамасыз етуге қосымша келесідей талаптарды қамтамасыз ету қажет:

· Аудит міндетті болып табылатын қарызға алушыларға аудиторлық есепті ұсыну, онда ХҚЕС қаржылық есептілігінің сәйкестігі туралы пікір жазылады, соңғы қаржылық жылдары қарыщ бергенде және де эмиссияланатын бағалы қағаздардың эмитенттері туралы ақпаратты эмиссияланатын бағалы қағаздарды тіркеуден өткізгенде ХҚЕС-ға сәйкес ұсыну қажет;

· ХҚЕС ерекшеліктерін білетін мамандарды дайындау: оқулықтарды ХҚЕС бойынша өңдеу; ХҚЕС және аудиттің халықаралық стандарттарына сай "Бухгалтерлік есеп, қаржылық есептілік пен аудит» курсы бекітілген; оқытушылар құрамы мен студенттердің ХҚЕС-ға оқыту бойынша шаралар қабылданды;

· Ақционерлік қоғамдар мен мемлекеттік кәсіпорындар арасында ХҚЕС-ға өту бөлігіне қатысты бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының заңнамасын сақтау қажеттілігі туралы түсіндірме жұмыстарын жүргізу мен мекемелердің ХҚЕС-ға өту жағдайы туралы ақпарат берілді.

3.2 Қазақстандағы негізгі құралдардың қозғалысының даму келешегі

Әлемдік жаһандану жағдайында мемлекет Президентінің алдыңғы кезеңдегі басты міндеті ретінде анықталған Қазақстан Республикасының экономикасының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету қажеттілігі айтарлықтай маңызды рөлге ие болуда. Оған қоса мемлекет басшысы атап өткендей, қазақстандық экономика үшін аман қалу мәселелері артта қалды, ал алдыда тек гүлдену мен тұрақты даму үшін мейлінше дамыған әлемдік тәжірибені таңдау тұр.

Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығының басты нышандарының бірі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарға сәйкестігі болып табылатындығын атап өткен жөн. Бұның себебі, тек қана ХҚЕС-ға өту – бұл белгілі бір халықаралық қаржыгерлермен анықталатын директивті норма, ал заманауи үлгі, капиталдың интеграциясы үшін,экономиканың қарқынды дамуы үшін негіз болып табылатын қаржылық есептілікті жалпыға ортақ және бірыңғай түсінікпен түсіну үшін аса қажет болғандықтан емес.

ХҚЕС –қазақстандық мекемелердің инвестициялық тартымдылығы мен бәсекегеқабілеттігін құраушы ретінде, және соған сәйкес, Қазақстанның барлық экономикасы үшін құраушы ретінде, ал ХҚЕС бойынша білім мен жұмыс – заманауи бухгалтер мен аудитордың ғана емес, заманауи басшының да беделінің сапалы белгісі ретінде аса қажет.

Осылайша, Қазақстан ондаған жылдар бұран жасаған таңдау сапалы даму жолын таңдауда Қазақстан өзінің таңдауын ресми жариялағанда өзінің өміршеңдігін көрсетті. Қазақстанда қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын ендіру дамудағы нарықтық экономиканың талаптарымен қатаң орындалады. Осыған орай, республиканың экономикасы кейінгі дамуда, бағалы қағаздардың, инвестициялық қызметтің банкілік және сақтандыру ісінің нарығын белсенді етуге бағытталған бірқатар заңнамалық актілерді қабылдады,қазақстандық есептің қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына өтуі туралы шешім орынды болып көрінеді.

Бұл бухгалтерлік жүйенің бірыңғай ақпараттанған жүйесін талап ететін әлемдік экономиканың дамуымен, қызметтері халықаралық нарықтарда жүзеге асырылатын ұйымдар арасындағы оңтайлы байланыс тілімен негізделе түседі.

Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары үйлесімділіктің немесе әлемдік деңгейдегі бухгалтерлік есептің әдістемесінің сәйкес келу мәселелерін шешеді.

Стандарттардың қолданылуы, жаңа тәсілді, ұйым қызметіне жаңа көріністі, қабылдау мен операциялардың ашықтығын талап етеді де, есептің бұрынғы жүйесінің қағидаларының қолданылуын болдырмайды.

Қазақстанның ХҚЕС өтуі– бұл Қазақстан мен халықаралық қауымдастық арасындағы өзара сенімнің құрылу үрдісіндегі маңызды қадам болып табылады. Корпоративті мөлдірліктің артуы, инвестициялардың инвесторлар үшін мейлінше жоғары тәуелділікте болатындығын білдіреді, демек, бағасы арзандай түседі.

Соған байланысты ХҚЕС өтуді қазақстандық есеп пен есептіліктің қалыптасуы үшін тек жалғыз мақсат ретінде қарыстыруға болмайды. Шындығында реформа мейлінше терең болып, шаруашылық қатынастардың жаңа түрімен тиімді байланысты орнатуда болуы тиіс. Нәтижесінде компания қызметінің нәтижелері мен объективті және пайдалы ақпараттың қалыптасуын қамтамасыз ететін орта құрылуы тиіс. ХҚЕС «бір күнде» өтудің мүмкін еместігі өзара байланысты шаралардың толық кешенін жүзеге асыру қажеттілігімен негізделеді [23].

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын тиімді енгізу бойынша жұмыс әлі де жалғасын табуда, соларға қатысты:

– Қазақстанда «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңға сәйкес ХҚЕС мойындалып, ХҚЕС сәйкес қаржылық есептілігін құруға міндетті ұйымдардың тізімін анықтаған;

– 12 нормативті құқықтық актілерді жүзеге асыру бойыншна Заңдар жасалып, бекітілді, яғни қаржылық есептіліктің ұлттық стандарттары, шоттардың типтік жоспары, қаржылық есептілік нысандары мен бухгалтерлік есептің тіркеулері;

– 2006 жылғы ХҚЕС аударылып, мемлекеттік және орыс тілдерінде ресми жарияланды;

– Қаржылық есептіліктің Халықаралық стандарттарының Комитетінің қорымен қаржылық есептілік үлгілері жарияланып, ХҚЕС 2008 жылғы үлгісі орыс тілдінде «Нормативті құқықтық актілердің бюллютені» журналында жарық көрді;

– Үкіметпен бекітілген ХҚЕС өту бойынша шаралардың Жоспары жүзеге асырылды;

– ХҚЕС өту бойынша түсіндірме жұмыстары жүргізілуде.

Қазіргі таңда білікті мамандарға жоғары қажеттілік сезілуде. Бұл көп жағдайда, көптеген ХҚЕС қаржылық есептілікке қатысы бар осы немесе өзге де оқиғалардың бағасын беруді ұсынады, ал жоспарлы экономика мен түбегейлі реттелушілік жағдайында дайындалған бухгалтерлік қызметкерлер бухгалтерлік оқиғаларды бағалаудың тәжірибесіне ие еместігімен түсіндіріледі. Көптеген ХҚЕС жалпы сипатқа ие, оларда ХҚЕС қалай енгізу керектігі туралы анық нұсқаулықтардың жоқтығы да себеп болып табылады, бұған көптеген мәселелер себеп болып табылады.

Қолданыстағы салық заңнамасы бухгалтерлік есептің мәліметтерін олардың салықтық мақсатта қолданылуына әрқашан ұсына бермейді. Бұл мәселені Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі шешуге қабілетті деп танылды. «Мәселелі» жағдайлардың сәті активтерді қайта бағалау мен арзандату, олардың осы немесе өзге актив ретіндегі сыныпталуы, қолданыстағы валютадағы есеп пен қолданудың пайдалы мерзімі болып табылады. Салық кодексінің жағдайларын ХҚЕС сәйкестендіруде талдау салықтық тексерісті жүргізуде сөзсіз орын алатын даулы жағдайларды анықтайды.

Ең алдымен, бұған ұқсас жағдайлар, келесідей жағдайлармен негізделеді:

· көптеген жағдайларда ХҚЕС есеп объектілеріне баламалы немесе түрлі тәсілдерді ұсынып, кәсіпқойлық түсіндірменің қолданылуын талап етеді;

· ХҚЕС активтерін есептеуде осы активке меншік құқығы назарға алынбай

да, осы активпен байланысты тәуекел мен марапаттаудың айтарлықтай үлесін алуда негізделеді;

· ХҚЕС IAS енгізетін жиі өзгерістерге ұшырайды, ол салықтық заңнаманы белгілі мерзімге ХҚЕС сәйкес барлық мүмкіндіктерді теңестіре алады [28].

Қазіргі жағдайда кәсіпорындардың экономикалық қызметтерінің негізгі теориялық білімдері мен ұлттық заңнаманы қолдану мен есептеу әдістері саласындағы тәжірибелік машықтары бар сапалы жаңа деңгейдегі мамандармен ғана емес, қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары саласындағы мамандармен қамтамасыз етілуі маңызды орын алады.Көптеген бухгалтерлер өздерінің кәсіби білімдерін қазіргі таңда орташа деп бағалайды, тек аз бөлігі ғана жоғары деп бағалайды. Жұмысшылардың икемділік деңгейі мен кәсіби өсу әлеуетін кәсіпқойлық сертификаттау бағдарламалары бағалауға мүмкіндік береді.

Кәсіпқой бухгалтерлерге үміткерлердің сертификациясы біздің республика үшін де айтарлықтай өзекті мәселе болып табылады. «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Қазақстан Республикасының Заңында «Кәсіпқой бухгалтер» ұғымы мен кәсіпқой бухгалтерді дайындау талаптары енгізілген. 2013 жылдың 1 қаңтарынан бастап қоғамдық мүддедегі ұйымның бас бухгалтерінің лауазымына кәсіпқой бухгалтер тағайындалатын болады.

Қазақстанда бүгінгі таңда 1000 аса адам сертификаттауға жататын пәндер бойынша оқытудан өтті, олардың 600 үміткері емтихандарын жемісті тапсырған. Жүргізілген емтиханның нәтижелері бойынша 2014 жылы 206 үміткер кәсіпқой бухгалтер атанды.

ХҚЕС есептіліктің өзгеріске ұшырауы туралы ақпаратты алу жалпы ХҚЕС бойынша ақпаратты алу үшін қолданылатын негізгі қайнар көздердің таңдауымен сипатталады. Бухгалтерлік есептің көптеген мамандары үшін арнайы маманданған журналдар мен газеттер басымдыққа ие, солардың ішінде «Бухгалтер бюллютені» және де соған көптеген қосымшалар. Мұндайда бухгалтерлердің басым бөлігі біліктілігін арттырудан жеткіліксіз деңгейде өткен болатын.

Қазіргі таңда экономикалық субъектілердің басшыларының бухгалтерлік қызметке шығындары қағидалы түрде өзгеруі тиіс. Бухгалтерлік есепті қаражат салуды қажет ететін инвестициялық жоба ретінде қарастырған жөн. Ең алдымен, қызметкерлерге, олардың оқытуы мен біліктілігін арттыруға инвестициялануы тиіс. ХҚЕС сәйкес халықаралық стандарттарды қолданудың нақты технологияларын беру тәртібінде білім мен машықтарды ұсына алатын кеңес берушілерді тарту мақсатты түрде дұрыс шешім болып табылады.

ХҚЕС форматында есеп жүргізуге қабілетті білікті мамандардың жеткіліксіздігі, оқытуды ұйымдастыру жолымен жойылуы ықтимал.

Міндетті мекемелерге ХҚЕС өту бойынша қолданбалы бағыттылықтың сапалы оқытатын курстарының жүйесін жасап, дайындау қажет болып табылады.

Әлемдік тәжірибеде кәсіпқой бухгалтерлерді сертификаттаудың түрлі бағдарламалары қолданылады. Орыс тіліндегі аудит, есеп, бақылау мен қаржылық менеджмент саласындағы мейлінше танымал санаттары төмендегілер болып табылады:

– Certified Public Accountant (CPA)

– Certified Management Accountant (CMA)

– Certified Internal Auditor (CIA)

– Chartered Management Accountant (CIMA)

– Chartered Certified Accountant (ACCA)

– Diploma in International Financial Reporting (DipIFR (Rus))

– Сертификатталған бухгалтер– тәжірибеші (САР) мен Сертификатталған халықаралық кәсіпқой бухгалтер (CIPA)

Қазақстанның халықаралық стандарттарға бағыт алуы, зерттеуді қажет етеді, сәйкесінше, әлемдік тәжірибенің оң нәтижелерін кіріктіруді талап ететіндігін атап өту маңызды.

4 Бухгалтерлік есептегі ақпараттық технологиялар

Бухгалтерлік есеп кез-келген объектіні басқару жүйелерінің маңызды орталықтанған құраушысы болып табылады. Бухгалтерлік ақпаратты басқармалық шешімдерді қабылдау үшін кәсіпорынның түрлі санаттағы қызметкерлері қолданады: менеджерлер, экономистер, қаржыгерлер, өндірісті ұйымдастырушылар және т.б. Есеп түріндегі бухгалтерлік ақпарат - бухгалтерлік баланс, бухгалтерлік талдауға қосымша - сыртқы көрсеткіштерге де қажет - сыртқы кәсіпорындар мен ұйымдарға, салық органдарына, билік органдары мен инвесторларға және т.с.с. бухгалтерлік ақпаратқа көптеген басқармалық шешімдер тәуелді және де бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі басқаруды автоматтандырудың тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді. Бухгалтерлік есеп ақпаратты жинақтаудың, қадағалаудың, өлшеудің, тіркеудің, өңдеу мен алудың жинақталған жүйесін ұсынады және алынған ақпарат ақшалай көріністе, міндеттемелер мен шаруашылық операцияларында және олардың шаруашылық субъектісінің қозғалыс жолын толық, үздіксіз және құжаттық есебі жолымен жүргізеді.

Бұл түсінік келесілерді айғақтай түседі:

• есеп ортасын — шаруашылық субъектісінің экономикалық қызметі, бухгалтерлік есеп ішкі шаруашылық үрдістердің шектерімен шектеулі;

• есеп объектілері — өзге ұйымдардың тарапынан мүлік, жеке капитал, міндеттемелер, қарыздар мен шаруашылық операциялар;

• бухгалтерлік есептің статистикалық және жедел қатынасы бойынша бухгалтерлік есептің өзіндік жеке мәні;

• есептік үрдістің негізгі— мәліметтерді қадағалау, өлшеу, тіркеу, сақтау, өңдеу, жөнелту;

• ақпаратты ұсыну форматы— ақшалай, табиғи-мүліктік;

• есептеу әдістері — толық (барлық шаруашылық операциялар ескеріледі үздіксіз (есеп ұйым тіркеуден өткеннен соң басталып, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес оның жабылуы немесе қайта құрылуына дейін жүргізіледі),құжаттық.

Бухгалтерлік есептің ерекшелігі оның ел аумағындағы барлық заңды тұлғалар үшін міндеттілігі болып табылады (кәсіпкерлік қызметті заңды тұлға құрмастан жүргізетін қоғамдастықтар мен азаматтарға, табыстар ме ншығыстардың есебін міндетті жүргізу мен есептілікті құрау — салық декларациясы).

Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі келесі талаптарды қанағаттандыруы тиіс:

• жоспарланатын және есептік көрсеткіштердің құрылуының әдістемелік дұрыс негізі;

• барлық шаруашылық үрдістер мен операцияларды есеппен қамту;

• шынайылық, толықтық, есептік мәліметтердің нақтылығы, есептік операцияларды орындаудың жеделдігі;

• бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың тиімділігі.

Жеке корпорациялардың бухгалтерлік есептің қызметтерін орындайтын бағдарламалық өнімдеріндегі кейбір өзгешеліктерге қарамастан, өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін бухгалтерлік міндеттердің келесі кешендерінің құрамын ерекшелеп көрсетуге болады.

1. Кассалық жәнеесептік-қаржылық операциялар (касса бойынша операциялар, банкпен операциялар, көпвалюталық есеп, дебиторлар мен борышкерлермен есептесулер, акционерлермен, құрылтайшылармен есептесулер, арыздар мен бюджеттен тыс есептесулер,несиемен есептесу).

2. Материалдық құндылықтарды есептеу («қоймалық есеп» міндетімен интеграция, қоймаға материалдардың келіп түсуі, өндіріске материалдарды тапсыру, материалдарды басқа тарапқа жөнелту, материалдық құндылықтарды қайта бағалау, материалдарды түрлі бағалар бойынша есептеу; материалдық құндылықтардың қозғалыстарының талданатын мәліметтерін сәйкестендіру, материалдардың инвентаризациясы).

3. Еңбек пен жалақының есебі ( «Мамандар» қызметтік кіші жүйесімен интеграция, жалақының тқлемнің түрлі жүйелерімен автоматты аударымдары мен оларды ұстап қалуы, есептік-төлемдік құжатты сәйкестендіру, бюджетке салықтар бойынша төлем құжаттарын құрастыру).

4. Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің есебі ( электронды инвентарлы карталардың құралуы, негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің қозғалысын есептеу; амортизациялық аударымдарды есептеу; негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді қайта бағалау мен инвентарлеу; негізгі құралдарды сызып тастау, жалға беру, негізгі құралдардың эксплуатацияға енгізілуі).

5. Дайын өнімді шығарудың, жөнелту мен сатудың есебі. Бұл кешен өндірісті басқару қызметтерімен, дайын өнімді жеткізу келісімімен, маркетингтік операциялар мен сатып алушылармен қаржылық есептесулермен байланысты.

6. Өндірісті басқару қызметімен ақпараттық байланысты өндіріске шығындардың есебі және де есептік міндеттердің осындай кешендерімен байланысты, себебі еңбек пен жалақының есебі, материалдық құндылықтардың есебі, негізгі құралдар мен т.б. есебі. Кешенмен өндіріске кеткен шығындар есептелінеді, негізгі және көмекші өндіріске шығын баптары бойынша қамтамасыз етіледі.

7. Қаржылық есептілік; бұл кешенде синтетикалық есептің мәліметтері қалыптасып, бухгалтерлік есептілік құралады; есептік міндеттердің барлық кешендерімен тығыз ақпараттық байланыстары болады.

Есептік міндеттердің электронды өңделуінің технологиясы — бұл белгілі бір кезеңділікте орындалатын қатаң реттелген адами-машиналық операциялардың жиынтығы— алғашқы бухгалтерлік есепті құру кезеңінен бастап, қаржылық есептіліктің жиынтығын құрғанға дейін [29].

Қазіргі таңда бухгалтерлік міндеттердің орталықтанған өңделуінің негізін де құрылған компьютерлік ақпараттық технология кең қолданыста дамуда.

Оның ерекшеліктеріне жататындары:

· дербес компьютерлерді қолдану; міндеттерді шешу бухгалтермен сөзсіз оның жұмыс орнында шешімін табады;

· кәсіпорынның түрлі бөлімшелеріндегі түрлі экономикалық міндеттердің интеграциялық өңделуін қамтамасыз ететін жергілікті және көп деңгейлі есептік желілердің қалыптасуы;

· Есептік техникамен орындалатын есептік есептесулердің құрамының айтарлықтай артуы;

· түрлі бөлімшелер үшін кәсіпорынның мәліметтер базасының бірыңғай жүйесін құрау;

· дербес компьютерлердің алғашқы бухгалтерлік құжататрды құруға қабілеттігі, бұл қағазсыз технологияларға өтуде қамтамасыз етіп, құжаттарды жинақтау мен тіркеу бойынша операциялардың еңбек сыйымдылығын қысқартады;

· бухгалтерлік міндеттердің кешендерінің шешімдерінің интеграциясы;

· бухгалтердің ақпараттық-анықтамалық қызмет етуін ұйымдастыру мүмкіндігі.

Технологиялық үрдістің барлық операциялары кезең бойынша дербес компьютерлерде бір жұмыс орнында, бағдарламалардың мәзірінің бөлшектеріне сәйкес орындалады.

Есептік міндеттерді өңдеудің негізі машинадан тыс және машинаішілік ақпараттық массивтер болып табылады.

Машинадан тыс - ақпараттық массивтер алғашқы құжаттағы ақпараттарды жинақтау мен тіркеу үрдісімен байланысты. Дербес компьютерлерді қолдануда құжаттарды құраудың автоматтандарылған үрдісін құрауға мүмкіндік береді.Алайда қолмен толтырылған алғашқы құжаттар мен дербес компьютерлерге түсімдердің келу мүмкіндігі жоққа шығарылмайды.

Машинаішілік - ақпараттық қамтамасыздандырылу — бұл машиналық тасымалдаушылардағы және мәліметтер базасы ретінде жүйенің жадында сақталған өзгермелі және шартты-тұрақты ақпараттардың файлдары. Өзгермелі ақпараттардың файлдары алғашқы құжататрдың мәліметтерінің негізінде қалыптасады да, белгілі бір кезеңде экономикалық міндеттерді орындауда қолданылады.

Шартты - тұрақты ақпараттардың файлдары жобаны енгізуде бірнеше мәрте құралады, көп мәрте қолданылады да, жүйелі түрде түзетіледі. Оларға түрлі нормативтердің массивтері, анықтамалық мәліметтер, негізгі құралдарды есептеудің инвентарлы карталары, жұмысшылардың жеке карталары және т.б. жатады.

Шешуін табатын бухгалтерлік есептің ықтималды тізімі бағдарламаның мәзірімен анықталады, ол экранға компьютерде қосқаннан соң шығады. Мәзір бағдарлама бөліктерінің тізімін көрсетеді, онда үлгі технологиялық үрдістің қызметтерін орындайды, ол алғашқы құжаттарды енгізуден басталып, қорытын

ды есепті құраумен аяқталады.

Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерінің бағдарламалық өнімдері. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерін құрау мен жасау кез –келген кәсіпорынның басқаруды автоматтандырудың алғашқы кезектегі міндеті болып табылады. Басқару объектісінің сипаттамасы, басқару нысандары мен есептік саясаттың ерекшеліктері, кәсіпорын ауқымы мен ақпараттық жүйелердің жасалуына шешуші әсер ететін өзге де факторлар, бір жағынан, бухгалтерлік есептің ақпараттық технологияларының таңдауы мен қолдауына әсер етеді.

Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерін жасаушылардың алдында келесідей мәселелер туындайды:

• бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерінің әдістемесін таңдау;

Ø 1 нұсқа - типтік бағдарламалық кешеннің нақты қолдану талаптарына бейімделуі;

Ø 2 нұсқа - «тапсырысты» ақпараттық жүйенің жасалуы («нөлден бастап»);

· бағдарламалық өнімді (1 нұсқа) немесе бағдарламалық құралдар мен бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерінің жобаларының технологияларын (2 нұсқа) таңдау;

· бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерінің сипаттамаларын негіздеу (автоматтандырылған қызметтердің құрамы мен бухгалтерлердің жұмыс орындарының құрамы);

· бухесептің ақпараттық жүйелерінің ақпараттық-технологиялық сұлбасын негіздеу;

· бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерінің өзге қызметтік кіші жүйелермен интеграциялану деңгейі - бухгалтерлік есептің тәуелсіз ақпараттық жүйесі, кәсіпорынның интеграцияланған ақпараттық жүйелеріндегі кіші жүйе; корпоративті ақпараттық жүйелердің жиынтығы;

· ақпараттық жүйелердің және оның құрылу мерзіміне шектеулер. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелері мен бухгалтерлік есептің автоматтандырудың қолданылатын бағдарламалық өнімдері жаңа машиналардың пайда болуы есебінен, бухгалтерлік есептің заңнамалық негізінің өзгерісі салдарынан үнемі өзгеріске ұшырап отырды. Бухгалтерлік бағдарламалардың нарығы дербес компьютерлер үшін 1990 жылдардың соңында қалыптаса бастады, бірақ қазіргі күнге дейін жаңа бағдарламалық өнімдермен толығуын тоқтатар емес (нұсқалардың, конфигурациялаардың өзгеруі, қол жетімді ақпараттық технологиялардың кеңейтілуі және т.б.).

Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандырудың мейлінше дайын сыныбы қызметтік мақсатта қолданылады, ол төмендегілерді жүзеге асыратын мыңдаған фирмалармен қамтылған:

1) бухгалтерлік есептің ақпараттық технологиялары үшін жаңа бағдар ламалық өнімдерді тарату мен жасау;

2) типтік бухгалтерлік бағдарламалардың Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебі үшін бейімделуі;

3) бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерін өзіндік құрастыру;

4) бухгалтерлік есептің компьютерлік жүйелерін жобалау бойынша кеңес беруші қызметтер, бағдарламалық құралдардың таңдалуы, «ыстық желіні» қолдау;

5) оқытатын және көрсететін бағдарламаларды, оқу-әдістемелік әдеби еттерді құрау.

Орын

Фирманың атауы

Рейтинг

«1С: Кәсіпорын»

«Интеллект-сервис»

«Парус»

«Галактика»

«Диасофт»

«R-stylesoftwarelab»

«Cognitive Technologies LTD»

«Инфин»

«Инфософт»

«Омега»

Сурет 4. Бухгалтерлік есептің ақпараттық технологиялары үшін бағдарламалық өнімдермен байланысты фирмалардың рейтингі.

Ескерту - Жарикова Л.А. Бухгалтерский учет в зарубежных странах: учебное пособие 2008 - 144с.

Бағдарлама құраушылардың арасындағы сөзсіз көшбасшы «1С:Кәсіпорын» фирмасы болып табылады.

Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерін құрау үшін бағдарламалар таңдағанда олардың талдауы мен бухгалтерлік есептің үлгісінің компьютерлік нұсқасын жүзеге асыруға әсер ететін және ақпараттық жүйелерді құрастырудың ақпараттық-технологиялық негізін анықтайтын өлшемдерінің салыстырылуы орындалады.

1. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерінің әдістемесі:

1) Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп жүйесінің ақпараттық жүйелердегі нормативті реттелуі мен ережереін есептеу мен әдістемелік қамтамасыз ету;

2) кәсіпорынның есептік саясатын жасау:

• есеп белгілерін таңдау;

• шоттардың жұмыс жоспарын қалыптастыру;

• бухгалтерлік есептің нысанын таңдау;

• негізгі құралдар бойынша тозу мен материалдық емес активтердің амор тизациясын есептеу әдістерін таңдау;

• өндірістік қорлардың есептеу әдістерін таңдау — іс жүзіндегі бағасы, есептік бағалары бойынша; өндіріске шығынның сызылу әдістері;

• қолданылған өндірістік құралдардың, дайын өнімдердің, аяқталмаған өндірістің және т.б. бағалау әдістерін таңдау;

3) сараптық есеп анықтамалығын жасау;

4) типтік операциялар мен бухгалтерлік есептің беттерін құрастыру;

5) алғашқы есептік құжаттардың типтік нысандарын құрау;

6) стандартты есептерді жасау;

7) бухгалтерлік есептің және т.б. халықаралық стандараттарының талап тарын жүзеге асыру.

2. Ақпараттық технологиялар:

1. бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерінің аппараттық және бағдарламалық іргетасы;

2. бағдарламалық кешеннің ақпараттық – технологиялық сұлбасы;

3. бағдарламалық кешеннің үлгілік сұлбасы;

4. бағдарламалық үогілерді өзіндік қолдану мүмкіндігі;

5. бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерінің қызметтік құрылымын құраушы;

6. мәліметтер базасының құрылымы, мәліметтер базасының басқару жүйелерін сипаттау;

7. ақпараттық жүйелер мен мәліметтер базасының қызметтерін қорғау;

8. мәліметтер базасына әкімшілік жүргізу құралдары;

9. қолданыс интерфейсін жасаудың құжаттық құралдары, ақпараттық жүйелердің қызмет етуін дамыту;

10. кәсіпорынның ауқымының ақпараттық жүйесінің ақпараттық өзара байланысы, сыртқы ақпараттық жүйелер (мәліметтер алмасуының технологиялары мен түрлері);

11. ақпараттық жүйелерді жобалау, енгізу мен алып жүру технологиясы;

12. ақпараттық жүйелердің қызметкерлерінің біліктілігіне талаптар.

Компьютерлік ақпараттық жүйелер бухгалтерлік есептің ақпараттық технологияларының стандартты жүзеге асуының жүйесімен қамтамасыз етіледі.

1. Бухгалтерлік есептің сырттарын қамтитын типтік шаруашылық операцияларын құру. Шоттардың жұмыс жоспарына бухгалтерлік есептердің жасақталуы.

2. талдау шоттарының анықтамаларымен қосымша байланыстарды қосу.

3. Бухгалтерлік есептер үшін түсіндірмелерге стандартты мәтіндерді қалыптастыру.

4. Алғашқы есептік құжаттарды электронды нұсқада енгізу мен түзетудің экрандық нысандарын қолдану арқылы ұсыну.

5. Валюталық есепті қолдау (валюта түрінің кодының сыртқы түрі, валюталық бағам, негіздері есептеудің валюталық сомасының орындалуы).

6. Түрлі сыныптардың есептік мәліметтерін қалыптастыру:

• «Есептеулер» — негізгі есептік тіркеу болып табылады, бухгалтерлік есептеулерді, шоттардың түзетілуі мен есептеу сомаларын қамтиды;

• «Операциялар» — есепте тіркелген шаруашылық операцияларының

мәліметтерін қамтиды (операцияларға типтік операция сәйкес келеді, соның арқасында «Есептеулер» тіркеуіндегі есептеулер қалыптасады; солайша, операциялардың топтық енгізілуі мен түзетілуі қалыптасады). Бухгалтерлік есептеулердің ұқсас түзетілуіне тыйым салу орнатылған, одан өзге, осы операцияны түзету арқылы жүргізіледі. Бұл есептік мәліметтердің дұрыс түзетілуі мен минималды шығындарына кепілдік береді. Типтік операциялар әдетте бухгалтерлік есептік аудандары бойынша топтастырылады, олар бухгалтердің автоматтандырылған ортаның қызметтерімен байланысты;

• «Құжаттар» — алғашқы құжаттардың типтік нысандарына сәйкес ресімделген құжаттарды қамтиды (әр типтік құжат нысаны типтік операциямен байланысты орнатады, сондықтан да құжаттарды тіркеуде, «Операциялар» мен «Есептеулер» тіркеулеріндегі жазба автоматты түрде жасалады. Есептік мәліметтерді енгізудің мұндай нұсқасы мейлінше тиімді саналады, себебі шаруашылық операцияларды құжаттық ресімдеу іс жүзінде бір уақытта орындалады, оларды уақыты бойынша бөліп қарауға болады: алдымен құжатты дайындау, кейін оны есепке алу. Бухгалтерлік есептеулерді редакциялау немесе операцияларды түзету сөзсіз ұқсас, алғашқы құжаттаың дайындалғанын өте отырып, тыйым салынады; редакциялау «қызық бағанда» орындалады, ал құжаттарды ресімдеу жолы өзгеріске ұшырайды [30].

7. Алғашқы есептік мәліметтердің енгізудің толықтығы мен бағдарламалық шынайылығын бақылау, соның ішінде «түзетілген бухгалтерлік есептеулер» шоттарына сәйкес шоттардың корреспонденциясын жүргізу;

8. Есептік мәліметтерді түзету мен енгізудегі мәліметтер базасының санкцияланған қол жетімділігі.

9. Бухгалтерлік есептеулерді агрегаттау мен сүзгіден өткізу, операциялар мен құжаттар оларды өңдеу мақсатында талдау, түзету мен көшіру және т.б.

10. Сыртқы есептіліктің стандартты нысандардын автоматты толтыру (баланс, балансқа қосымша, салық карталар, табыс декларациясы, ҚР Зейнетақы қорларының анықтамасы, статистикалық есептілік нысандары және т.б.).

11. Мәліметтер базасының, құжаттардың жеке нысандарының, соның ішінде есептік құжаттардың импорты мен экспорты.

12. Кеңселік бағдарламалық өнімдерге қол жетімділік (мәтіндік редактор, электронды кесте, браузер, электронды пошта, ұйымдастырушы және т.б.).

Кәсіпорын ауқымы мен бухгалтерлік есептің ақпараттық технологияларының ақпараттық жүйелерінің түрі арасында өзара тәуелділік бар. Бұл тәуелділік ақпараттық жүйелердің қызметтерін жүзеге асыру үшін ақпараттық технологияларда қажеттілік ретінде негізделген, себебі шығындардың мақсатты деңгейі оның құрылуы мен жетектелуіне басқаруды автоматтандыруға байланысты.

Кәсіпорынның ауқымы кіші болған сайын, ақпараттық ағымдардың қарқындылығы бухгалтерлік есеппен салыстырмалы түрде төмендей береді, (есептің физикалық объектілері азырақ, дамыған талданатын есептің дамуында

қажеттілік жоқ, есептер жоспарының кеңеюі және т.б), алайда бұл заңдылықтан

ауытқуы да ықтимал. Кәсіпорынның бұндай сыныбы үшін стандартты және қымбат емес ақпараттық технологияларды қолданады.

Бухгалтерлік есептің АЖ ақпараттық-технологиялық сұлбасы	Кәсіпорынның ауқымы
Бухгалтерлік есептің АЖ ақпараттық-технологиялық сұлбасы	Кіші Орташа Ірі
Желілік емес технология Жергілікті МБ
Желілік технология «Файлдық сервер» сызбасы Орталықтанған МБ
Желілік технология «Тапсырыс беруші-сервер» сызбасы Орталықтанған МБ
Желілік технология «Тапсырыс беруші-сервер» сызбасы Бөлшектенген МБ

Сурет 5. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелер сипаттамасы

Ескерту - Жандосова И.А. "Учет основных средств" [14].

Ірі кәсіпорындардың бухгалтерлік есебінің ақпараттық жүйелері кәсіпорынның жалпы ақпараттық жүйелерінің ақпараттық технологиялар облысындағы шешімдерімен келісілуі тиіс. Басқа жағынан, кәсіпорынның ауқымы бухгалтерлік есептің ақпараттық технологияларына объективті талаптарды негіздей түседі, дәлірек айтсақ: желілік технологияларды қолдау, бухгалтерлердің ірі ұжымының ақпараттық технологияларымен бір уақыттағы жұмыс, ірі аумақтық мәліметтер қорын құрау, бухгалтерлік есептің дамыған үлгісін жүзеге асыру және т.с.с.

Ақпараттық технологияларды таңдау үшін мейлінше үлкен кеңістік есептік ақпараттық технологияларын құрауда орташа және ірі кәсіпорындар үшін таңдау еркіндігі кең.

Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерін құрау үшін бағдарламалық өнімдер есептік қызметтерінің толықтығы, олардың интеграциялары бойынша ерекшеленеді:

1) бухгалтерлік есептің жеке аумақтарын жергілікті автоматтандыру үшін бағдарламалық өнімдер;

2) бухгалтерлік есепті кешенді автоматтандыру үшін бағдарламалық өнімдер;

3) бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерін өзге де ақпараттық жүйелермен байланысты қолдап отыратын бағдарламалық өнімдер - біріктірілген қызметтік ақпараттық жүйелер (бухгалтерлік есеп + саудалық ақпараттық жүйе, бухгалтерлік есеп + қойманың ақпараттық жүйесі, бухгалтерлік есеп + сатылымдарды басқару жүйелері және т.б.);

4) бухгалтерлік есептің кәсіпорынды басқарудың барлық қызметтері бар толық интеграцияланған ақпараттық жүйелер.

Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерін құрау үшін бағдарламалық өнімдер, ережеге сәйкес, үлгілік сәулетке ие, олардың жеке үлгілерінің өзіндік қолданылуы ықтимал.

Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі бухгалтерлердің автоматтандырылған орындары түрінде жүзеге асырылады. Жеке автоматтандырылған орындар бағдарламалық үлгілердің көмегімен қолдау жасалады, оқшауланған күйде де, өзге де автоматтандырылған орындармен интеграцияда да қызмет ете алады.

Бағдарламалық өнімдердің сипаттамалық ерекшелігі бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйелерін құрау үшін - ақпараттық технологиялардың құраушыларын таңдаудағы еркіндік «деңгейі» (мәліметтер қорын басқару жүйесінің түрі, желілерің сұлбасы, жобалаудың саймандық құралдары және т.б.). Кейбір бағдарламалық кешендерде әдістемелік және ақпараттық-технологиялық шешімдер модификациялануға жатпайды. Мейлінше болашағы зор бухгалтерлік есептің бағдарламалық өнімдері көп қабаттылыққа бағытталған, олар негізгі және жалпы бағдарламалық қамсыздандырудың құрамаларын алмастыруға, қызметтік үлгілерінің жаңартылуына жол береді.

Қорытынды

Жүргізілген дипломдық жұмыс келесідей қорытынды жасап, ұсыныстар беруге мүмкіндік береді:

1. Негізгі құралдардың дұрыс, тиімді экономикалық бухгалтерлік есебі мен кешенді экономикалық талдауы негізгі құралдардың мәнін жан-жақты қарастырусыз мүмкін емес болып табылады. Негізгі құралдардың мәнін сыни қарастыра келе, автор, экономикалық әдебиетте бұл ұғымды анықтауға бірыңғай тәсілдің жоқтығын атап өтіп, оны өзіндік түсініктері тұрғысынан қалыптастырды. Жұмыста «Негізгі құралдар», «Негізгі капитал» мен «Негізгі қорлар» түсініктеріне анықтама берілген. Оның үстіне ұйымның қызметіне тікелей немесе жанама әсер ететіндерге, бір күнтізбелік жылдан артық пайдалы қолдану мерзімі бар, осындай объектілерді қолданула немесе қолданбауда осындай немесе өзге де табыстар немесе экономикалық пайда әкелетін негізгі құралдар деп табиғи және бағалық сипатындағы материалды-мүліктік құндылықтардың жиынтығын тура түсіну ұсынылады.

«Негізгі құрал», «Негізгі қор», «Негізгі капитал» ұғымдары айтарлықтай алшақ ұғымдар. Автордың көзқарасы тұрғысынан, айырмашалық сонда, негізгі қорлар- ұйым табыс немесе өзге де экономикалық пайда табу үшін қолданатын материалдық және материалдық емес ұзақ мерзімді активтердің жиынтығы, ал негізгі капитал — активтерде ұзақ мерзім бойы айналыста болған ақша қаражаттарының мөлшерін анықтайтын ұйымның жалпы капиталының бір бөлігі. Дипломдық жұмыста әр ұғымға анықтама берілген.

2. Негізгі құралдарды талдау мен есепке алу саласында олардың дұрыс сыныпталуы аса үлкен мәнге ие. Негізгі құралдардың ортақ сыныптамасы ұсынылған, ол ұйымдардың тәжірибелік қызметінен қолданыс табады. Осы сыныптамаға сәйкес, объектілер бағыттары мен түсім көздері, қызметтік-түрлік белгілері мен салалық мақсаттылығы,шығу бағыттары бойынша топтастырылады. Есеп тәжірибесіне негізгі құралдардың тағы бір сыныптамалық қасиетін енгізген жөн:оларға инфляцияның әсер ету деңгейіне байланысты, ол активтердің қандай көлемі мейлінше нарықтағы баға өзгерісіне қатаң бақылауды қажет ететіндігін бағалауға көмектеседі және де кәсіпорынға оларды бағалау мен қайта бағалаудың мейлінше ақталған нұсқасын таңдауға мүмкіндік береді.

3. Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есепті реттеу бойынша заңнамалық-құқықтық базаны талдау негізгі құралдарды жалға алу бойынша бірыңғай ұлттық стандарттың жоқтығын анықтады, нәтижесінде осындай операцияларды жүзеге асыруда қиындықтар туындайды. Бұл мәселені шешу үшін 17 «Жалға беру» қаржылық есептілігінің халықаралық стандарттары жасалған, ол осындай операцияларды есептеудің тиімді жүйесін қамтиды, ол халықаралық тәжірибеге негізделіп, заманауи экономикалық талаптарға жауап береді.

Осы стандарттың қосымшасына сәйкес, келісімнің экономикалық мазмұны оны сыныптауда қаржылық немесе операциялық ретінде келісім нысанынан асып түседі. Негізгі құралдардың қаржылық жалда алынған объектілері 2400 «Негізгі құралдар» шотының балансынан көрінеді.

Жедел жалға беруде негізгі құралдардың объектісі жалға берушінің балансында «Негізгі құралдар» атты 2400 шотынан көрінеді. Жалға беру төлемдері жалға берушіде ескеріледі де жалға беруші сомаларының шегінде ағымдық және өзге де шығындарға сәйкес ескеріледі, ал болашақ төлемдердің шотына аударылғандары талаптармен шығындардың құрамына кезеңдер мен болашақ кезеңдердің табысына келеді.

Бұдан өзге, біз бухгалтерлік және салықтық есепті осы есептің екі түрін максималды жақындататындай етіп қалыптастыруға кеңес береміз. Жүмысты екі бағытта жүргізген жөн: негізгі құралдардың алғашқы және кейінгі бағалауындағы алшақтықты жою және де өзге де мәселелердің бірқатарын бірыңғайлыққа әкелу.

Негізгі құралдардың сапалық талдауының дәстүрлі әдісін зерттеу нәтижесінде ең алдымен, негізгі құралдардың тозу мен дайындық коэффициентінің көмегімен бағалауға қатысты айтарлықтай кемшіліктер анықталды. Қабылданған әдістемеге сәйкес, тозудың коэффициентін есептеу үшін есептеуіште объектінің тозуының жалпы сомасы көрсетілуі тиіс, ол аударылған амортизациялық аударымдардың жалпы сомасына тең болып табылады. Алайда «тозу» мен «амортизация» сияқты экономикалық түсініктер өзгермелі. Сәйкесінше, аударылған амортизациялық аударымдардың сомасы тозу деңгейін көрсетеді деген болжам тек шартты ұғым болып табылады.

Негізгі құралдардың қозғалысын талдау әдістемесін жетілдіру мақсатында біз келесіні ұсынамыз: дәстүрлі көрсеткіштерді объектілердің әрбір түрі бойынша есептеу және де жеке сыныптамалық топтар бойынша қарастыру; жаңару коэффициентін тек объектілер бойынша емес, дайындау үрдісі аяқталмаған эксплуатацияға қабылданған объектілер бойынша да есептеу;негізгі құралдардың барлық түрі бойынша коффициент деңгеймен олардың белсенді бөлігі бойынша деңгейін салыстыру мен анықтау, негізгі құралдар қандай бөліктің көмегімен жаңаруға көбірек ұшырайтындығын анықтау.

Негізгі құралдарды тиімді қолдану жалпы сервистік ұйымдардың дамуын анықтай түседі. Негізгі құралдарды қалыптастыру мен қолдану олардың дұрыс есебі мен тыңғылықты экономикалық талдауын талап етеді.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Международные стандарты финансовой отчетности от 16ноября 2012г.

2. ЗаконРК«О бухгалтерском учете и финансовой отчетности», 2007.

3. Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет, Москва, 2011.

4. Салина А.П. "Принципы бухгалтерского учета" - Алматы: Экономика, 2013.

5. Кожинов В.Я. Бухгалтерский учет, М., «Экзамен» 2012

6. Абдрасимова Ж.К. "Бухгалтерский учет" Учебно-практическое пособие,Бико, 2012

7. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. – Алматы, 2008

8. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. – Алматы, 2011

9. Хахонова Н. Н., Богатая И.Н. "Бухгалтерский учет", 2012 г.

10. Гершун А.М. учебное пособие, изд. 4-е: Бухгалтерский учет, 2009 г.

11. Вещунова Л.Ф. Бухгалтерский учет, С-П, 2012

12. О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс Республики Казахстан) от 12 июня 2014 года.

13. Методические рекомендации по применению Типового плана счетов: Бюллетень бухгалтера – Алматы, №4 (1), 2013

14. Жандосова И.А. "Учет основных средств" // Журнал "Бухучет на практике", № 1, 2013.

15. Официальный сайт ТОО " Neocar ": www.aktd.kz

16. Ефимова О.В., Мельник М.В. Анализ финансовой отчетности, Москва, 2013

17. Стражев В.И. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности.

18. Ионова В.Ф., Селезнева Н.Н. Анализ финансово-хозяйственной деятельности организации - М.: Изд-во "Бухгалтерский учет", 2014.

19. Куппаев Н. "Об амортизационной политике предприятия" // Бюллетень бухгалтера, № 3, 2014.

20. Питаева Ж. "Разработка амортизационной политики в соответствии со стратегией развития предприятия" // Бюллетень бухгалтера, №35, 2013.

21. Г.В. Савицкая. Анализ хозяйственной деятельности предприятия, Минск "Новое знание", 2014.

22. Селезнева Н.Н., Ионова А.Ф. Финансовый анализ, A., 2012

23. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. Издание 4-е, переработанное и дополненное., 2013

24. К.Ш. Дюсембаев, Е.К. Егембердиева, З.К. Дюсембаева, Анализ финансовой отчетности. Алматы, 2009

25. Бюджетный кодекс Республики Казахстан, №195 – V ЗРК, 2013.

26. Корженгулова А., "Организация бухгалтерского и налогового учета основных средств", ИД "БИКО", №11(2), 2014.

27. Статистика государственных финансов, stat.gov.kz

28. Нурхалиева Д.М. Финансовый контроль и аудит, А., 2009 г.

29. Учет по международным стандартам., перевод полного официального текста МСФО, LEM, 2013.

30. Жарикова Л.А. Бухгалтерский учет зарубежных странах: учебное пособие / Л. А. Жарикова, Н.В. Наумова: изд – во тамб. гос. техн. 2014 - 144с.

Раздел: Бухгалтерский учет и аудит
Количество знаков с пробелами: 245613
Количество таблиц: 16
Количество изображений: 3

Скачать

Главная Новости Рефераты Статьи Вузы

О проекте Соглашение

Наверх

Войти на сайт

Навигация

0 комментариев

Разделы

Инфо

Следите за новостями