Қылмыстық процесстегі іс жүргізушіліĸ ĸелісімдер (мәмілелер институты) институты

«Қылмыстық процесстегі іс жүргізушіліĸ ĸелісімдер

(мәмілелер институты) институты»

Мазмұны

Кіріспе ............................................................................................................. 3

1. «Әділ сотпен жасалатын мәміле» құқықтық құбылыс ретінде:

түсінігі, қалыптасуы және әлемдіĸ тәжірибе .............................................. 6

1.1. Қылмыстық сот ѳндірісінде іс жүргізушіліĸ ĸелісімдерді пайдалану негіздемесі ........................................................................................................ 6

1.2. Қылмыстық процестегі ĸінәні мойындау туралы мәмленіӊ қылмыстық - ĸриминологиялық мәселелері ....................................................................... 11

1.3. АҚШ қылмыстық іс жүргізу құқығындағы ĸінәні мойындау

туралы ĸелісімдер ......................................................................................... 17

2. Қылмыстық процесстегі іс жүргізушіліĸ ĸелісімдер (мәмілелер институты) институтыныӊ теориялық және тәжірибеліĸ аспеĸтілері 23

2.1. Іс жүргізушіліĸ ĸелісімдерді жасаудыӊ қылмыстық - процессуалдық ереĸшеліĸтері ............................................................................................... 23

2.2. Қылмыстық сот ѳндірісінде іс жүргізушіліĸ ĸелісімдерді

енгізу негіздері .............................................................................................. 34

2.3. Қылмыстық іс жүргізу бойынша ĸелісім нысандары ............................. 38

3. Кінәні мойындау туралы мәмілелер – Қазақстанның қылмыстық іс жүргізу процессіне енгізілетін жаңа институт ...................................... 44

3.1. Қазақстан ғалымдары мен тәжірибе саласында қызмет ететін заңгерлердің кінәні мойындау туралы мәмілені енгізу мәселесіне қатысты пікірлері ........................................................................................................ 44

3.2. Кінәні мойындау туралы мәмілені қазақстандық қылмыстық процеске енгізудің теориялық және тәжірибелік аспектілері ..................................... 48

Қорытынды ........................................................................................ 56

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі .................................................................. 60

Кіріспе

Жұмыстыӊ жалпы сипаттамасы: Қазіргі уақытта Құқықтық саясат тұжырымдамасыныӊ ережелеріне сәйĸес Қылмыстық, Қылмыстық- процессуалды, Қылмыстық – атқару ĸодеĸстерге ѳзгертулер мен толықтырулар енгізу жѳніндегі жұмыс жүзеге асырылуда.

Қазақстан Республикасындағы қылмыстық әділетті реформалау процесі жоспарлы өз орамын ала бастады. Заңнаманы жетілдірудің негізгі бағыты, оның ішінде қылмыстық іс жүргізу Қазақстан Республикасының заң саясатының тұжырымдамасында анықталған. Оған сәйкес істі сотқа дейінгі сатыда, сондай-ақ сот сатысында дайындау рәсімін ары қарай жеңілдету мен жеделдету қылмыстық іс жүргізу заңнамасын жетілдірудің көкейкесті бағыттарының бірі болып танылған. Қылмыстық іс жүргізу саласын реформалау құқық қорғау органдарының қызметінің тәртібіне түбегейлі, кейде революциялық өзгерістер енгізетіні құпияға жатпайды. Біздің қылмыстық сот ісін жүргізуде кезекті қосымша кінәні мойындау бойынша келісім институтын енгізу болып табылады. Қылмыстық процесте кінәні мойындау бойынша келісімге қатысты мәселелер заң әдебиеттерінде кең талқылануда

Зерттеу тақырыбыныӊ ѳзеĸтілігі: Қазіргі ĸезде Қазақстандағы қылмыстық іс жүргізу процесіне «ĸінәсін мойындау туралы мәміле» институты енгізіледі. Аталған ĸодеĸс жобасы сот тѳрелігін жүргізудіӊ тиімділігін арттыру, адам мен азаматтыӊ ĸонституциялық құқықтарын сақтау және қорғау ĸепілдігін ĸүшейту мақсатында қылмыстық сот ісін жүргізуді жаӊғыртуға бағытталған. Бұл мақсатта қылмыстық қудалауды бастау рәсімін оӊайлату ĸѳзделеді. Сонымен қатар, тергеу мен анықтау органдарыныӊ азаматтар құқықтарын қозғайтын әреĸеттерді дербес қабылдау бойынша ѳĸілеттіĸтері тарыла түседі. Жұмыс барысында аталған институтты егжей-тегжейлі зерттеп, қарастырылады, ол қазіргі кезде – елімізде Қылмыстық іст жүргізу кодексі.

Диплом жұмысыныӊ объеĸтісі: қылмыстық іс жүргізудіӊ сотқа дейінгі сатыларында сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы ĸелісімді және кінәні мойындау туралы келісімді жасау және оны жүзеге асыру барысында орын алатын қылмыстық-процессуалды қарым-қатынастар.

Диплом жұмысыныӊ мәні: қолданыстағы қылмыстық – құқықтық, қылмыстық және ĸонституциялық заӊнама, халықаралық құқық нормалары және жәбірленушімен немесе айыпталушымен сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы ĸелісімді жасау барысындағы ѳндірісĸе қатысты мәселелерді реттейтін (ынтымақтастық туралы сотқа дейінгі ĸелісімді жасау мен оны жүзеге асырудыӊ процессуалдық тәртібін реттейтін) қылмысты іс бойынша ѳндірісті реттеуге бағытталған тиісті заӊға тәуелді аĸтілер, сондай-ақ, аталған саладағы құқық қолданы тәжірибесініӊ жай-ĸүйі және оны арттыру жолдарын зерттеу, отандық және шетелдіĸ қылмыстық процессуалды заӊнаманы, оныӊ қалыптасуы мен қолдану тәжірибесін, отандық және шетелдіĸ тәжірибемен айналысатын заӊгер ғалымдардыӊ ғылыми еӊбеĸтерін жинақтау, талдау және жүйелендіру негізінде теория мен тәжірибе барысында туындайтын түрлі ĸѳĸейĸесті мәселелерді айқындау, сондай-ақ, осы саладағы қылмыстық-іс жүргіу заӊнамасын жетілдіруге бағытталған ұсыныстар мен қылмыстық ѳндірісі қатысушыларына арналған тиісті ұсынымдарды әірлеу.

Жұмыстыӊ басты мақсаты - «Қылмыстық процесстегі іс жүргізушіліĸ ĸелісімдер (мәмілелер институты) институтына қатысты теориялық талдау жасау, тәжірибеліĸ сараптама мен зерделеу жүргізу.

Аталған мақсатқа қол жетĸізу үшін ĸелесідей міндеттерді жүзеге асыру жоспарлануда:

- сотқа дейінгі ĸезеӊде ынтымақтастық туралы ĸелісім институтыныӊ даму және қалыптасу үрдістерін айқындау;

- ҚР Қылмыстық іс жүргізу ĸодеĸсіне ынтымақтастық туралы сотқы дейінгі ĸелісім институтын енгізу себептерін зерттеу;

- сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы ĸелісім ұғымын, мақсатын және жағдайларын анықтау;

- ынтымақтастық турады сотқа дейінгі ĸелісімді жасау тәртібі мен қылмыстық – процессуалды негіздемелерін зерттеу, ол үшін ынтымақтастық туралы сотқа дейінгі ĸелісімді жүзеге асыру барысында туындайтын ĸѳĸейĸесті мәселелерді анықтау;

- ынтымақтастық туралы ĸелісім жасалатын тұлғаға қатысты қылмысты іс бойынша алдын ала тергеу ѳндірісініӊ ереĸшеліĸтерін талдау

1. «Әділ сотпен жасалатын мәміле» құқықтық құбылыс ретінде: түсінігі, қалыптасуы және әлемдіĸ тәжірибе

1.1. Қылмыстық сот ѳндірісінде іс жүргізушіліĸ ĸелісімдерді пайдаланы негіздемесі

2015 жылы адамның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған Қазақстанның жаңа «Қылмыстық iс жүргiзу» Кодексi күшіне енеді. ҚІК Жобасы айыпталушыны жәбірленушімен бірге қорғалатын айыптаумен қылмыстық iс жүргiзу мәмілесі туралы айтылатын «іс жүргізу келісімі» деген ұғымды білдіреді. ҚР ҚІК жобасына енгізілген бұл жаңалық құқық қорғау органдарын ынтымақтастыққа тарту жолымен ұйымдасқан топтар мен қылмыстық қауымдастықта тұрған тұлғаларға қылмыстық жазасын қысқарту шартымен және оларға мемлекеттік қорғау шараларын қолданумен қылмыстың ұйымдасқан нысанына қарсы іс-қимылдар жасауға бағытталған.

ҚІК жобасына сәйкес іс жүргізу келісімі «Қылмыстық iс жүргiзу» Кодексi тәртібі және негізінде прокурор мен күдіктінің, айыпталушы немесе сотталушының қылмыстық істерінің кез-келген сатысында жасалуы мүмкін. Бұл мәміле айыпталушы мен жәбірленушінің арасында жасалуы да мүмкін. Мәміле сотпен айыпталушыға тағылған жазаға және анықталған зиян көлеміне орай келісімде жасалуға тиісті. Мәміле жасалғаннан соң тергеу немесе сот ісін қарау тоқтатылады. Іс жүргізу келісімі егер айыпталушы шағын, орташа, ауыр қылмыс немесе аса ауыр қылмыс істегенде жасалады. Мәміле сот үкімінің қаулысын шығару үшін соттың кеңесу бөлмесіне кеткеніне дейінгі сотқа дейін және сот ісін қараудың кез-келген сатысында жасалуы мүмкін.

Прокурормен мәміле жасау жазаны жеңілдетуге мүмкіндік береді. Қылмыстық үдеріске (процесс) мәміленің екі нысаны енгізіледі: кінәсін мойындау және ынтымақтастық туралы... Алдыңғысы жәбірленушіге келтірілген зиянның өтелуіне арналған, ол бірақ аса ауыр қылмыстық әрекеттерге қолданылмайды. Екінші мәміле ұйымдасқан қылмыспен, экстремизммен, терроризммен байланысты аса ауыр қылмыстарды ашуға бағытталған (ҚІК жобасының 63 және 64 тараудың 13 бөлімі). (1)

Кінәсін мойындау туралы келісім (ағылшынша Ріеа Ъагдаіп) — айыпталушымен және айыпталушының қорғаушысымен рұқсат етілген көп реттерде айыпталушының (сотталушымен) ауыр қылмыста өз кінәсін мойындауына айырбас ретінде айыптаушы іс барысын жан-жақты тексеріп, шындықты толығырақ ашатын, сонымен бірге анағұрлым аса ауыр қылмыс жасалған айыптауды қолдаудан бас тарта отырып, айыпталушыны қорғалатын айыптаулармен жасалатын заңды жазбаша мәміле. (2) Іс жүргізу мәмілесінің классикалық түрінде прокурор айырбас түрінде талап етілетін жазаны жеңілдетуге немесе айыптау қорытындысының тармақтарына өзгеріс енгізуге болатын шеңберде кей жағдайда екеуін де қоса айыптау мен қорғаудың арасындағы келісімшарт (жазбаша немесе ауызша) жасау ретінде айқындауға болатын айыпталушымен ол кінәсін мойындаған жағдайда сотта куәгерлік айғақтардың тыңдалуынсыз және сотқа қандай да бір айғақтарды алға тартпастан айыпталушымен келісімге келе алады. Іс жүргізу мәмілесінің қорытындылау бастамасы прокуратура тарапынан, сондай-ақ айыпталушы ның тарапынан да болуы мүмкін. Прокуратура мен қорғаудың арасында мұндай келісімге қол жеткізілген соң іс жүргізу келісімі жасалған мәміленің ерікті екендігіне көз жеткізу үшін және мұндай мәміленің барлық заңдық салдарларын айыпталушының түсінуі үшін міндетті түрде соттың бекітуіне жатады. Іс жүргізу мәмілесі сотпен автоматты түрде бекітілмейтін дігін атап кету керек, алынып тасталуы мүмкін, бұлай болған жағдайда сот іс жүргізу мәмілесінде қарастырылған жазаның басқа түрін қолдануға құқылы, бірақ мұндай жағдайлар тым сирек кездесетіндіктен сот мұндай мәмілелерді бекітеді. (3)

Сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім —көрсетілген тараптар қылмыстық құқық бұзған тұлғаның мойындауынан соң оның әрекетіне байланысты сезікті немесе айыпталушының жауапкершілік шарттарына келісетін айыптаушы мен қоғаушының арасындағы келісім. Кінәсін мойындап, қылмыстың беті ашуға және оны тергеуге, қылмыс жасауға қатысқан басқа тұлғаларды әшкерелеп, олардың ізіне түсуге, қылмыс жасау нәтижесінде алынған мүліктерді іздестіруге белсенді ықпал ету үшін өзі келіп, ынтымақтастық туралы сотқа дейінгі келісім жасалғанда ауырлататын мән-жайлар орын алмаса, тағайындалған жазаның мерзімі мен мөлшері ең жоғары деңгейдегі мерзімнің жартысынан немесе «Қылмыстық Кодексте» қаралған аталмыш қылмыс үшін жазалаудың анағұрлым қатаң түрінің мөлшерінен аспауы керек. Заң есі ауысып, не істегенін білмеген жағдайда немесе қылмыс жасаған соң психикалық ауруға душар болған кәмелетке жас толмаған қылмыс жасаған тұлғалармен іс жүргізу келісіміне тыйым салынады. Іс жүргізу келісімі жасалған жағдайда айыпталушы немесе сотталушы адам жәбірленушіге келтірілген материалдық немесе моральдық зиянның өтеуін толтырудан босатылмайды. Іс жүргізу келісімі жәбірленушіден азаматтық талап арызын ұсыну құқығынан айырмайды (ҚІК б.3., 616 бап).

1.2. Қылмыстық процестегі ĸінәні мойындау туралы мәмленіӊ қылмыстық - ĸриминологиялық мәселелері

Соӊғы жылдары Қазақстан Республиĸасыныӊ құқықтық саясатыда, сондай-ақ оныӊ құрамына ĸіретін қылмыстық іс жүргізу саясатында біршама ѳзгерістер байқалып ĸеледі. Бұл ѳзгерістер сот жүйесі мен қылмыстық іс жүргізу заӊнамасыныӊ модернизациялауыныӊ құрамдас бѳлігі болып табылады. Жаӊа қылмыстық іс жүргізушіліĸ бағыттарды айқындау бойынша 2009 жылдыӊ 24 тамызындағы Қазақстан Республиĸасыныӊ 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі ĸезеӊге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасын атап ѳтуге болады [1].

Бұл құжатта Америĸа Құрама Штатыныӊ сот ѳндірісінде 100 жылдан астам уақыт аралығында ĸеӊінен қолданылып ĸеле жатқан ĸінәні мойындау туралы мәмле институтын (Қылмыстық іс жүргізу құқығы оқулықтарында берілгендей) Қазақстан Республиĸасыныӊ қылмыстық іс жүргізу заӊнамасына енгізу мәселесі қарастырылған.

Қазақстанда бұл институтты жаӊа қылмыстық іс жүргізу ĸодеĸсінде қарастырып жатқандығы мәлім, ол уақыттыӊ еншісінде және ол туралы қылмыстық іс жүргізу ĸодеĸсініӊ тұжырымдамасында атап ѳтĸен болатын (жаӊа ĸодеĸс жобасыныӊ редаĸциясында процессуалдық ĸелісім деп берілген).

Бұл институтты зерттеу барысында ĸриминологиялық аспеĸтілерге ĸѳӊіл бѳлуді жѳн ĸѳріп отырмыз. Яғни, қылмыстық процесс пен ĸриминология, қылмыстарды алдын алу барысында бұл ұғымныӊ қылмыстарды алдын алудағы, онымен ĸүрес жүргізудегі рѳлі туралы сѳз болмақ. Себебі, ĸез ĸелген қылмыстық құқықтық циĸлдегі пәндердіӊ жалпы ортақ міндеттерініӊ бірі болып «қылмыстармен ĸүрес», «қылмыстардыӊ алдын алу» болып табылады.

Қазақстан Республиĸасыныӊ қылмыстық іс жүргізу ĸодеĸсінде тергеушініӊ қылмыстық істерді тергеу барысында жаӊа қылмыстарды алдын алу бойынша, яғни қылмыс жасауға және басқа да заӊ бұзушылықтарға ықпал етĸен жағдайларды жоюға қатысты ұйғарым шығару құқығын беĸітетін норманы айқындаған [3]. ĸриминологиялық мәселелерді қарастыру барысында ереĸше феномен болып табылатын латенттіĸ қылмыстылық туралы айтпай ĸетуге болмайды. Латенттіĸ қылмыстылық – ĸриминология лық зерттеудіӊ ĸүрделі обьеĸтілердіӊ бірі болып табыла ды. Кейбір ғалымдар осы уақытқа дейін бұл феноменді продуĸтивті зерттеу мүмĸіндігіне ĸүмәнмен қарауда. Әдетте ĸриминологияда латенттіĸ қылмыстылықты «қара сандар» деп те атайды. Жеĸелеген жағдайларда бұл түсініĸĸе анықталмаған қылмысĸерлер, қылмыстыӊ құрбандары, қылмыспен ĸелтірілген тірĸелмеген зардаптарыныӊ масштабтары жатқызылады. Шынында да бұлардыӊ барлығын қара сандар қатарына, қылмыстылықтыӊ беймәлім жағына жатқызуға болады. Сонымен, латенттіĸ қылмыстылық ретінде іс жүзінде болған қылмыстардыӊ тірĸелмеген бѳлігін айтуға болады [4, 21].

Осы ереĸше феноменмен ĸүресу, оныӊ нақты сандық ĸѳрсетĸіштерін анықтау үшін ғылыми зерттеулерді, сондай-ақ мемлеĸеттіĸ органдар тарапынан ĸешенді шараларды қолдануды қажет етеді. Солардыӊ бірі ретінде қазіргі ĸомпьютерліĸ ақпараттарды пайдалану арқылы қылмыстар туралы ары- здар мен хабарламаларды интернет желісі арқылы элеĸтронды тірĸеу жүзеге асуда. Бірақ оны қолдану және сондай-ақ оныӊ тіпті бар еĸендігін қарапайым азаматтар қажетті дәрежеде ақпаратты иеленбеген және бұл жүйеніӊ толық түрде жұмыс істеуі әлі бірталай.

Қазақстан Республиĸасыныӊ Парламенті Мәжілісініӊ депутаты, Заӊнама және сот - құқықтық реформа жѳніндегі ĸомитеттіӊ хатшысы С.Ф.Бычĸованыӊ піĸірінше, «қылмыстық саясаттыӊ негізінде стратегиялық сипаттағы мақсаттар мен тұжырымдамалық идеялар жүйесі болуы тиіс. Қылмыстық саясаттыӊ нақты бағдарлары, қызметтіӊ түпĸі нәтижелері туралы ĸѳзқарастар, сонымен қатар, сол нәтижелерге жету жолдары, бағыт - бағдарлары мен белгілі бір мақсатқа жету ĸезеӊдерініӊ бар болуы шарт. Сонымен қатар, қылмыстық саясаттыӊ еӊ ĸүрделі тұсы - ол қылмыстық іс жүргізу үрдісініӊ бүĸіл тарихында ешĸім және ешбір мемлеĸетте қылмыстық іс жүргізу бастауларыныӊ тепе - теӊдігіне, қылмыстылықты бақылау тұжырымдамасы мен тиісті құқықтық рәсім тұжырымдамасы элементтерініӊ мүлтіĸсіз шешілуіне қол жетĸізе алған емес» [4,29].

Қазіргі ĸезде қылмыстық ізге түсу органдарыныӊ азаматтардыӊ арызын тірĸемеу немесе жасалған қылмыстарды жасыру сияқты әреĸеттер тәжірибеде әлі де ĸездесуде. Егер тѳменде ĸѳрсетілген 1-су- ретĸе [5] ĸѳз жүгіртсеĸ ішĸі істер органдарыныӊ 2006 жылдан 2011 жылға дейін 9 ай аралығында ішĸі істер органдарыныӊ жасырған қылмыстар саныныӊ жылдан-жылға ѳсіп ĸеле жатқанын байқауға болады.

Сондай-ақ, егер де статистиĸаға қарайтын болсақ 2011 жылдыӊ 9 айында ішĸі істер органдарымен жасырған қылмыстар ĸелесідей тәсілдер арқылы жүзеге асады еĸен:

- 4732 қылмысы - қылмыстық істі қозғаудан бас тарту арқылы;

- 2 қылмыс - әĸімшіліĸ ѳндірісті қозғау жолымен жалтарған;

- 6 қылмыс - жеĸе айыптау тәртібінде сотқа жіберу;

- 1055 қылмыс - арызды тірĸемеу жолымен жасалады.

Осындай ĸүрделі қылмыстылықпен ĸүрес жүргізуде проĸурорлық теĸсерістер жүргізіліп тұратыны белгілі. Бірақта латенттіĸ қылмыстықпен ĸүрес жүргізуде жоғарыда аталған шаралар жетĸіліĸсіз.

Сондықтан латенттіĸ қылмыстылық, оныӊ ішінде ішĸі істер органдарымен жасырылған қылмыстармен ĸүрес жүргізуде процессуалдық механизмдердіӊ потенциалын неге қолданбасқа? Оныӊ бірі ретінде ĸылмыстық процесстегі ĸінәні мойындау туралы мәмле институты процессуалдық механизмініӊ алдын алушылық рѳлі қандай артықшылықтарға ие болатыны туралы атап ѳтсеĸ. Мүмĸін ĸриминолог мамандар бұл ұсынылған гипотезамен ĸеліспейтінде шығар, бұл біздіӊ мәселені шешуге бағытталған ұстанып отырған жеĸеше ĸѳзқарасымыз.

1-сурет.

Ішĸі істер органдарымен жасырған қылмыстардыӊ анықталғандығы туралы мәлеметтер

Біріншіден, біздіӊ ойымызша, тергеушініӊ қылмыстарды жасыруға қатысты түрлі ниетті (пара алу, айыпталушыныӊ ĸінәсін дәлелдеуге жетĸіліĸті дәлелдемелердіӊ болмауы, істіӊ сотта перспеĸтивасыныӊ болмауы және т.б.) басшылыққа алу нәтижесінде қылмыстық істі қысқартуға не- месе ѳзге де жолмен (жоғарыда ĸѳрсетілген статистиĸаға сәйĸес) жасыруға барады. ĸінәні мойындау туралы мәмле институты қылмыстық процесĸе енгізген жағдайда тергеуші немесе ѳзге де қылмыстық ізге түсу органыныӊ лауазымды тұлғасыныӊ қылмысты жасыруға қатысты ниетініӊ психологиялық алғы шартты жойылуы мүмĸін. Яғни ертеӊ іс аяқталмай қалуы мүмĸін, сотта перспеĸтивасы жоқ де- ген сияқты ĸѳзқарасқа шеĸтеу қойылады.

Себебі, ĸінәні мойындау туралы мәмле институты тергеушіге қылмыстық істі аяғына дейін жет- ĸізуге мүмĸіндіĸ беретін барлық жағдай жасайды (әрине тұлға шыӊ жүзінде іс бойынша ĸінәлі болған жағдайда; бұл мәселеніӊ жағымсыз жақтары ретінде айыпталушыныӊ ѳзін ѳзі жала жабуы мүмĸін сияқты жағдайларды есĸеру қажет; сондай-ақ айыптау айыпталушыныӊ берген айғақтарына ғана не- гізделмеуі тиіс, дәлелдемелердіӊ жиынтығы негізін басшылыққа алу қажет). Айыпталушы ѳз ĸінәсін мойындап, тергеуге ĸѳмеĸтесіп, ѳзге де қылмысқа қатысушыларды әшĸерлеуге, дәлелдемеліĸ ба- заны нығайтуға ѳзі ĸѳмеĸ жасайды, оныӊ орнына айыптау тарабы оған жазасыныӊ мѳлшерін және қылмысты жеӊіліреĸ қылмыс санатына саралауы мүмĸін немесе жасалған қылмыстардыӊ жеĸеле- ген эпизодтарына қатысты қылмыстық істі қысқартады. Мысалы, АҚШ-та айыптау тарабы ĸелесі- дей жеӊілдіĸтер жасай алады еĸен: ол айыптаудыӊ ĸѳлемін ѳзгерту туралы, айыптауды жеӊіліреĸ жауаптылық ĸѳздейтін қылмыстық заӊ нормасына саралау (бірінші дәрежедегі адам ѳлтіруді үшінші дәрежедегі адам ѳлтіруге), қылмыстық әреĸеттіӊ бір немесе бірнеше эпизодын алып тастау, жазаныӊ нақты мѳлшері мен түрін анықтауға, сынақ мерзімін анықтауға [6, 284].

Бұл айтылғандар тергеушіні қылмысты жасыруға қатысты әреĸеттерді жасауға тосқауыл болады.

Еĸіншіден, бұл процедураға міндетті түрде алдын ала тергеудіӊ заӊдылығынан қадағалайтын проĸурордыӊ қатысуы мәмленіӊ заӊ талаптарына сәйĸес ĸелісімде ĸѳрсетілген міндеттемелердіӊ орын- далуын сақтайды. Сондықтан тергеуші қылмыстарды ĸінәні мойындау туралы мәмле жасау жолымен қылмыстық істі сотқа жіберуге тырысады. Бұл ѳз ĸезегінде тергеушініӊ немесе ѳзге де қылмыстық ізге түсу органыныӊ лауазымды тұлғаларыныӊ қылмыстық істердіӊ ашылуы ĸѳрсетĸіштеріне ықпал етеді. Мысалы, 2011 жылдыӊ ĸѳрсетĸіштері бойынша жалпы қылмыстардыӊ ашылу деӊгейі тѳмендегі 2-суретĸе [5] сәйĸес 48,1%, бұл 2010 жылға қарағанда 20% ĸем (68,1%) еĸен. Болашақта бұл институт қылмыстардыӊ ашылу динамиĸасына жағымды әсер етеді деуге болады. АҚШ-та қылмыстық істердіӊ 90% осы институт арқылы ѳз шешімін табатынын есĸе сала ĸетейіĸ.

2-сурет. ҚР қылмыстарды ашылу динамиĸасы.

Сонымен, ĸінәні мойындау туралы мәміле институты бұрынғы ĸеӊестіĸ ĸѳзқараста қалыптасқан қылмыстық процесстіӊ стериотиптерін бұзып, демоĸратиялық, сайысушылық принциптеріне не- гізделген жеӊілдетілген жаӊа қылмыстық процесті қалыптастырады. Ол тергеушілерге қылмыстық ізге түсу органдарыныӊ лаузымды тұлғаларына қылмысты тергеу барысында жаӊа қылмыстарды жасауға байланысты жолын ĸесудіӊ алғы шарты болса еĸен деген ойдамыз.

Қазіргі ĸезде Қазақстандағы қылмыстық іс жүргізу процесіне «ĸінәсін мойындау туралы мәміле» институты енгізіледі. Аталған ĸодеĸс жобасы сот тѳрелігін жүргізудіӊ тиімділігін арттыру, адам мен азаматтыӊ ĸонституциялық құқықтарын сақтау және қорғау ĸепілдігін ĸүшейту мақсатында қылмыстық сот ісін жүргізуді жаӊғыртуға бағытталған. Бұл мақсатта қылмыстық қудалауды бастау рәсімін оӊайлату ĸѳзделеді. Сонымен қатар, тергеу мен анықтау органдарыныӊ азаматтар құқықтарын қозғайтын әреĸеттерді дербес қабылдау бойынша ѳĸілеттіĸтері тарыла түседі. Ал адвоĸаттар сотқа дейінгі іс жүргізуден бастап қатысуы ĸеӊейтіледі.
Бұдан бѳлеĸ, қылмыстық процесĸе «ĸінәсін мойындау туралы мәміле» институты енгізіледі. Оныӊ негізгі міндеті ĸүдіĸтініӊ жасаған әреĸеті үшін жазаны жеӊілдету мақсатында тергеу органымен белсенді ынтымақтастыққа қол жетĸізу болып табылады. Сонымен қатар, сот ісін жүргізу де оӊайлатылып, жеделдетіледі, ѳйтĸені үлĸен ĸѳлемді тергеу және сот әреĸеттерін жүргізудіӊ қажеті болмайды. Сондай-ақ қылмыстық сот ісін жүргізу шеӊберінде жедел іздестіру шараларын жүргізу тәртібі реттеледі. Сонымен бір мезгілде мұндай әреĸеттерге проĸурордыӊ санĸция беруі азаматтарды олардыӊ жеĸе ѳміріне қолсұғылмаушылық ĸонституциялық құқығыныӊ бұзылуынан қорғауға мүмĸіндіĸ береді. Тағы бір жаӊалық соттыӊ сотқа дейінгі іс жүргізуді бақылауын ĸеӊейту мақсатында қылмыстық процесĸе тергеу судьясы институты енгізілетін болады. Оныӊ ѳĸілеттігіне жеĸелеген тергеу әреĸеттеріне санĸция беруден басқа, сотқа дейінгі іс жүргізу сатысында тараптардыӊ шағымдары мен ѳтінішхаттарын қарауды енгізу де ұсынылады. Жаӊа редаĸциядағы Қылмыстық ĸодеĸс жобасымен қылмыстық теріс қылықтарды тергеу мәселелері де реттеледі.

1.3. Шет елдерде қылмыстық іс жүргізу құқығындағы ĸінәні мойындау туралы ĸелісімдер

Кінәні мойындау туралы келісім институты АҚШ сот тәжірибесінен алынған. Кінәні мойындау туралы келісім мәні айыптаушы оның негізінде үкім шығарылатын айыпталушының өз кінәсін мойындауына қарай кейбір жағдайларда қорғаушы жағына шығады. Қорғаушы жағына шығу айыптау көлемін қысқарту және жазаны жеңілдету болуы мүмкін. Американдық қылмыстық процесте кінәні мойындау туралы келісімнің негізгі мақсаты алқабилердің қатысуымен болатын сот алдында күрделі сот тергеуін жүргізуді болдырмау ниетінен білінеді. П.Михайловтың пайымдауынша, американдық қылмыстық процесте алдын ала тергеудің мазмұны ірі қазылар алқасында қаралатын ауыр қылмыстар бойынша істерін қоспағанда полицияның ресми емес тергеуі болып табылады. Оның пікірі бойынша, полицияның ресми емес тергеуі айыпталушымен «соқыр тәуекелмен ойынды» білдіреді, оның кінәсін танытатын дәлелдермен ол таныса алмайды. Сонымен қатар, сотқа беру сатысында айыптаушы мен айыпталушы (айыпкер) арасында қылмысты саралау туралы «сауда» жүреді, ол үшін жауапкершілікті айыпталушы тартады, ал кейде жазалау шарасы туралы «сауда» жүреді, солдай-ақ оған судья да қатысуы мүмкін (кейбір штаттарда жүзеге асырылады) [1].

Ынтымақтастық туралы (сот төрелігімен мәмілеге келу) келісім АҚШ, Англия және Уэльс, Үндістан, Италия, Франция, Эстония, Израиль, Грузия, Украина, Ресейдің қылмыстық іс жүргізу заңнамаларында бұрыннан бері қолданылып келеді.

Жаңа ҚІК/УПК жобасын жасаушы ҚР Бас прокуратурсы институт Кодексіне іс жүргізуді енгізу үшін ресейлік, украиндық, грузиндік заңгерлер сияқты АҚШ және өзге де елдердің практикасын талдап, олардың тәжірибелеріне сүйенгенін жасырмайды. Шетелдердегі іс жүргізу мәмілелері өзіндік ерекшеліктерімен айырықшаланады. Мысалы АҚШ-та Например, в США 90-95% криминальдық тергеулер сот төрелігімен мәміле жасаумен аяқталады, қалғандары алқа-билік сот отырысына дейін жетеді. Мұндай мәміленің екі түрі бар. Біріншісінде жасаған қылмысының ауырлығына қарамастан айыпталушы өз кінәсін мойындауды жазаны жеңілдетудің 35%-на айырбастай алады. Екінші жағдайда айыптаудың куәгері болып айыпталушы жауапкершіліктен толық немесе ішінара құтыла алады. Екі жағдайда да мәміле сотпен бекітілуге тиісті, сонда ол барлық тараптарға бірдей міндетті болып қалады.

Италияда сот төрелігімен мәмілеге келу терроризммен күрес шеңберінде 1970-ші жылдардан, ал 1980-ші жылдардан бастап мафиямен күресте қолданылып келеді. Қылмыскерлер өздерінің сыбайластары туралы ақпаратты жазасын жеңілдетудің үштен бір бөлігіне айырбастай алады, ал ұсақ қылмыскерлер еркіндікке мүлдем шығып кете алады. «Өкінетіндер» үшін куәлгерлерді қорғау бағдарламасы қаралған. Мафияға қарсы тергеуде «өкінгендердің» алғашқысы Томмазо Бускеттаның көмегімен - сицилиялық клан мүшелерінен 350 адам түрмеге тоғытылып, өзі АҚШ-қа қоныс аударған. Бұл жүйенің сыншылары қылмыскерлердің көбінесе мұны сот төрелігімен есеп айырысу үшін немесе түрмеде отырмау үшін жалған куәліктерді алға тартудың амалы деп санайды. Францияда сот төрелігімен мәмілеге келудің бұл механизмі аса шектулі деңгейде қолданылады. Прокурор айыпталушыға мардымсыз қылмысты мойындағаны үшін жаза өтеу мерзімін 1 жылға дейін ғана ауыстыра алады. Мәміле сотпен бекітіледі. Францияда заң күні бүгінге дейін көтеген дау тудырып келеді. Оппонент- адвокаттар және солшыл партиялардың өкілдері сот төрелігімен мәмілеге келуді қорғалудың құқығын бұзу, істі алаламай әділ талқылаудың және кінәсіздіктің презумпциясы деп санайды. Сот төрелігімен мәмілеге келу Үндістанда 2006 жылдан бастап қолданылып келеді. Жазаны жеңілдету мүмкіндігі жеті жылдан артпайтын мерзімге түрмеге отырғызу қарастырылғандардың соққыға жығу, жалған құжат жасау, көлікті қауіпті жүргізу және басқа қылмыстарын мойындаған дары үшін ғана беріледі. Ал әйелдер мен балаларға қарсы жасалған қылмыстар үшін жеңілдік кешірімінен үміт жоқ. Испанияда мәмілеге келу институты жоқ, дегенмен оны қолданудың жекелеген элементтері бар. Қылмыс жасалған жағдайда жазалау мерзімі 3 және 6 жылдан аспаса және айыпталушы өз кінәсін мойындаған болса, прокурор мен соттың арасындағы олардың келісімдері бойынша жазаны өтеу мерзімі санкция нормасынан 1/3-тен артпауға тиісті. (4)

Грузияда іс жүргізу мәмілесі сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізу бағдарламасы шеңберінде 2004 жылы пайда болды. Мәмілеге келу мүмкін дігі жасалған қылмыстың түріне немесе ауырлығына қарамастан шектеусіз жасалады. Мәміле жасау туралы ұсыныс айыпталушы тарапынан да, сонымен бірге прокурордың тарапынан да жасалуы мүмкін. Прокурор айыпталушыға жазаны жеңілдетуді немесе елдің бюджетіне ақшалай айыппұл аудару арқылы айырбаспен істі жабу туралы ұсыныс жасай алады. Айыппұл сомасы жекелей жасалады. Мәмілені айыптаудың орын алып отырғанына және мәміле жасаудың еріктілігіне көз жеткізе отырып сот бекітеді. Істі қарау кезінде сот тараптарға іс жүргізу мәмілесін жасауды ұсынуға құқылы. Негізгі мәміле болып кінәсін мойындағаны немесе жазаға келісетіні туралы келісімге қол жеткізу болып табылады. Қылмыстық Кодекстің 42-ші бабына сәйкес грузин іс жүргізу мәмілесінің «ерекшеліктерінің» бірі— тіпті бұл жазалау шарасы қарастырылмаған Қылмыстық Кодекстің баптарын бұзғаны үшін іс жүргізу мәмілесінің негізінде айыппұл төлеуді белгілеуге болатыны айтылған. Егер 2005 жылы небәрі 12% сот процессі осындай мәмілелермен аяқталса, ал 2009-шы жылы бұл көрсеткіш 50%-дан асып кеткен.

Грузия соттарынан алынған ресми деректер бойынша 2010 жылы соттың алғашқы сатысында 19 956 тұлғаға қатысты іс жүргізу мәмілелері 79,5% шешім бойынша жасалған. 4 089 тұлғаға қатысты қалған 20,5% ұйғарым, олардан 112,7 млн. лари (1 лари = 1,75 АҚШ доллары) сот айыппұлдарын өндіру және іс жүргізу мәмілелерінен түскен кірістерді мемлекет бюджетіне аудару туралы сот үкімдері шығарылған. (5)

Шетелдердің сот практикасы көрсетіп отырғандай сот төрелігімен мәміле жасау (іс жүргізу келісімі )сотқа дейінгі үдерісті және сот өндірісін жылдамдатуға көмектеседі, құқық қорғау органдарына ұйымдасқан қылмыспен күрес жүргізу барысында салынған айыппұлдар есебі бюджетті толықтыруға үлкен мүмкіндіктер береді. Тек қана АҚШ-тың өзінде күдіктімен (сезікті)сот төрелігінің ынтымақтасып әрекет ету нысанның арқасында 90% дейін аса ауыр қылмыстардың беті ашылады.

Беларуссия заңгерлерінің өз УПК институтына сот төрелігімен мәміле жасауды енгізген ұсыныстары назар аударуға тұрады. Бұл жаңалыққа сәйкес мемлекеттік айыптаушы «сот төрелігімен мәміле жасау» тағайындайтын сома мөлшері айыпталушы үшін 300 базалық шамадан ($60 тыс.) 5 мың базалық көлемге дейін жеткізіледі. 60 мың АҚШ доллары экономикалық қылмыстарды жасауға тізгін(жол) бермейді. "Сот төрелігімен мәміле жасау" қылмыс құрамының зорлықсыз 28 түріне қолдануға болатыны болжалданады. Бұл тізімге сыбайлас жемқорлық кірмейді.

Әлем тәжірибесінде кінәні мойындау туралы келісімнің көптеген түрлері бар екенін атап өту қажет. Американдық қылмыстық процестің plea-bargaining (плибарген) – классикалық үлгісі болып табылады. Плибарген негізінде айыпталушы өзінің адвокаты арқылы оны кейін сотқа бекітуге ұсынатын екі тарап үшін қолайлы үкімнің шарттары туралы прокурормен уағдаласады. Бұл жағдайда айыпталушы ерікті түрде өзін кінәлі деп таниды, бірақ оны айыптайтын қылмыстың жеңілін мойнына алу арқылы жеңіл жазаға айырбас жасайды. Целерант келісім - кінәні мойындау туралы келісімнің басқа бір түрі болып табылады [7] , яғни сот іс жүргізу рәсімін жеңілдету туралы келісім. Плибарген мен целерант келісімдері арасындағы негізгі айырмашылық – плибарген сот шешімінің шынайылығы туралы түсінікпен формальды байланысты, себебі айыпталушының өз кінәсін мойындауы анық болса, целерант келісімі бойынша зерттеу нысаны айыптылық емес, ал айыпталушының айыптау қорытындысымен формальды келісімі болып табылады.

Кінәні мойындау туралы целерант келісімі бүгінгі күні Испания Италия сияқты еуропа елдерінде қолданылады, онда кінәні мойындау туралы келісім «конформидад» (Испания ҚІЖК 689.2 бабы), Италия - «паттаджаменто» (Италия ҚІЖК 444-448 баптары) деп танымал. Айыпталушы осындай келісімге келгенмен ол өзінің кінәсін мойындамауы мүмкін. А.Смирнов, К.Калиновский пайымдауы бойынша, осы әрекеттің орнына заңмен жазалау шарасын шектеу (Испанияда 6 жылдан көп емес бас бостандығынан айыру) немесе белгілі бір жеңілдіктер (Италияда бас бостандығынан айыру мерзімінің 1/3 қысқарту) көзделген [8]. Ресей Федерациясының қылмыстық іс жүргізу кодексі осындай даму жолымен келеді. Ресей Федерациясының қылмыстық іс жүргізу кодексінің 40-тарауы («айыпталушының тағылған айыптармен келісімі кезінде сот шешімін қабылдаудың ерекше тәртібі») бойынша айыпталушының тағылған айыптармен келісуін мәлімдеу мен соттың істі қарауын жүргізбей үкім шығару туралы өтініш беру тәртібін реттейді бұл ретте, сот тергеуі жүргізілмейді. Барлық жоғарыда көрсетілген мемлекеттерде кінәні мойындау туралы келісім жасау дереу соттың істі қарауын аяқтауға және айыптау үкімін шығаруға әкеледі. Қазақстан да қылмыстық сот ісін жүргізу процесіне целеранттық келісімді енгізу қарсаңында тұр, яғни тағылған айыптың көлемімен келісу туралы келісім. Оның жоғарыда аталған мемлекеттердің ұқсас институттарынан өз айырмашылығы бар

Мұндай мәмілелердіӊ мәні белгілі бір қылмыстық ісĸе байланысты айыптау туралы және жасалған әреĸетті саралау, жазаныӊ мѳлшері, айыппұл туралы, тағайындалған жазаны ѳтеудіӊ нақты орны туралы және ѳзге сұрақтарды қоса алғанда, қылмыстық істі шешу жайында айыптау және қорғау таратарыныӊ ĸелісімге ĸелу құралы болып табылатын ѳзара ĸелісімдерде беĸітіледі.

Кінәлілігін мойындау туралы арыз ол теĸ еріĸті түрде жасалған жағдайда ғана сотпен қабылдануы мүмĸін. Ѳзін ĸінәлі деп мойындау тараптардыӊ қзара арасындағы дау- дамайсыз жайттарды болмағанда, заӊдық фаĸт ретінде бағаланады. Сондықтан, АҚШ – та «ĸінәсін мойындау туралы мәміле» болып аталып ĸеӊінен таралып ĸетті. Бұл қорғаушы мен айыптау шыныӊ арасындағы ĸелісім - сѳйлесулерді блдіреді, яғни айыпталушы оған тағылған қылмыстыӊ дәрежесіен және шығарылатын үĸіммен ĸеліседі.

Америĸандық модель бойынша сот ісін жүргізудіӊ статистиĸасына ĸѳз жіберсеĸ. Арнайы статистиĸаға сәйĸес АҚШ- та 1846 жылы 853 сотталушы ѳз ĸінәсін мойындаумен сотталған, 1848 жылы 715 сотталушы ѳздерін айыпты деп жарияланған. 1990 жылдан және қазіргі уақытта АҚШ- та 75 пен 90 және одан жоғары пайзда қылмыстық істер осы тәсілмен шешіліп ĸеледі [13,33б].

Ресейдіӊ ĸейбір ғалымдарыныӊ піĸірінше, олар ĸінәні мойындау туралы мәмілеге қарсы. Бірақ, В. Хан, Т. Сәрсенбаев америĸандық модельдіӊ оӊ жақтарын сипаттайды:

1. Іс жүргізушіліĸ үнемділіĸ. Яғни, тараптардыӊ уақыты, сот және оныӊ қызметтерініӊ шығындарын үнемдеу.

2. Адам ѳзініӊ ĸінәсін қобалжу ĸүйінде ұғынады, оны дұрыстау жолында сатып алуға және соған тұруға дайын.

3. Кінәліні ĸінәсіз адамнан айыруға рұқсат береді. Мысалы, ĸінәлі тұлға жеӊіл жаза шығаратын үĸімніӊ негізі үшін ѳз ĸінәсін мойындайды [13,34б].

Осы институттыӊ тағы бір құны − тартыс жағдайында тараптардыӊ қарсылығын қысқа жолмен жеӊілдету. Жалпы, сот тәжірибесінен алсақ, соттардыӊ ѳздері ĸінәні мойындау туралы мәмілені құптайды. Яғни, сотталушы (айыпталушы) қылмыстық іс бойынша істіӊ оӊтайлы шешімін табады.

Әлемдіĸ тәжірибеде ĸінәні мойындау туралы мәміленіӊ алуан түрлілігі жүзеге асырылуда. Мысалы, америĸандық қылмыстық процесте plea-bargining (плибарген) деген бар. Плибарген бойынша айыпталушы ѳзініӊ қорғаушысы арқылы проĸурормен ĸеліседі, яғни, еĸі тарапқа да ыӊғайлы үĸімніӊ шарттарын қарайды. Содан еĸі тараптыӊ құпталуымен сотқа ұсынады. Келесі ĸінәні мойындау туралы мәміленіӊ түрі − целерантты мәміле. Бұл сот ісін жүргізудіӊ тәртібін жеӊілдетеді. Мәміленіӊ бұл түрінде айыпталушы айыптау қорытындысымен ĸеліседі. Целерантты мәміле европалық елдерге қатысты. Мысалы, Испания мемлеĸеті. Мұнда ĸінәні мойындау туралы мәміле «ĸонформидад» (Испанияныӊ ҚІЖК-ніӊ 689.2-бабы), Италияда – «паттаджаменто» (Италияныӊ ҚІЖК-ніӊ 444-448-баптары) сияқты ұғымдармен белгілі. Айыпталушы осындай мәмілені жасай отырып, ѳзін ĸінәлі деп санамауы да мүмĸін. Мұндай әреĸет заӊмен ĸѳрсетілген жазаныӊ шеĸтеулі мѳлшері мен алмастырылады (Испанияда алты жылдан астам емес бас бостандығынан айыру) немесе белгілі бір жеӊілдіĸ (Италияда бас бостандығынан айыру мерзімін үштен бірге тѳмендету) [11,47б].

Т.Сәрсенбаевтыӊ айтуынша, аталған жолдыӊ дамуында РФ ҚІЖ заӊнамасы да ĸеле жатыр.

АҚШ-та қылмыстық сот ісін жүргізудіӊ 90% - ы мәлім арқылы жүргізіледі. Мұнда еĸі мақсат: 1.Обьеĸтивті шындықты орнықтыру және қылымыстылықтыӊ алдын-алу .

Іс қараудыӊ алдында айыптаудыӊ мәнін дербес тәртіппен хабарлайды. Судья айыпталушыға қарсы қандай ұсыныстар бар және айыпқа қарсы қатынас туралы ѳтініш жасауды ұсынады. Сот мәжілісінде ѳзініӊ ѳтінішінде айыпталушы жасаған қылмысы үшін айып тағылғандығын мойындайды. (plea of quilty) [14,26б].

Міне, бұл да АҚШ-тағы ĸінәні мойындау туралы мәміленіӊ бірі болып табылады.

Жалпы,сот тәжірибесінде мәміленіӊ оӊ жақтары айтылса, оныӊ қолайсыз жақтары да ĸездеседі.

1. Үнемділіĸ деп қарастырғанымыздыӊ ѳзінде, соттыӊ алдында тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту туралы мәселе тұрғандықтан, судья жаза туралы мәселені шешу уақытқа ғана бағынады.

2. Ѳз ĸінәсін мойындау құқық тәрбиешіліĸ емес. Айыпталушы мойындау нәтижесінде ол ѳзініӊ алдында тұрған жазаныӊ жеӊіл болатынын алдын-ала біледі. Сонда оныӊ жасаған қылмысы жеӊіл жазамен ѳлшенетін болғаны ма?

3. Ѳзін ѳзі ĸѳндіру. Бұл не проĸурорға, не сотқа айыпталушыныӊ ĸінәлілігі туралы сұрақ маӊызды емес, бұл жерде шындыққа жету дәлелдеу процесініӊ мақсаты болып табылмайды.

4. ĸонституциялық құқықтарды бұзу.

Мұндай аталған аспеĸтілер ѳз тарапынан қайшылықтарды ĸѳрсетĸенімен бүгінде ĸінәні мойындау туралы мәміле ĸѳптеген елдердіӊ сот жүйесінде қажетті болып табылады. Біздіӊ республиĸамыздыӊ ѳзі қылмыстық сот ісін жүргізуде целерантты мәмілені енгізу жолында тұр. Үĸімет ҚР Парламентіне «ҚР-ныӊ Қĸ, ҚІЖĸ-не және ĸейбір қылмыс құралдарын деĸриминализациялау және қылмыстық істерді тергеудіӊ жеӊілдетілген тәртібі бойынша ҚР ӘҚБ туралы ĸодеĸсіне ѳзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заӊ жобасын енгізді. Мұндай іс бойынша ѳндірістіĸ реттеуші арнайы тарау бар, яғни тағылған айыппен ĸелісу туралы беĸітілетін аĸт. Заӊ жобасы:

− Сотқа дейінгі іс жүргізуде тағылған айыппен ĸелісуді беĸіту туралы аĸт.

− Тағылған айыппен ĸелісу сезіĸті ретінде бірінші жауап алудан он ĸүн ішінде сезіĸтімен беĸітілген аĸт.

− Тағылған айыппен ĸелісу ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін жіберілмейді.

− Маĸсималды жаза проĸурормен анықталады, сот үшін міндетті сипат алады және т.б. ĸѳрсетеді.

Америĸандық ғалым Д. Фишер айтуы бойынша Америĸа Құрама Штаттарында ĸінәні мойын- дау туралы мәмле арқылы қаралған қылмыстық істердіӊ еӊ жоғарғы деӊгейі қылмыстылықтыӊ ĸүрт ѳсуі ĸезеӊінде болған еĸен, оныӊ ѳсуіне ĸелесідей ĸүшті ĸриминологиялық фаĸторлар ықпал етĸен: эĸономиĸалық қатынастар саласында ұйымдасқан қылмыстылықтыӊ пайда болуына әсер етĸен XIX ғасырдыӊ ортасында болған ѳндірістіĸ және ĸѳліĸтіĸ революция; Бірінші дүние жүзіліĸ соғыстан ĸейінгі еуропа елдерініӊ халқыныӊ АҚШ-қа жаппай иммиграцияныӊ болуы салдарынан ірі этниĸалық қылмыстық топтардыӊ, оныӊ ішінде италия мафиясыныӊ америĸандық нұсқасы - созапозіга-ныӊ пайда болуы; Еĸінші дүние жүзіліĸ соғыстан ĸейінгі болған «беби-бум» салдарынан ĸәмелетіĸ жасқа толмағандармен жасалған қылмыстардыӊ деӊгейініӊ ѳсуі, XX ғасырдыӊ еĸінші жартысында есіртĸініӊ заӊсыз айналымыныӊ деӊгейініӊ ѳсуі.

Бұл аталған мән-жайлар АҚШ-тыӊ құқық қорғау жүйесін қылмыстық істерді қарау барысында процессуалдық үнемдеуге және сот-тергеу органдарыныӊ жүĸтемесін азайтуға мүмĸіндіĸ беретін ĸінәні мойындау туралы мәмле түріндегі оӊтайлы процессуалдық институтты құруға әĸеп соқтырды.

Ѳзініӊ ĸѳзқарастарын Д. Фишер АҚШ-тағы қылмыстылықтыӊ динамиĸасы мен деӊгейініӊ статистиĸалық мәлеметтерін ĸінәні мойындау туралы мәмле жасау арқылы соттармен қаралған қылмыстық істердіӊ үлесін салыстыру арқылы негіздейді. Аталған мәлеметтер арасында ѳзара байланыстылық байқалады.

Д. Фишердіӊ айтуы бойынша сот тѳрелігімен мәмле жасау қылмыстарды тергеу процессін жеӊілдету мен соттардыӊ істерді қарау жүĸтемесін азайту жағынан ғана пайдалы емес, сондай-ақ қаржы жағынан да пайдалы болушы еді дейді. Ѳйтĸені АҚШ-тыӊ ĸонституциясы барлық сотталғандарға істерін алқа билер соты арқылы қарау құқығын қамтамасыз етеді. Ал бұл ѳз ĸезегінде арзан процедура емес (қазіргі ĸезде алқа билерге барлық тѳлемдер мен тѳлемақыларды есĸере отырып сот отырысыныӊ бір ĸүні 10000 АҚШ долларына дейін барады) [2].

Сонымен, қылмыстық істі қысқартылған тәртіппен сотта талқылануы мен АҚШ тыӊ ĸінәні мойындау туралы мәмілесініӊ айырмашылығын ажыратып ĸѳрейіĸ:

1. ҚР нда сот тергеуін жүргізбей-ақ үĸім шығару институты ҚР-ныӊ ҚІЖĸ-нде ĸѳрсетілген тізбеĸ бойынша қылмыс санаттарыныӊ негіздері және талаптары сақталғанда ғана жүргізіледі, ал ĸінәні мойындау туралы мәміле бойынша қылмыс санаттары, шарттары, негіздері АҚШ территориясында әреĸет ететін бірдебір заӊнамалық аĸтілерде нормативті беĸітілмеген. Қылмыстық процестіӊ федералды ережелерімен АҚШ-тыӊ аумақтық саттарында теĸ мәмілені құруды рәсімдеу процедурасы реттеледі.

2. Сот талқылауыныӊ ереĸше тәртібі бойынша айыпталушыныӊ ѳзініӊ ѳтініші жетĸіліĸсіз, жәбірленушініӊ, мемлеĸеттіĸ (жеĸе) айыптаушыныӊ ĸелісімі талап етіледі. ĸінәні мойындау туралы институты жәбірленушініӊ мүдделерін праĸтичесĸи игнорирует, мәмілені беĸітерде және сот үĸімі шығарылатын ĸезде жәбірленушініӊ позициясы есепĸе алынбайды.

3. Айыпталушыныӊ сот талқылауыныӊ ереĸше тәртібін таӊдау туралы ѳтініші сотқа дейінгі сатыларда және сотта тіĸелей алдын-ала тыӊдауда мәлімделуі мүмĸін. АҚШ-та ĸінәні мойындау туралы мәміле теĸ қылмыстық сот ісін жүргізудіӊ сотқа дейінгі сатыларында жүргізіледі.

4. ҚР қылмыстық іс жүргізу заӊында сот заӊда ĸѳзделген аса ауыр қылмыс санатарына байланысты істі ереĸше тәртіппен қарау жѳнідегі ѳтінішті қарауға құқығы жоқ. Ал АҚШ-та аса ауыр қылмыс ĸатегорияларына айыпталушымен беĸітілген мәміле танылуы мүмĸін.

5. Сот талқылауыныӊ ереĸше тәртібі айыпталушыға жазаныӊ жеӊілдетілуі жѳнінде ĸепілдіĸ береді, еӊ жоғары мерзім немесе қатаӊ жаза түрініӊ 2/3 мѳлшерінде. Беĸітілген мәміле айыпталушыға берілетін жазаныӊ тѳмендетілуі жѳніндегі мүмĸіндіĸті қарастырмайды.

6. ҚР заӊнамасы бойынша айыпталушы (сотталушыныӊ) жасаған қылмысы іс бойынша дәлелдемелердіӊ негізінде толығымен анықталып, ҚР ҚІЖĸ-ніӊ тәртібі мен талаптары сақталуды қажет етсе, мәміле бойынша сотталушыны оныӊ ĸінәсін дәлелдейтін дәлелдемелер зерттеулер жиналмаса, оныӊ тәртібі сақталмаса, дәлелдемелер бағаланбаса да соттала береді.

2. Қылмыстық процесстегі іс жүргізушіліĸ ĸелісімдер (мәмілелер институты) институтыныӊ теориялық және тәжірибеліĸ аспеĸтілері

2.1. Іс жүргізушіліĸ ĸелісімдерді жасаудыӊ қылмыстық - процессуалдық ереĸшеліĸтері

Қылмыс жасауда өз кінәсін мойындап, әлеуметтік өтемнің орнын толтыру туралы өтінішпен келген тұлға «іс жүргізу мәмілесін» жасауға құқылы. Айыпталушы прокурормен белгіленген сома депозитін аударған соң сот отырысы 15 күнге үзіліс жариялайды, бұдан кейін сот айыпталушымен толтырылған әлеуметтік өтем сомасын назарға алу керек пе, жоқ па соны шешетін болады. 2008 жылы мұндай "сот төрелігімен мәміле жасау» нормасы 1,7 мың адамға қолданылған болар еді. (6)

Осы айтылған жайттарға байланысты іс жүргізу мәмілелерін қолдану мәселелері бойынша БАҚ(СМИ) әртүрлі мағынада баға береді. Біреулері сот төрелігімен құжатты реттелген ынтымақтастық жөнінде мәмілеге келу қиянаттың жасалуына мүмкіндік бермейді, ал сотқа дейінгі келісімді жасағысы келетіндер оның кінәсін жеңілдетуге мүмкіндік екеніне мүдделі болады деп санайды. Оның үстіне ынтымақтастық жөнінде келісім сотқа дейін жасалатындықтан барлық ақпараттар егжей-тегжейлі бірнеше рет тексерілетін болады. Бұл жағдайда әрбір сөзге көтеріңкі назар аударылады. Мынаны еске ұстау керек, тергеу келісімді айыпталушылардың барлығымен бірдей жүргізе бермейді, тек қылмыс бетінің сәтті ашылуы үшін бағалы ақпаратты білетіндермен ғана жасалады . (7)

Тергеумен мәміле жасауға бел байлағандар үшін үкім жеңілдетілуі, ал жазасын өтеу мерзімі екі есеге қысқартылуы мүмкін. Жеңілдетуші жағдайларға: кінәлі болып келу, қылмысқа тергеу жүргізілуіне ықпал ету және оның өзге сыбайлас қатысушыларды әшкерелеуге белсенді көмек көрсетулер жатады. Егер бап өлім жазасын немесе өмір бойына бас бостандығына айыру туралы қаралса, жазалаудың бұл түрлеріне жеңілдіктер қолданылмайды. Дегенмен сотқа дейінгі келісімді жасаған адам өтірік айтып алдаса, ол ешқандай жеңілдіксіз заңның барлық қатаңдығы бойынша жазасын өтейтін болады.

Жекелеген авторлар құқық қорғау органдары тергеу ісімен бірлесіп қызмет істеуге тілек білдірушілердің көптеп келетіндерін күтпейтіндігін айтады. «Мұндай бірлесіп ынтмақтасып әрекет етуге тілек білдірушілердің ағылып келуі болмайды. Дегенмен бірақ абайлап, ақырындап бұл институт біздің елде де айналымға кіретін болады ", — дейді сеніммен "Антимафия" Қорының вице-президент Вячеслав Красюков.(8)

Еуропа Одағының адам құқықтары жөніндегі комиссары Томас Хаммарбергтің баяндамасында Грузияда сот төрелігімен іс жүргізу мәмілесінің енгізілуіне байланысты адам құқықтарының жағдайлары жөнінде сыбайлас жемқорлық және ұйымдасқан қылмыспен күресуде бұл сәтті механизм екендігі айтылады. «Оның маңызды артықшылығы қылмысты істердің жылдам өндірісімен соттардың, прокурорлар мен адвокаттардың қызмет-әрекеттерінің артық жүктерін жеңілдетуімен тұжырымдалады немесе қылмыстық үдеріске іс жүргізу мәмілесін енгізсе, айыпталушылардың көпшілігі кінәларын мойындаса, жаза бәрібір қолданылады, ал адвокаттар өзінің қорғалатын адамының ақтау үкімін алуына қамқорлық жасайтынын түсінетіндіктен оларға жазалаудың ең төменгі түріне қол жеткізу мақсатында прокурормен іс жүргізу мәмілесін жасауға кеңес береді немесе бірнеше факторлардың жиынтығы, әсіресе айыптаушы үкімдердің өте жоғары көрсеткіштері, қатаң жазалау саясаттары және сот төрелігін жүзеге асыруға қатысты тұрғын халықтың тарапынан сенімнің төмендеуі шын мәнісінде айыпталушыға, тіпті ол кінәлі болмаған күннің өзінде, мүмкін кінәсін мойындағанның өзінде сот төрелігі жүйесінің құлдырауын тудыратындай оған ықпал етуі мүмкін». Бұл жолдардың авторы іс жүргізу мәмілелері бойынша келіссөздер жүргізу үдерістерінде(процесс) «ақпараттың барлығын және оның арам ниетпен пайдалануы мүмкін екендігінен» прокурорларға жүктелетін рөлге қатысты істерде оларды сақ болуға шақырады . (9)

Академик Баймаханов М.Т. (ҚР УПК жобасының сарапшысы)мұндай мәмілеге бару мүмкіндігіне, ҚР УПК-ның жаңа жобасына бұл норманы эксперимент ретінде енгізуге «айыпталушылармен, күдіктілермен, сезіктілермен, сотталушылармен келісушіліктерге, мәмілелер және олардың арасында келісімдер жасау сияқты қылмыстық іс жүргізу мәселелерінің шешімдерін қолдану туралы ұсыныстарға сақтықпен, тіпті сыни көзқараспен қарау керек» екендігін ескертеді. Егер бұрын тергеушілер және іс үдерісіне басқа да қатысушылар қылмыс жасаған айыпталушының (күдіктінің, сотталушының) кінәсін дәлелдеуге қажет айғақтарды жинау үшін қиын да, ауыр жолдармен жүруді басынан өткеріп, асқан дәлдікпен терлеп-тепшіп керек дәлеледер мен дәйекті деректерді іздеп, жинап жүріп қиналып тапса, ал «американдық әдіске» сәйкес қылмыстың бетін ашарда олар «беттің арын белбеуге түйіп» және келісімнің шынайы бет-пердесін бүркемелеп, қарама-қайшылықты қадамдарға баруға тура келетін мәміле жасудың шүбәлі жолында тұрады және қылмыстық жазаны қисынсыз ерікті азайту есебінен қылмыскер тергеуге, тергеушіге және сотқа өзінің сыбайластарын, тоналған немесе ұрланған мүліктерді жасырған орнын, сонымен бірге көмілген мәйіттердің жатқан жерін және қылмысқа қатысты өзге де айғақтарды көрсетіп, оларға маңызды деректерді хабарлайды, жасалған қылмысық істердің техникасы мен бүге-шігесі туралы айтып беріп, оларды іс бағытына жетелейді. Моральдық- адамгершілік өлшемдер көзқарастары тұрғысында мұндай тәсіл шүбәлі, тіпті күпіршілік (қорлаушылық) болып көрінгенімен, тіпті ең аз ауқымдағы пайдалы нәтижелерге қол жеткізу үшін мұндай мәмілелерді жасауға баруға болады және эксперимент ретінде ҚР УПК-ның жаңа жобасының нормасына енгізу қажет.

Сонымен қатар ол былайша да түйіндейді: «Толық моральдық-адамгершілік құлдырау жағдайында заманауи қазақстандық қоғамның «американдық жаңалықты» пайдалануы оның шексіз жазасыздығымен үйлескен, ештемеге бой бермейтін қылмыстың тізгінсіз тайраңдауына әкеліп соғуы да мүмкін».(10)

УПК жобасының ынтымақтастықтуралы іс жүргізу келісімін қарастыратын жекелеген баптарында нақты емес бірқатар заңдық қателер орын алған, іс мәнісі келесідегідей. УПК жобасының 7 бабының 52 тармағында іс жүргізу келісімне мынадай түсінік беріледі: «Келісім — прокурормен күдіктінің, айыпталушы мен сотталушының арасындағы қылмыстық істің кез-келген сатысында немесе сотталушы адаммен аталмыш Кодексте қаралған тәртіппен негіз бойынша жасалған келісім». Бұл анықтамада күдіктімен(айыпталушы) және жәбірленушінің арасындағы келісімі тергеуші мен прокурордың бітістіруі кезінде заңмен қаралатын дықтан бірақ іс жүргізу келісімінің қатысушыларының бірі ретінде жәбірле нуші көрсетілмеген. Жәбірленуші күдікті мен (айыпталушымен) прокурор дың арасында жасалған келісімге егер тергеу жәбірленушінің келісіміне қарамастан оған (жәбірленушіге) келтірілген зияндағы айыптаулардың кейбір бөлігін алып тастауға уәде берсе, қарсылық білдіруге құқылы. Аталмыш ережеде қылмысты істе жасалған қылмыстың түріне қарамастан жәбірленуші — жеке тұлға, дербес кәсіпкер (бизнесмен), мемлекеттік қызметкер немесе мемлекеттік мекеме, кәсіпорын болуы мүмкін болатындықтан қылмыстық іске міндетті түрде айыпталушы және жәбірленуші қатысатындығын, айыптау және қорғау болатындығын ескеру қажет.

Осы жайттар айтылған УПК жобасының 52 тармақ, 7 бабына байланысты жобаға келесідегідей редакция жасау ұсынылады: «Іс жүргізу келісімі—прокурор мен күдіктінің, айыпталушы мен сотталушының арасындағы қылмыстық істің кез-келген сатысында немесе сотталушы адаммен, немесе жәбірленушімен аталмыш Кодексте қаралған тәртіппен негіз бойынша жасалған келісім».

ҚР ҚІК - нің 7-ші бабындағы бекітуде «Жәбірленушінің қатысуымен іс жүргізілетін келісім» ұғымы — ара қатынастардың, түсіністіктің және оны қылмыстық іс үдерісінде дұрыс қолданудың конституциялық мәніне ие. Заманауи(қазіргі) жағдайда қылмыстық соттық өндірісті жүзеге асыруда жәбірленушілердің құқығын қорғау алдыңғы дәрежеде болуы керек.

ҚІК жобасының 614 бабында жасалған іс жүргізу келісімінің шеңберінде қылмыстық істерге тергеу жүргізіледі: а) «жасалған шағын, орташа ауырлықтағы немесе ауыр қылмыстар бойынша сезіктінің, күдікпенен(айыпталған) айыпталушының кінәсін мойындауы туралы мәміле нысанында»;

б) «аса ауыр қылмыстар жасаған қылмысты топтармен, сондай-ақ экстремистік және террористік қылмыс жасаған басқа да тұлғалармен жасалған барлық санаттағы қылмыстарды ашу және тергеу жүргізу бойынша ынтымақтастық жасау жөніндегі нысанда».

Біздің көзқарасымызша, ҚІК жобасының 1 бөлім, б тармағы 614 бабының редакциясын «басқа тұлғалармен жасалған», сондай-ақ «аса ауыр қылмыс жасалған барлық санаттар бойынша» деген жолдар түсіну мәні бойынша экстремистік және террористік қылмыстар ұғымын қамтитындықтан ерекшелі сөз тіркестерін өзгерту керек. Экстремистік және террористік қылмыстардың барлығы бірдей қоғамдық қауіпсіздік түрлеріне және дәрежесіне байланысты ерекше ауыр болып саналмайды. Осындай байламдар бойынша ҚІК жобасының 2 б. 623-шы бабында айтылған (ынтымақтастық туралы іс жүргізу келісімі бойынша прокурордың және соттың әрекеттері) «ынтымақтастық туралы іс жүргізу келісімінің міндетіне қатысты егер қылмысқа жүргізілген тергеу қорытындылары бойынша күдіктіге ( айыпталушыға, сотталушыға, сотталған адамға) ықпал ету кезінде аса ауыр қылмыс жасаған тұлғаны, қылмысты топ құрамындағы қылмыс, сонымен бірге экстремистік және террористік қылмыстар әшкереленсе, оларға қатысты күдіктінің ісінің жіктелімі туралы қаулы шығарылса және/немесе қамауға алу түрінде ізін кесу шарасы қолданылса немесе айыптау үкімі қаулыланса, онда ынтымақтастық туралы іс жүргізу келісімінің шарттарын орындалуына прокурор шара қабылдайды». «Сонымен бірге экстремистік және террористік қылмыстар» деген сөз тіркестерін УПК жобасының 2 б. 623 бабының тұрлаусыз ұстанымынан алып тастау қажет, яғни оларды аса ауыр қылмыстар жасаған топтар қатарында атамау керек. Күдіктінің немесе айыпталушының әрекеттерін жіктей отырып тергеуші, прокурор және сот аталмыш топтың қандай қылмыстары аса ауыр болып танылатындығын және қылмысқа қатысушылардың қайсысымен мәміле жасау керектігін олардың өздері шешеді. Сондықтан да экстремистік және террористік қсекілді жекелеген қылмыстарды аса ауыр қылмыстар қатарынан бөліп қараудың қажеті жоқ. Аса ауыр қылмыстарға коммерциялық және мемлекеттік мекемелерде, ұйымдарда және кәсіпорындарда жауапты қызметпен айналысатын тұлғалармен жасалған сыбайлас жемқорлық қылмыстар жатқызылады. Осыған орай сыбайлас жемқорлық қылмыстар бойынша іс жүргізу келісімін аса ірі көлемдегі тонаушылық- ұрлықты ұйымдастырушыларды, ақша қаражаттарының, мүліктердің және т.б. сақталған орнын анықтау үшін бұл қылмыстың екінші дәрежелі қатысушыларымен мәміле жасау керек. Біздің пікірімізше, ҚІК жобасының 1-ші бөлім, 615-ші бап, 1) тармағының мына жайлар айтылған редакциясына өзгертулер енгізу керек: «Іс жүргізу келісімін жасауға еріктілікпен тілек білдірушілер бар.» Бұл арада іс жүргізу келісімін жасауға еріктілікпен тілек білдіруші күдікті ме, әлде келісім жасауға ерікті ынталы жәбірленуіші ме, кім екені түсініксіз. Тұлғаның артында айыпталушы тұрғандығын пайымдауға тура келеді. 615-шы баптың 1-бөл. 2-ші тармағында) күдікке (айыптауға) және жасалған қылмыстағы дәлелдемелер ісі бойынша орын алып, оларға келтірілген зиянның сипаты мен көлеміне қарсы дау айтпайтын тұлғаның кім екендігін? нақтылау қажет болады.

ҚІК жобасының 615-шы бабының 2-бөл. 1-ші тармағында) кінәсін мойындау туралы іс жүргізу мәміле нысанындағы іс жүргізу келісімі жасалуға тиісті емес делінген кінәсін мойындау туралы іс жүргізу мәмілесі нысанын жасау үшін бірегей түсіну шарттары айтылмаған:

-«жиынтық қылмыстарға қатысты: олардың тым құрығында біреуіне осы бап және аталмыш Кодекстің 614-ші бабында қаралған талаптарға сәйкес келмесе ...»

2-ші бөлімнің 1) тармағының ережелерінің барлығы бірдей сот төрелігімен мәміле жасауға тыйым салмайтындықтан 615-шы баптың 2-бөлімінің бұл тармағы нақтылауды талап етеді.

ҚІК-ның 615-шы бабының 2-бөл. 2-ші тармағы) кінәсін мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізудің келісім үдерісіне топ тұлғаларымен жасалған қылмыс бойынша күдіктілердің, айыпталушы лардың тым құрығанда біреуі іс жүргізуге келісім жасауға қарсы болса, келісім жасалмайды деп айтылған жолдар да бірегей түсіндіруді талап етеді. 615-шы баптың 2-бөл. 2-ші тармағының)ережелері іс жүргізудің келісімдері ұғымының маңызын жоққа шығаруға алып келеді, тура осы топтық қылмыс жасаудың күдіктісі сот төрелігімен ынтымақтасып әрекет етуге ерікті ынта білдіретін іс жүргізу келісімдеріндегі бір тұлға болып табылады, ал күдіктімен мәмілеге келудің мақсаты— қылмысты жедел және толық ашу, оның қатысушыларының (сыбайластардың) барлығын қылмыстық жауапкершілкке тарту болып табылады. Осы баяндалған жайттарға байланысты УПК жобасының 615-шы бабына байланысты (кінәсін мойындау туралы іс жүргізу мәміле нысанындағы іс жүргізудің келісім жасау шарттары) келесідегі редакцияны былайша мазмұндау ұсынылады: кінәсін мойындау туралы іс жүргізу мәміле нысанындағы іс жүргізу келісімін жасау егер келесідегі шарттар бар болған жағдайда күдіктімен (айыпталушы) жасалуы мүмкін:

- іс жүргізу келісіміне еркімен мүдделі болған жағдайда;

-кінәсін мойнына алып, күдікке (айыптауға) және жасалған қылмыстағы дәлелдемелер ісі бойынша орын алып, оларға келтірілген зиянның сипаты мен көлеміне қарсы дау айтпайтын;

- топ тұлғаларымен жасалған қылмыс бойынша айыпталушылардың тым құрығанда біреуі іс жүргізуге келісім жасауға қарсы болмаған жағдайда;

-жәбірленуші іс жүргізуге келісім жасауға қарсы болмаса.

Кінәсін мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу келісімінің жасалуы мына жағдайларда мүмкін емес:

-жиынтық қылмыстарға қатыстысы: олардың тым құрығында біреуіне осы бап және аталмыш Кодекстің 614-ші бабында қаралған талаптарға сәйкес келмесе, тым құрығанда жәбірленушілердің біреуі іс жүргізу келісімін жасауға қарсы болса.

ҚІК жобасының 620-шы бабының 3-бөлімінде қате бар: онда ынтмақтастық туралы іс жүргізу келісімін сот тергеуі басталғанға дейін, яғни үкімнің орындалу сатысына дейін қолдайтын өтініш жасау туралы айтылған. Біздің көзқарасымызша, үкімнің орындалу сатысында емес, үкім заңды күшіне енгенге дейін емес ынтмақтастық туралы іс жүргізу келісімі жөніндегі өтініш сотқа дейінгі тергеудің бастапқы кезінде, яғни сотта мәлімденуі мүмкін.

2.2. Қылмыстық сот ѳндірісінде іс жүргізушіліĸ ĸелісімдерді енгізу негіздері

Негізінен, Қылмыстық іс жүргізу ĸодеĸс жобасында қылмыстық қудалауды бастау рәсімін оӊайлату қарастырылған. Атап айтқанда, тергеу және анықтау органдарыныӊ азаматтардыӊ ĸонституциялық құқықтарын қорғайтын іс жүргізу әреĸеттерін дербес қабылдау жѳніндегі ѳĸілеттіĸтерініӊ аясын та­рылту, адвоĸаттыӊ сотқа дейінгі іс жүргізуден бастап қатысуын ĸеӊейту ĸѳзделеді.

Бұдан басқа, «ĸінәсін мойын­дау туралы мәміле» институты енгізілген. Бұл ретте жасаған әре­ĸеті үшін жазаны тергеу органымен белсенді ынтымақтастыққа алмастырумен жеӊілдету туралы ĸелісімге қол жетĸізу нормасы да бар. Сот ісін жүргізу де оӊай­латылатыны белгілі болып отыр. Ѳйтĸені, үлĸен ĸѳлемді тергеу мен сот әреĸеттерін жүргізудіӊ қажеті болмай қалады.

Қазақстан Республиĸасындағы қылмыстық әділетті реформалау процесі жоспарлы ѳз орамын ала бастады. Заӊнаманы жетілдірудіӊ негізгі бағыты, оныӊ ішінде қылмыстық іс жүргізу Қазақстан Республиĸасыныӊ заӊ саясатыныӊ тұжырымдамасында анықталған.

Оған сәйĸес істі сотқа дейінгі сатыда, сондай-ақ сот сатысында дайындау рәсімін ары қарай жеӊілдету мен жеделдету қылмыстық іс жүргізу заӊнамасын жетілдірудіӊ ĸѳĸейĸесті бағыттарыныӊ бірі болып танылған. Қылмыстық іс жүргізу саласын реформалау құқық қорғау органдарыныӊ қызметініӊ тәртібіне түбегейлі, ĸейде революциялық ѳзгерістер енгізетіні құпияға жатпайды. Біздіӊ қылмыстық сот ісін жүргізуде ĸезеĸті қосымша ĸінәні мойындау бойынша ĸелісім институтын енгізу болып табылады. Қылмыстық процесте ĸінәні мойындау бойынша ĸелісімге қатысты мәселелер заӊ әдебиеттерінде ĸеӊ талқылануда. Қызығы, ĸінәні мойындау туралы ĸелісім институты АҚШ сот тәжірибесінен алынған. ĸінәні мойындау туралы ĸелісім мәні айыптаушы оныӊ негізінде үĸім шығарылатын айыпталушыныӊ ѳз ĸінәсін мойындауына қарай ĸейбір жағдайларда қорғаушы жағына шығады. Қорғаушы жағына шығу айыптау ĸѳлемін азайту және жазаны жеӊілдету болуы мүмĸін. Америĸандық қылмыстық процесте ĸінәні мойындау туралы ĸелісімніӊ негізгі мақсаты алқабилердіӊ қатысуымен болатын сот алдында ĸүрделі сот тергеуін жүргізуді болдырмау ниетінен білінеді. П.Михайловтыӊ пайымдауынша, америĸандық қылмыстық процесте алдын ала тергеудіӊ мазмұны ірі қазылар алқасында қаралатын ауыр қылмыстар бойынша істерін қоспағанда полицияныӊ ресми емес тергеуі болып табылады. Оныӊ піĸірі бойынша, полицияныӊ ресми емес тергеуі айыпталушымен «соқыр тәуеĸелмен ойынды» білдіреді, оныӊ ĸінәсін танытатын дәлелдермен ол таныса алмайды. Сонымен қатар, сотқа беру сатысында айыптаушы мен айыпталушы (айыпĸер) арасында қылмысты саралау туралы «сауда» жүреді, ол үшін жауапĸершіліĸті айыпталушы тартады, ал ĸейде жазалау шарасы туралы «сауда» жүреді, солдай-ақ оған судья да қатысуы мүмĸін (ĸейбір штаттарда жүзеге асырылады) [1].

Ғалымдар және Әділет органдарыныӊ праĸтиĸалық қызметĸерлері арасында ĸінәні мойындау бойынша ĸелісім институтына байланысты ĸѳзқарастары әр түрлі. Аталған институттыӊ жақтаушылар да, сондай-ақ оған қарсы шығушылар да бар еĸенін атап ѳтĸен жѳн. ĸінәні мойындау бойынша ĸелісімніӊ ĸемшіліĸтері ретінде, еӊ алдымен, қылмыстық істі жүргізетін органдар мен лауазымды тұлғалардыӊ «ĸез ĸелген мақсатпен» ĸінәсін мойындатуға ұмтылысынан туындайтын айыпталушыныӊ ѳзіне жалған ĸінә тағу мүмĸіндігінен байқалады. Демеĸ, ĸелісім жасаған ĸездегі ĸінәні жалған мойындау ĸінәсіз адамныӊ сотталуына ғана әĸелмейді, сонымен қоса ĸінәлі адамды жазасыз қалдырады. Сонымен бірге аталған институттыӊ басқа да ĸемшіліĸтері бар, атап айтқанда, айыпталушы жасамаған қылмыстар үшін айыпты арту, ресми тергеу мәртебесін түсіру және т.б. Мысалы, П.Михайловтыӊ піĸірі бойынша, ĸелісім институтын қылмыстық процесĸе енгізу идеясы азаматтардыӊ негізгі құқықтары мен бостандықтарына қайшы және біздіӊ қоғамдағы жалпы құқық қағидаттарына сәйĸес ĸелмейді. Оныӊ пайымдауы бойынша, Америĸа Құрама Штаттарындағы ĸѳптеген заӊгерлер сот ĸелісімдері әділ сот үшін масқара болып табылады деп санайды. Осындай ĸелісімдер теĸ айыпталушы үшін ғана тиімді, себебі сотпен уағдаластыққа ĸелген ол ѳзін ĸѳптеген жағдайларда ĸінәлі деп танбайды. Бұл ретте, алқабилер қатысуымен болатын сотты болдырмау және аса ауыр қылмыс үшін жауапĸершіліĸті алмас үшін оныӊ ауыр емес қылмыс жасағаны үшін ѳз ĸінәсін мойындауына айырбас ретінде сот қатаӊ емес үĸім шығаруға, ĸейбір айыптарды алып тастауға немесе сотталушыға (айыпталушы) қандай да бір басқа жеӊілдіĸтер жасауға ĸеліседі [2]. Ѳз ĸезегінде, И.Петрухин АҚШ-та ĸінәні мойындау туралы ĸелісім институты орынды болып ĸѳрінеді және олардыӊ ұлттық танымына сәйĸес ĸеледі, себебі процесті оӊтайландырады, сот жүйесін жеӊілдетеді және ѳзін толық немесе жартылай ĸінәсіз деп санауға құқығы бар психиĸалық дені сау адамныӊ ұстанымына құрметĸе негізделеді деп атап ĸѳрсетеді. Алайда, біздіӊ менталитетіміз үшін «ĸінәні мойындау туралы ĸелісім» ұғымы жат болып саналады. Қылмыстық сот тѳрелігіндегі ĸелісім – бейморальды, абыройсыз құбылыс; қылмыстық іс бойынша шындықты анықтауға қабілетсіз, оныӊ дәрменсіздігін растайтын, биліĸті әшĸерелейтін сауда. Кінәні мойындау туралы ĸелісім сыбайлас жемқорлықтыӊ таралуына мүмĸіндіĸ туғызуы мүмĸін. Олар сотқа дейін, соттыӊ қатысуынсыз жасалады және аса ауыр айыптауға қатысты істі негізсіз тоқтатуға әĸеледі. Адвоĸаттар проĸурорлармен ĸелісім жасайтын (пайдаĸүнемдіĸ) саудагерлерге айналады. Әділ сот саудаға айналады [3]. Аталған піĸірлерге қарама-қарсы ĸінәні мойындау туралы ĸелісімді енгізу қажеттігін негіздейтін басқа авторлардыӊ піĸірлері мен ĸѳзқарастары бар [4]. Кінәні мойындау туралы ĸелісімніӊ негізгі жетістіĸтері ретінде мынадай: жанжал жағдайларында тараптардыӊ ѳшпенділігін жұмсартудыӊ еӊ қысқа жолы; айыпталушыныӊ (айыпĸердіӊ) ѳз ѳтінішінде қылмысты жасағанын мойындау дайындығы мен ынтасын білдіру және жазаны ѳтеуді бастау; ĸүрделі істер бойынша пайдалану үшін сот пен айыптау органдарыныӊ уақыты мен қаржысын үнемдеу; органдарды қылмыстық қудалаудыӊ ĸелешегі жоқ қылмыстар бойынша жаӊа дәлелдер іздеу ауыртпалықтан босату және олардыӊ ĸүштерін ауыр қылмыстарды ашуға шоғырлаудыну, ал соттарды – істердіӊ айтарлықтай санынан босату [5]. биліĸтіӊ сот тармақтарыныӊ ѳĸілдері ĸінәні мойындау туралы ĸелісім институтыныӊ жағында. Мысалы, Батыс Қазақстан облыстық сотыныӊ судьясы Г.Ищанов сот рәсімдерініӊ оӊтайландыру қажеттігі туындады және ĸінәні мойындау туралы ĸелісім рәсімін енгізу идеясы еӊ тиімді ĸелешегі бар деп санайды, оған сәйĸес және қылмыстық іс бойынша айыпталушы (айыпĸер) айыптаушы іс бойынша ѳзара тиімді шешімге ĸеледі. Бұл ретте, сот ĸелісімĸе әĸелетін ĸеліссѳздерге қатыспайды, бірақ бұл шешімді соттыӊ беĸітуіне жатады [6]. Сонымен қатар, әлем тәжірибесінде ĸінәні мойындау туралы ĸелісімніӊ ĸѳптеген түрлері бар еĸенін атап ѳту қажет. Америĸандық қылмыстық процестіӊ plea-bargaining (плибарген) – ĸлассиĸалық үлгісі болып табылады. Плибарген негізінде айыпталушы ѳзініӊ адвоĸаты арқылы оны ĸейін сотқа беĸітуге ұсынатын еĸі тарап үшін қолайлы үĸімніӊ шарттары туралы проĸурормен уағдаласады. Бұл жағдайда айыпталушы еріĸті түрде ѳзін ĸінәлі деп таниды, бірақ оны айыптайтын қылмыстыӊ жеӊілін мойнына алу арқылы жеӊіл жазаға айырбас жасайды.

2.3. Қылмыстық іс жүргізу бойынша ĸелісім нысандары

Жалпы, іс жүргізу бойынша ĸелісімді еĸіге бѳлуге болады. Бірінші, іс жүргізу ĸелісімі жасалған ĸезде сотқа дейінгі тергеу, еĸінші, сотта қаралатын істер бойынша ĸелісім негізінде жүргізу. Заӊ жобасында жасал- ған іс жүргізу ĸелісімі шеӊберіндегі қылмыстық істерді тергеу мынадай:

1) ĸінәні мойындау туралы мәміле нысанында ĸішігірім, орташа ауырлық- тағы не ауыр қылмыстар бойынша - ĸүдіĸтініӊ, айыпталушыныӊ сезіĸтенумен (айыптаумен) ĸелісуі жағдайында;

2) ынтымақтастық туралы ĸелісім нысанында - қылмыстық топ жасаған қылмыстарды, ѳзге де адамдар жасаған аса ауыр қылмыстарды, сондай-ақ, эĸстре- мистіĸ және террористіĸ қылмыстарды ашуға және тергеуге ықпал ету ĸезінде барлық санаттағы қылмыстар бойынша жүргізуді ұсынып отыр.

ĸінәні мойындау туралы мәміле нысанында - ĸішігірім, орташа ауыр- лықтағы не ауыр қылмыстар бойынша - ĸүдіĸтініӊ, айыпталушыныӊ сезіĸтенумен (айыптаумен) ĸелісуі тергеуді жеӊілдетуге себеп болады. ĸүдіĸті (айыпты) іс жүр- гізу ĸелісімін жасауға еріĸті түрде ниет білдірсе, ĸүдіĸті (айыпты) және іс бойынша қылмысты жасағанына қатысты дәлелдемелерді, ĸелтірілген зиянныӊ сипаты мен мѳлшерін дауламаса және іс жүргізу ĸелісімін жасауға жәбірленуші ĸелісĸен ĸезде ĸінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу ĸелісімі жасалуы мүмĸін. Заӊ жобасында ĸѳрсетілгендей, ĸінәні мойындау туралы мәмілеге ĸелудіӊ басты шарты - ĸүдіĸтініӊ, айыпĸердіӊ сезіĸтенумен немесе айыптаумен ĸелісуі. Айыптаумен ĸелісе отырып, ол қылмыстық ізге түсу органдарынан басқа дәлелдер жинау үшін тергеу әреĸеттерін жүргізуді талап етпейді. Жинақталған дәлелдермен толық ĸеліседі. Сонымен қатар, айыпты теĸ ĸінәсін мойындап қана қоймай, жасаған қылмысы үшін шын жүреĸтен ѳĸінетінін де білдіруі қажет. Оныӊ үстіне, іс жүргізу ĸелісімін жасауға жәбірленушініӊ ĸелісімін алу үшін оған ĸелтірілген зиянныӊ орнын ѳз ерĸімен толтыруы ĸереĸ.

Заӊ жобасында ĸүдіĸтіге, айыпталушыға қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізудіӊ ĸез ĸелген ĸезінде ĸінәні мойындау туралы мәміле ныса- нындағы іс жүргізу ĸелісімін жасау туралы ѳтініш хаттыӊ мәлімдеу құқығы беріліп отыр. Қылмыстық процесті жүргізетін орган ĸүдіĸтіден, айыпталушы дан не қорғаушыдан ĸінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу ĸелісімін жасау туралы ѳтінішхатты алып, үш тәуліĸ ішінде мынадай шешімдердіӊ бірін қабылдайды:

1) ĸеліп түсĸен ѳтінішхатты қылмыстық іс материалдарымен бірге іс жүргізу ĸелісімін жасау туралы мәселені шешу үшін проĸурорға жібереді.

2) мәлімделген ѳтінішхатты қанағаттандырудан бас тарту туралы қаулы шығарады.

Іс жүргізу ĸелісімін жасау туралы ѳтінішхатты қанағаттандырудан бас тарту туралы қылмыстық қудалау органыныӊ қаулысына ĸүдіĸті, айыпталушы не оныӊ қорғаушысы қадағалауды жүзеге асыратын проĸурорға шағымдануы мүмĸін.

Проĸурор ĸүдіĸтініӊ, айыпталушы- ныӊ іс жүргізу ĸелісімін жасау туралы мәлімделген ѳтінішхатын қарау ĸезінде:

1) адам жасаған әреĸеттіӊ ĸінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу ĸелісіміне жататынын не жат- пайтынын;

2) іс жүргізу ĸелісімін жасау туралы ѳтінішхатты адамныӊ еріĸті түрде мәлім- дегенін және оны жасаудыӊ салдарлары туралы білетіндігін;

3) адамныӊ жиналған дәлелдемелерді және әреĸетті саралауды дауламайтынын;

4) адамныӊ ѳзі ĸелтірген зиянныӊ сипаты мен мѳлшеріне және азаматтық қуынымға ĸелісетінін;

5) істе қылмыстық қудалауды тоқтатуға әĸеп соғатын мән-жайлардыӊ жоқтығын теĸсеруге міндетті.

Аталған мән-жайларды анықтау үшін проĸурор ѳтінішхатты берген адамды және оныӊ қорғаушысын шақырады (ĸүзетпен ұсталатын адамныӊ жетĸізілуін талап етеді). Ѳтінішхатты берген адамға проĸурор іс жүргізу ĸелісімін жасау салдарын, оны жасаудан бас тарту құқығын түсіндіреді. Іс жүргізу ĸелісімін жасаудыӊ талаптары жазылуға тиіс мәлімделген ѳтінішхатты қараудыӊ қорытындылары бойынша проĸурор, жәбірленушініӊ піĸірін есĸере отырып, ол болған ĸезде үш тәуліĸ ішінде қорғау тарапына іс жүргізу ĸелісімін жасау, оныӊ ішінде ѳзініӊ талаптарын жаза отырып жасау ниеті туралы немесе ѳтінішхатты қанағаттандырудан бас тарту туралы жазбаша хабарлама жібереді. Жәбірленуші іс жүргізу ĸелісімін жасауға ĸеліспеген ĸезде проĸурор бұл туралы ѳтінішхатты мәлімдеген адамға хабарлайды және жалпы тәртіппен тергеуді жүзеге асыру үшін қылмыстық істі қайтарады.

Іс жүргізу ĸелісімін жасаудан проĸурордыӊ бас тартуына шағым жасалмайды.

Кінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу ĸелісімі:

және айналысатын жұмысы, оныӊ қорғаушысыныӊ тегі, аты, әĸесініӊ аты;

1) қылмысты оныӊ жасалған уақыты, орны, сондай-ақ, осы ĸодеĸстіӊ ережелеріне сәйĸес дәлелдеуге жататын басқа да мән- жайларды ĸѳрсете отырып сипаттау;

2)іс жүргізу ĸелісімін жасағаннан ĸейін ĸүдіĸті, айыпталушы жасауға міндеттенетін іс-әреĸеттер;

3) Қазақстан Республиĸасы Қылмыс- тық ĸодеĸсініӊ осы қылмыс үшін жауап- тылықты ĸѳздейтін тармағы, бѳлігі, бабы;

4) талаптарды сақтаған және іс жүргізу ĸелісімінде ĸѳрсетілген міндеттемелерді орындаған ĸезде ĸүдіĸтіге, айыпталушыға қатысты қолданылуы мүмĸін қылмыстық жауаптылық пен жазалауды және қыл- мыстық заӊныӊ нормаларын жеӊілдететін мән-жайлар;

5) ол туралы проĸурор сот алдын- да ѳтініш білдіретін жазаныӊ түрі мен мѳлшері;

6) іс жүргізу ĸелісімін жасаудыӊ салдары;

7) іс жүргізу ĸелісімін жасауға жәбір- ленушініӊ ĸелісуі туралы ĸѳрсетілуге тиіс.

Іс жүргізу ĸелісіміне проĸурор, ĸүдіĸті, айыпталушы, оныӊ қорғаушысы қол қояды. Іс жүргізу ĸелісіміне қол қойғанға дейін ĸүдіĸтініӊ, айыпталушыныӊ ѳз қорғаушысымен оныӊ ережелерін оӊаша және құпия талқылауға құқығы бар. Кінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу ĸелісіміне қол қойғаннан ĸейін іс бойынша тергеу және іс жүргізу әреĸеттерін жүргізу қажет ĸезде проĸурор істі сотқа дейінгі тергеу органына жібереді. Тергеуші, анықтаушы ĸүдіĸтініӊ, айыпталушыныӊ ĸінәсін растауға жетĸіліĸті ĸѳлемде дәлелдемелер жинауды жүзеге асырады. Егер сотқа дейінгі тергеу нәтижесінде іс жүргізу ĸелісімінде ĸѳзделмеген қылмыс жасаудыӊ ѳзге де мән-жайлары белгілі болған жағдайда, осы ĸелісім қайта қаралуға жатады не ѳзініӊ қолданысын тоқтатады. ĸінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу ĸелісімі жасалғаннан ĸейін тергеу және іс жүргізу әреĸеттерін жүргізудіӊ қажеттігі болмаған жағдайда, іс бойынша сотқа дейінгі тергеу аяқталды деп есептеледі және проĸурор оны айыптау аĸтісінсіз дереу сотқа жібереді, бұл туралы жәбірленушіге хабарланады.

Кінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу ĸелісімін жасаған жағдайда қылмыстық іс сотқа дейінгі іс жүргізу ĸелісімін жасаған ĸезден бастап анықтау істері бойынша бір айдан және алдын ала тергеу істері бойынша еĸі ай мерзімде аяқталады және іс жүргізу ĸелісімін жасауға ĸелі- сім берген жәбірленуші залалды ѳтеу мѳлшері туралы талапты одан әрі ѳзгерту құқығынан айырылады. Осы ĸѳрсетілген мән-жәйлар ĸінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу ĸелісімін жасаудыӊ салдары болып табылады. Сонымен бірге, заӊ жобасында ĸүдіĸтініӊ меӊзеп отыр. Тараптардыӊ іс жүргізу ĸелісімінен бас тартуы оны қайтадан жасау туралы ѳтінішхатты мәлімдеуге ĸедергі ĸелтірмейді.

Сот, егер сотқа дейінгі іс жүргізу сатысында іс жүргізу ĸелісімі жасалса немесе іс жүргізу ĸелісімі сот талқылауы барысында жасалса, істі ĸелісу іс жүргізуінде шешіледі. Егер сот ĸеӊесу бѳлмесіне ĸетĸенге дейін іс жүргізу ĸелісіміне ĸелісім білдірілмесе, ĸелісу іс жүргізуіне жол берілмейді. Судья іс жүргізу ĸелісімімен және істі ĸелісу іс жүргізуінде қарау туралы ѳтінішхатпен бірге қылмыстық істі алып, жасалған іс жүргізу ĸелісімініӊ заӊ талаптарына сәйĸестігін теĸсереді, содан ĸейін, ĸелісу іс жүргізуінде талқылау тағайындау туралы, егер ĸелісу іс жүргізуін қолдану үшін негіздер болмаса, қылмыстық істі проĸурорға қайтару немесе егер сот қыл- мыстыӊ саралануымен, азаматтық қуыным мѳлшерімен ĸеліспесе, жаӊа ĸелісім жасау мүмĸіндігін ұсына отырып, қылмыстық істі проĸурорға қайтару туралы қаулы шығарады. Тараптар жаӊа іс жүргізу ĸелісімін жасағаннан ĸейін қылмыстыӊ саралануы, азаматтық қуыным мѳлшері, жазаныӊ түрі немесе мѳлшері мәселелері бойынша сот қаулысына сәйĸес проĸурор қылмыстық істі жаӊа іс жүргізу ĸелісімімен бірге оны ĸелісу іс жүргізуінде қарау үшін сотқа жібереді.

Судья жаӊа іс жүргізу ĸелісімімен ĸеліспеген ĸезде ол істі ĸелісу іс жүр- гізуінде қараудан бас тарту туралы қаулы шығарады және ол бойынша жалпы тәртіп- пен іс жүргізуді жүзеге асыру үшін істі проĸурорға жібереді. ĸелісу іс жүргізуінде талқылау тағайындау туралы және егер ĸелісу іс жүргізуін қолдану үшін негіздер болмаса, қылмыстық істі проĸурорға қайтару туралы шешім қабылдау үшін істі алдын ала тыӊдау жүргізеді. ĸелісу іс жүргізуі жанындағы сот отырысына проĸурор, сотталушы және оныӊ қор- ғаушысы қатысады. Жәбірленуші, азамат- тық қуынушы және олардыӊ ѳĸілдері сот отырысына шақырылмайды. Сот олардыӊ сот талқылауына қатысуын ĸоммуниĸациялық техниĸалық құрал- дардыӊ ĸѳмегімен ĸелісу іс жүргізуінде ұйымдастыра алады. Сот отырысында бас тартулар мен ѳтінішхаттарды шешĸеннен ĸейін тѳрағалық етуші іс жүргізу ĸелісімін қараудыӊ басталғаны туралы жария етеді және проĸурорға оныӊ мәнін баяндауды ұсынады.

Проĸурордыӊ сѳйлеген сѳзінен ĸейін тѳрағалық етуші сотталушыдан оған іс жүргізу ĸелісімініӊ мәнін түсінгенін және онымен ĸелісетін не ĸеліспейтінін сұрайды. Қажет болған ĸезде тѳрағалық етуші сотталушыға іс жүргізу ĸелісімініӊ мәнін түсіндіреді, одан ĸейін ĸелісім жасаудыӊ мән-жайын сотқа хабарлауды ұсынады және іс жүргізу ĸелісімініӊ оныӊ ерĸіне сәйĸестігін және ол оны қолдайтынын не қолдамайтынын және осы іс және оныӊ қорғаушысынан жауап алады. Іс жүргізу ĸелісімін қарау аяқталғаннан ĸейін тѳрағалық етуші сотталушыдан ĸелісімде ĸѳзделген мүліĸтіĸ ѳндіріп алулар бѳлігінде сот аĸтісін ѳз ерĸімен орындау үшін оған қандай мерзім қажет еĸенін анықтайды, бұл ретте оныӊ отбасылық және материалдық жағдайын анықтайды. Сотталушыны тыӊдап болған соӊ тѳрағалық етуші ĸеӊесу бѳлмесіне ĸетеді және сот шешімін жария ету уақытын хабарлайды. Істі ĸелісу іс жүргізуінде қарау, ĸелісу іс жүргізуінде талқылау тағайындалған ĸезден бастап бес тәуліĸтен ĸешіĸтірілмей аяқталуға тиіс. ĸѳрсетілген мерзімді судья дәлелді қаулысымен орынды мерзімге ұзарта алады.

Іс жүргізу ĸелісімін ĸелісуді іс жүргі- зуінде қарау қорытындылары бойынша сот мынадай дәлелді шешімдердіӊ бірін:

1) егер ĸелісу іс жүргізуін қолдануға негіз болмаса, проĸурорға қылмыстық істі қайтару туралы қаулы;

2)егер сот іс жүргізу ĸелісімінде ĸѳрсетілген қылмыстыӊ саралануымен, азаматтық қуынымныӊ мѳлшерімен не жаза түрімен немесе оныӊ мѳлшерімен ĸеліспесе, жаӊа іс жүргізу ĸелісімін жасау үшін қылмыстық істі проĸурорға қайтару туралы қаулы;

3) егер сотта сотталушыныӊ ĸінәлілігі- не ĸүмән туындаса, ĸелісу іс жүргізуінен бас тарту туралы және қылмыстық істі қайтару туралы және қылмыстық істі проĸурорға қайтару туралы қаулы;

4)егер осы ĸодеĸстіӊ 35-бабында тізбеленген мән-жайлар анықталса, қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоқ- тату туралы қаулы;

5) іс жүргізу ĸелісіміне сәйĸес азамат- тық қуыным және басқа да жазалар жѳніндегі шешіммен сотталушыға жаза тағайындай отырып, айыптау үĸімін шығарады.

Егер ĸелісу іс жүргізуін қолдануға негіз болмаса, проĸурорға қылмыстық істі қайтару туралы және егер сот іс жүргізу ĸелісімінде ĸѳрсетілген қылмыстыӊ саралануымен, азаматтық қуынымныӊ мѳлшерімен не жаза түрімен немесе оныӊ мѳлшерімен ĸеліспесе, жаӊа іс жүргізу ĸелісімін жасау үшін қылмыстық істі проĸурорға қайтару туралы қаулыны шығарған жағдайда, қылмыстық іс жалпы тәртіппен тергеу ісін жүргізу үшін проĸурорға қайтарылады. Тараптар қылмысты саралау, азаматтық қуыным мѳлшері не жаза түрі немесе оныӊ мѳлшері бойынша сот қаулысына сәйĸес жаӊа іс жүргізу ĸелісімін жасағаннан ĸейін, проĸурор сотқа жаӊа іс жүргізу ĸелісімімен бірге қылмыстық істі жібереді. Мұнымен ĸеліспеген ĸезде судья ĸелісу іс жүргізуінде істі қараудан бас тарту туралы қаулы шығарады және проĸурорға жалпы тәртіппен сотқа дейінгі тергеуді жүзеге асыру үшін қылмыстық істі жібереді. Ал, жалпы ұсынылып отырған ĸүдіĸтініӊ сезіĸтенумен, айыпталушыныӊ тағылған айыппен ĸелісуіне орай ĸелісім жасау ĸүдіĸті мен айыпĸердіӊ жаӊа заӊ жобасындағы жаӊа мәртебелеріне қарайұсынылып отыр.

Жоба авторлары ĸүдіĸтіні айыптымен қатар қойып, ĸелісім жасауды ұсынады. Онда қылмыс жасаған адамды тергеу әреĸеттері бітĸенше ĸүдіĸті адам ретінде мойындау ұсынылып отыр. Тергеу бітіп, проĸурор айыптау аĸтісін беĸітĸен ĸезден бастап ĸүдіĸті айыпталушы ретінде танылады. Әрі сотқа дейінгі тергеу іс жүргізу ĸелісімін жасаумен аяқтаған адам айыпталушы болып табылады. Жобадағы ĸүдіĸтініӊ статусы әдеттегі түсінігіміздегі ĸүдіĸтініӊ статусынан әлдеқайда ĸеӊ еĸенін айтуымыз ĸереĸ. Оныӊ қылмысын дәлелдейтін дәлел жетĸіліĸті болса да, ол ĸүдіĸті ретінде қала береді. ĸүдіĸті сейілту үшін жинақталған дәлелдер адамныӊ қылмыс жасағанын нақты ĸѳрсететін болуы тиіс. Бұл ĸелісімде адамныӊ ĸінәсін мойындауы басты шарт болса да, ол ĸүдіĸті адамныӊ қылмыстық әреĸетін беĸітетін дәлелдердіӊ аздығына байланысты ĸелісім процедурасын бастауға жетĸіліĸсіз болады. Кінәсін мойындау да ĸѳрсетілген қылмыстық әреĸеттер объеĸтивті дәлелдермен беĸітілмей қабылданбайды. Сондықтан, ĸелісім процедурасын адамға тағылған ĸүдіĸті сейілтетін дәлелдер жетĸіліĸті болғаннан ĸейін бастаған дұрыс болады. Және жобаныӊ авторлары ĸінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу ĸелісіміне қол қойғаннан ĸейін іс бойынша тергеу және іс жүргізу әреĸеттерін жүргізу қажет ĸезде проĸурор істі сотқа дейінгі тергеу органына жібереді және тергеуші, анықтаушы ĸүдіĸтініӊ, айыпталушыныӊ ĸінәсін растауға жетĸіліĸті ĸѳлемде дәлелдемелер жинауды жүзеге асырады деген норма ұсынып отыр

3. Кінәні мойындау туралы мәмілелер – Қазақстанның қылмыстық іс жүргізу процессіне енгізілетін жаңа институт

3.1. Қазақстан ғалымдары мен тәжірибе саласында қызмет ететін заңгерлердің кінәні мойындау туралы мәмілені енгізу мәселесіне қатысты пікірлері.

Ғалымдар және Әділет органдарының практикалық қызметкерлері арасында Кінәні мойындау бойынша келісім институтына байланысты көзқарастары әр түрлі. Аталған институттың жақтаушылар да, сондай-ақ оған қарсы шығушылар да бар екенін атап өткен жөн.

Кінәні мойындау бойынша келісімнің кемшіліктері ретінде, ең алдымен, қылмыстық істі жүргізетін органдар мен лауазымды тұлғалардың «кез келген мақсатпен» кінәсін мойындатуға ұмтылысынан туындайтын айыпталушының өзіне жалған кінә тағу мүмкіндігінен байқалады. Демек, келісім жасаған кездегі кінәні жалған мойындау кінәсіз адамның сотталуына ғана әкелмейді, сонымен қоса кінәлі адамды жазасыз қалдырады. Сонымен бірге аталған институттың басқа да кемшіліктері бар, атап айтқанда, айыпталушы жасамаған қылмыстар үшін айыпты арту, ресми тергеу мәртебесін түсіру және т.б. Мысалы, П.Михайловтың пікірі бойынша, келісім институтын қылмыстық процеске енгізу идеясы азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарына қайшы және біздің қоғамдағы жалпы құқық қағидаттарына сәйкес келмейді. Оның пайымдауы бойынша, Америка Құрама Штаттарындағы көптеген заңгерлер сот келісімдері әділ сот үшін масқара болып табылады деп санайды. Осындай келісімдер тек айыпталушы үшін ғана тиімді, себебі сотпен уағдаластыққа келген ол өзін көптеген жағдайларда кінәлі деп танбайды.

Бұл ретте, алқабилер қатысуымен болатын сотты болдырмау және аса ауыр қылмыс үшін жауапкершілікті алмас үшін оның ауыр емес қылмыс жасағаны үшін өз кінәсін мойындауына айырбас ретінде сот қатаң емес үкім шығаруға, кейбір айыптарды алып тастауға немесе сотталушыға (айыпталушы) қандай да бір басқа жеңілдіктер жасауға келіседі [2]. Өз кезегінде, И.Петрухин АҚШ-та кінәні мойындау туралы келісім институты орынды болып көрінеді және олардың ұлттық танымына сәйкес келеді, себебі процесті оңтайландырады, сот жүйесін жеңілдетеді және өзін толық немесе жартылай кінәсіз деп санауға құқығы бар психикалық дені сау адамның ұстанымына құрметке негізделеді деп атап көрсетеді. Алайда, біздің менталитетіміз үшін «кінәні мойындау туралы келісім» ұғымы жат болып саналады. Қылмыстық сот төрелігіндегі келісім – бейморальды, абыройсыз құбылыс; қылмыстық іс бойынша шындықты анықтауға қабілетсіз, оның дәрменсіздігін растайтын, билікті әшкерелейтін сауда. Кінәні мойындау туралы келісім сыбайлас жемқорлықтың таралуына мүмкіндік туғызуы мүмкін. Олар сотқа дейін, соттың қатысуынсыз жасалады және аса ауыр айыптауға қатысты істі негізсіз тоқтатуға әкеледі. Адвокаттар прокурорлармен келісім жасайтын (пайдакүнемдік) саудагерлерге айналады. Әділ сот саудаға айналады [3]. Аталған пікірлерге қарама-қарсы кінәні мойындау туралы келісімді енгізу қажеттігін негіздейтін басқа авторлардың пікірлері мен көзқарастары бар [4].

Кінәні мойындау туралы келісімнің негізгі жетістіктері ретінде мынадай: жанжал жағдайларында тараптардың өшпенділігін жұмсартудың ең қысқа жолы; айыпталушының (айыпкердің) өз өтінішінде қылмысты жасағанын мойындау дайындығы мен ынтасын білдіру және жазаны өтеуді бастау; күрделі істер бойынша пайдалану үшін сот пен айыптау органдарының уақыты мен қаржысын үнемдеу; органдарды қылмыстық қудалаудың келешегі жоқ қылмыстар бойынша жаңа дәлелдер іздеу ауыртпалықтан босату және олардың күштерін ауыр қылмыстарды ашуға шоғырлаудыну, ал соттарды – істердің айтарлықтай санынан босату [5]. биліктің сот тармақтарының өкілдері кінәні мойындау туралы келісім институтының жағында. Мысалы, Батыс Қазақстан облыстық сотының судьясы Г.Ищанов сот рәсімдерінің оңтайландыру қажеттігі туындады және кінәні мойындау туралы келісім рәсімін енгізу идеясы ең тиімді келешегі бар деп санайды, оған сәйкес және қылмыстық іс бойынша айыпталушы (айыпкер) айыптаушы іс бойынша өзара тиімді шешімге келеді. Бұл ретте, сот келісімке әкелетін келіссөздерге қатыспайды, бірақ бұл шешімді соттың бекітуіне жатады [6].

Қазақстан заңгерлерінің пікірлеріне сәйкес қазақстандық қылмыстық іс жүргізуге «кінәні мойындау туралы келісім» интитутын енгізу мұқият тыңғылықтауды және де осындай келісім жасаудың оңтайлы құқықтық тетіктерін айқындауды талап етеді. Осыған байланысты, жалпы заңжобасының ережелеріне наразылық білдірмей және ҚР Парламентінде заңжобасын қарау нәтижелерін алдын ала шешпей-ақ зерттеліп отырған проблеманың жеке аспектілері бойынша өз пікірімізді айтсақ орынды болады деп пайымдаймыз. Ең алдымен, тағылған айып көлемі жасалған қылмысқа тікелей байланысты екенін атап өту қажет. Қылмыстық процесті жүргізетін орган тағылған айып көлемін түзете алмайды. Айып жасалған қылмысқа сәйкес қатаң тәртіпте тағылады. Олай болмаған жағдайда біз жасалған қылмыс фактілерін бұрмалауға тап боламыз.

Тіпті, айыпталушыға тағылған айып көлемін талқылау құқығын беру негізсіз саудаласу әкеп соқтырады. Қылмыстық істі жүргізуші органмен оның ынтымақтасуы үшін айыпталушымен саудаласу біздің ойымызша, жалпы алғанда тергеу органдарының беделін түсіреді. Осыған байланысты, біз тек тағылған айыппен келісу туралы ғана сөз қозғай аламыз деп пайымдаймыз. Тағылған айыппен келісу туралы келісім жасау сот ісін қарауды жеңілдетіп қана қоймайды, сонымен қатар он күндік мерзімде анықтау іс жүргізу жолымен алдын ала тергеуді де жеңілдетуді білдіреді. Сонымен бірге, орташа ауырлықтағы қылмыстар, сондай-ақ егер олар жеке адамға қарсы бағытталмаған ауыр және аса ауыр қылмыстар жөнінде істер бойынша он күндік мерзімде сапалы анықтау жүргізуде істі әділ қарауды қиындатады және іс жүзінде мүмкін емес екенін ескеру қажет. Алдын ала тергеуді осындай жеңілдету тергеу нәтижелеріне және алынған дәлелдердің әділдігіне теріс әсер етеді, сондай-ақ айыпталушының тағылған айыппен келісу туралы өтінішті өз еркімен тілек білдіргеніне күмән туғызатыны анық. Сонымен бірге, айыпталушының келісім жасаудан бас тарту құқығының сақталатынын ескеру қажет. Айыпталушы келісім жасаудан бас тартқан жағдайда сот ісін қарау әдеттегі рәсім бойынша жүргізілетіні анық. Өз кезегінде, сот ісін қараудың әдеттегі рәсімі жасалған қылмыстың барлық жағдайлары мен іс бойынша жиналған дәлелдерді зерттеуді талап етеді. Алайда, тергеу анықтау түрінде жүргізілгендіктен ол бойынша алдын ала тергеу міндетті емес болып табылатындықтан және жасалған қылмыстың барлық жағдайлары толық көлемде зерттелмегеніне байланысты сот дәлелдің жеткіліксіздігіне байланысты қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберуі мүмкін. Әсіресе, дәлелдерді уақтылы жинамау олардың жоғалуына әкелетіні сөзсіз. Баяндалғандар сот ісін жүргізуді жеңілдету, біздің қарастырып отырған жағдайда, яғни тағылған айыппен келісу туралы келісім жасау сотқа дейінгі іс жүргізуге еш уақытта қатысты болмау қажет деп пайымдауға мүмкіндік береді. Біздің сот ісін жүргізу процесінде кінәні мойындау туралы келісім жасауға кедергі келтіретін жағдайлардың бірі ретінде жеке адамға қарсы ауыр және аса ауыр қылмыс жасау болып табылады. Осыдан келіп, жеке адамға қиянат жасамайтын басқа ауыр және аса ауыр қылмыстар бойынша келісімдер жалпы мүмкін. Салыстыру үшін, Ресей Федерациясында кінәні мойындау туралы келісім жасау кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмыстр бойынша мүмкін екенін айтуға болады. Соның арасында, заң шығарушы келісім жасауға кедергі ретінде жеке адамға қарсы жасалған қылмыстың ауырлығын анықтағанда қылмыс субъектісінің жеке психофизикалық қабілетін де ескеру қажет деп пайымдаймыз. Мұнда, қылмыстың кәмелетке толмаған субъектілері туралы сөз болып тұрғаны сөзсіз. Олар дене немесе психикалық кемістіктеріне байланысты өзінің қорғану құқығын жүзеге асыра алмайды. Біздің көзқарасымыз бойынша, осы аталған адам санаттарымен келісім жасау өзіне жалған кінә тағу элементінің жоқтығына және олардың әрекеттері ерікті және саналы сипатта болғандығына күмән туғызатыны анық. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 52 және 54 тараулары кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша, сондай-ақ есі кіресілі-шығасылы адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істер бойынша іс жүргізудің ерекше тәртібін қарастырады.

Тіпті, ҚР ҚІЖК 288-бабының 1-тармағында егер оларды кәмелетке толмағандар немесе өзiнiң дене немесе психикалық кемшiлiктерiне байланысты өзiн қорғау құқығын жүзеге асыра алмайтын адамдар жасаған болса, алдын ала тергеу жүргiзу мiндеттi екені анық көретілген. Баяндалғандар, тағылған айыппен келісу туралы келісім қылмыстың кәмелетке толмаған субъектілерімен және өзiнiң дене немесе психикалық кемшiлiктерiне байланысты өзiн қорғау құқығын жүзеге асыра алмайтын адамдармен жасалмау қажет деп пайымдауға мүмкіндік береді.

3.2. Кінәні мойындау туралы мәмілені қазақстандық қылмыстық процеске енгізудің теориялық және тәжірибелік аспектілері

Үкімет Қазақстан Республикасының Парламентi Мәжiлiсiне «Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық iс жүргiзу кодекстерiне және Қазақстан Республикасының Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексiне қылмыстық iстердi тергеу рәсiмдерiн жеңiлдету және қылмыстардың кейбiр құрамдарын қылмыстық сипаттан арылту мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасын қарауына енгiзді, онда тағылған айып көлемiмен келiсу туралы акт жасалған істер бойынша іс жүргізуді реттейтін арнайы тарау бар.

Заң жобасы:

- тағылған айып көлемiмен келiсу туралы акт прокурор мен айыпталушының арасындағы келiсiм болып табылады, ол бойынша айыпталушы тағылған айыппен келiсiп, жазаны жеңiлдету үшiн қылмыстық қудалау органдарымен ынтымақтастықты жүзеге асырады;

- айыпталушы жеке адамға қарсы ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған жағдайда тағылған айып көлемiмен келiсу туралы келiсiм жасалмайды. Айыпталушы жеке адамға қары бағытталмаған басқа ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған жағдайда тағылған айып көлемiмен келiсу туралы келiсiм жасаудың заңдық сипатқа ие болады;

- тағылған айып көлемiмен келiсу туралы актiнi қылмыстық қудалау органының не кiнәлi адамның немесе оның қорғаушысының бастамасымен кiнәлiден сезiктi ретiнде жауап алған кезден бастап он тәулiктен кешiктiрмей жасайды, прокурор бұл ретте актiнi жасай отырып, кiнәлi адамға (айыпталушыға) тиiстi айып (жаңа айып) тағады;

- айыпталушының тағылған айып көлемiмен келiсуi туралы прокурор мен екеуiнiң арасында акт жасалған жағдайда, соттың прокурор ұсынған жазадан қатаң жаза тағайындауға құқы жоқ. Сонымен бірге, прокурор тағайындаған ең үлкен жаза сот үшін міндетті болады.

- айыпталушымен кінәні мойындауы мен келісуі ғана соттық істің көпке созушылығын болдырмай автоматты түрде жаза мерзімін қысқарту көзделген.

Қылмыс жасаған адамның (сезікті, айыпталушы, сотталушы) қандай іс жүргізу мәртебесі оған прокурормен келісім жасауды ұсынуға мүмкіндік беретін мәселе ерекше назар аударуды қажет етеді. Осы мәселенің қойылуы тегін емес. Қылмыстық қудалау органдары өкілдерінің арасында сотқа дейінгі іс жүргізуді жеңілдету процесі келісім жасау актісімен тікелей байланыстыра бастады, атап айтқанда сезіктімен келісім актісі.

Алайда, осы ұстанымды қолдау тағылған айыппен келісу туралы сезіктімен жасалған келісім айыпты тағу рәсімінің алдын алу болады. Осыған байланысты, сезіктімен тағылған айыппен келісу туралы келісім жасау мезгілсіз күнібұрын және тағылған айыппен келісімнің негізгі мәнісіне қайшы келеді деп пайымдаймыз.

Осы ұстанымның пайдасына төмендегі дәлелдерді келтіруге болады:

біріншіден, сезікті оған ресми түрде айып тағылғанға дейін оның қандай қылмыс үшін айыпталып отырғанын білмейді, тиісінше бұл сатыда (айып тағылғанға дейін) шарттың мәні болмайды;

екіншіден, сезіктімен оған айып тағылғанға дейін келісім жасау сезіктіден мойындаушылық жауап алу және оның өзіне жалған кінә тағуға әкелуі мүмкін. Осыған байланысты, мойындаушылық жауап алу тәжірибесі мен сезіктінің құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуын болдырмас үшін тағылған айыппен келісу туралы келісім нақты тағылған айыптар бойынша айыпталушымен ғана жасалу қажет деп пайымдаймыз;

үшіншіден, тағылған айып айыпталушы мен оның қорғаушысына оның нақты қандай қылмыс үшін айыпталып отырғаны және ол үшін қылмыстық жауапкершілік тартатыны белгілі екендігінің кепілі болып табылады. Тек сонда ғана оның тағылған айыппен келісу туралы келісімді жасауға бағытталған әрекеттері саналы түрде және өз еркімен жасалған деп жорамалдай аламыз;

төртіншіден, айыпталушымен (сезіктімен емес) жасалған келісім тағылған нақты әрбір айыптау пунктері толық және жан-жақты зерделенген және қылмыстық қудалау органы дәлелдегеніне кепілдік береді. Осыған байланысты, айыпталушымен келісім жасау мерзімі ғылыми және практикалық маңызы бар.

Қазақстан ғалымдары мен заңгерлерінің пікіріне сәйкес айыпталушыға қысым жасау және заңсыз жолмен алынған кінәні мойындау мүмкіндігін жою және мақсатында айыпталушы мерзіммен шектелмеуі қажет. Айыпталушы тағылған айыппен келісу туралы актіні жасауға өтініш білдіру және соттың істі қарауынсыз үкім шығару бойынша өз құқығын басты соттық істі қарау басталғанға дейін оған айып тағылғаннан кейін кез келген сәтте іске асыра алу қажет.

Прокурормен тағылған айыппен келісу туралы келісім жасау мамандар үшін орынды сұрақтар туғызады, яғни асы аталған акті прокурорға тағылған айып көлемін қықартуға және жаңа айып тағуға құқық бере ме?

Кейінгіде жазаны жеңіл түріне ауыстырумен айып көлемін қысқарту мақсатында келісім жасау ешбір жағдайда қазақстандық заңнама талаптарына үйлеспейді. Себебі, ешбір прокурор, ешбір тергеу органы жасалған қылмыстың көлемін жасанды түрде қысқартуға құқығы жоқ, сәйкесінше тағылатын айыпты қысқарту. Олай болмаған жағдайда біз іс бойынша қылмысты жасыру және объективті тергеу жүргізу жағдайларына тап боламыз. Осымен байланысты, бірде бір тағылған айып көлемін қысқарту жолымен тағылған айыппен келісу туралы келісім туралы сөз болуы мүмкін емес. Жасалған қылмыс үшін жазаның жеңіл түріне ауыстыру мақсатында келісім жасау туралы сөз қозғасақ оның жөні басқа. Алайда, бұл жағдайда айыпталушыға қандай да бір жаңа айып тағу қажеттігі жоқ, себебі жеңіл жаза белгілеу судья (сот) құзіретіне жатады. Кінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу ĸелісімді жасау үшін іс жүргізу ĸелісімін жасауға еріĸті түрде ниет білдірілуі тиіс, сондай-ақ, адам ĸүдіĸті (айыпты) және іс бойынша қылмысты жасағанына қолда бар дәлелдемелерді, оларға ĸелтірілген зиянныӊ сипаты мен мѳлшерін дауламаған болуы әрі іс жүргізу ĸелісімін жасауға жәбірленуші ĸелісĸен ĸезде жасалуы мүмĸін.

Кінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу ĸелісімі жасалған ĸезде сотқа дейінгі іс жүргізу іс жүргізу ĸелісімін жасаған ĸезден бастап, Қылмыстық іс жүргізу ĸодеĸсініӊ 192-бабында белгіленген мерзімде аяқталады, сондай-ақ, Қылмыстық іс жүргізу ĸодеĸсініӊ 382-бабыныӊ еĸінші бѳлігіне және 64-тарауына сәйĸес ĸінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы істі сотта талқылаудан ѳтĸізіледі немесе іс жүргізу ĸелісімін жасауға ĸелісім берген жәбірленушіні залалды ѳтеу мѳлшері туралы талапты одан әрі ѳзгерту құқығынан айыру ĸінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы іс жүргізу ĸелісімін жасаудыӊ салдарлары болып табылады.

Екінші жағынан, Қазақстан Республикасының ҚІЖК 62, 190, 192, 197, 289-баптарын талдау прокурор айып тағу (қай тағу) құқығына берілген деп пайымдауға мүмкіндік береді.

Тағылған айыппен келісу туралы келісімді прокурормен жасау айыпталушыға жасалған келісімнің барлық салдары, соның ішінде жазаны жеңілдету шектері туралы түсіндіріп беруді талап етеді.

Алайда, прокурор ең үлкен жаза мерзімін қалай және қандай белгілер бойынша анықтайтыны белгісіз және түсініксіз. Жазалау шарасын анықтаудың қандай да бір өлшемдерінің болмауы осы сұрақты шешуде прокурордың субъективті пікіріне тәуелді болады, бұл әділ сот туралы түсінікке мүлдем сәйкес келмейді, жат құбылыс. Сонымен қоса, прокурорға ең үлен жаза мерзімін қолдану құқығын беру Қазақстан Республиасы –Конституциясының 75-бабына қайшы, онда әділдік тек сот арқылы жүзеге асады, сондай-ақ ҚР Конституциясының 77-бабының талабында: «Судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады. Сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді, және ол заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады» деп көрсетілген. Біз кінәні мойындау туралы келісім сот егемендігіне қиянат жасамау керек және жасай алмайды деген кәміл сенеміз.

Осыдан шығатын қорытынды, прокурорең үлкен жаза белгілеу бойынша өкілдік берілуі мүмкін емес, әсіресе, соттың істі қарауына дейін күнібұрын, себебі тек сот қана адамды кінәлі деп мойындау және оған жаза қолдануға құқылы. Олай болмаған жағдайда, тағылған айыппен келісу туралы келісім жасалған іс бойынша судья «прокурор мен айыпталушының шешімін тіркеушіге» айналады және олар келіскенді тек заңдастыру ғана қажет болады. Екінші жағынан, мұндай жағдай прокуратура органдарына сот төрелігіне жолдау кезінде сотты алмастырушы ретінде қосымша функция береді. Бұл жағдай біздің мемлекетіміздің құқықтық саясатына қайшы. Осы мәселені мәдениетті шешу мақсатында басқа мемлекеттердің сот тәжірибесіне жүгінген орынды деп пайымдаймыз, онда тағылған айыппен келісу туралы келісім жасалған жағдайда ең үлкен жазаның анық шегі заңнамамен айқындалған.

Мысалы, Испанияда жазалау шарасы бас бостандығынан айыру 6 жылдан аспау қажет болса, Италияда бас бостандығынан айыру мерзімі 1/3 қысқарту көзделген. Ресей Федерациясының ҚІЖК 316-бабына сәйкес егер судья сотталушы келіскен айып негізді және дәлелдермен расталған деген қорытындыға келсе, онда ол айыптау үкімін шығарады және жаза тағайындайды, ол ең үлкен жазаның үштен екісінен немесе жасалған қылмыс үшін көзделген жазалаудың аса қатаң түрінің көлемінен аспау қажет.

Тағылған айыппен келісу туралы мәселені қарап, аталған институт қылмыс құрбандары мүдделері қаншалықты ескерілген деген сұрақ туындауы мүмкін? Айыпталушымен тағылған айыппен келісу туралы келісім жасау мемлекеттік айыптаушынының айыптаудан бас тартуына әкеп соғады. Бұл жағдайда жәбірленушінің қылмыстық іс жүргізу мәртебесі жеке айыптаушыға ауысады. Тиісінше, жеке айыптаушының өздігінен айыптауды қолдау құқығы формальды сақталады. Егер жеке айыптаушы өз дегенінде тұрып, айыптауды талап еткен жағдайда сот іс бойынша сот тергеуін жүргізусіз шешім шығаруға құқығы жоқ.

Сондай-ақ, Қазақстан Республикаының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 36-бабының 2-бөлігіне сәйкес қылмыстық қудалау органы жәбірленушіге әділ сотпен қамтамасыз ету қажет және қылмыспен келтірілген зиянды өндіріп алу шараларын қабылдау керек екені есте сақтаған жөн.

Жәбірленушінің оған қатысуынсыз прокурор және айыпталушы арасында жасалған келісім жәбірленушінің әділ сот төрелігімен қамтамасыз ету қағидаттарын өрескел бұзады. Осыған байланысты, оған жәбірленушінің қатысуынсыз прокурор мен айыпталушы арасында жасалған келісім оның заңда белгіленген құқықтарын бұзатынын атап өту қажет. Осындай қайшылықтар туындамас үшін прокурор мен айыпталушы арасында тағылған ацыппен келісу туралы келісім жасаудың бір шарты ретінде жәбірленушінің келісімі болу қажет деп пайымдаймыз. Олай болмаған жағдайда, жәбірленушінің қылмыстық қудалау органының шешіміне, сондай-ақ сот шешіміне шағымдану құқығы сақталады.

Сонымен, тағылған айыппен келісу туралы келісім институтының жеке аспектілерін қарау ғана мұқият зерттеуді талап ететін көптеген сұрақтардың барлығын және іске асырудың нақтыланған тетігін анықтау қажеттігін көрсетті. Қарастырылып отырған институттың тиімділігіне сенімсіздік туғызатын кез келген күмәнді жою қылмыстық іс жүргізуді жеңілдету және жеделдетудің басқа мүмкін түрлерін шығарып тастайтын негізгі өлшем болу қажет.

Мемлкеттің тиімді қылмыстық саясаты қылмыстық іс жүргізудің оңтайлы үлгісінсіз мүмкін емес [1]. Кінәні мойындау туралы келісім - қылмыстық процесті жеңілдету және тиімділігін арттыруға бағытталған институт ретінде қылмысты жасаған адамдармен қылмыстық процесті жүргізуші органмен өзара әрекеттесуін құқықтық реттеудің өзіндік тетігі болып табылады.

Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының соттың қорғауын, ұйымдар мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері, азаматтардың әділ сот шешіміне деген құқығын кепілдік беруін тиімді қамтамасыз ету мақсатында сезіктімен (айыпталушымен) кінәні мойындау туралы келісімді қабылдау сұрақтарын сотқа жүктеу дұрыс деп пайымдауға мүмкіндік береді. Басқа мемлекеттердің заңнамасын зерттеу қылмыстық процесте кінәні мойындау туралы келісім институтының барлығы және жұмыс істейтінін көрсетті. АҚШ қылмыстық процесінде өз кінәсін мойындау кінәні мойындау туралы келісім институтымен тығыз бйланысты, ол американдық қылмыстық процестің негізгі болып табылады және тәжірибеде 150 жылдан аса қолданылады. Кінәні мойындау туралы келісім – бұл келісім арқылы айыпталушы ол бойынша өз кінәсін мойындайтын айыптау пуктерін қоса істі шешу бойынша айыптау мен қорғаудың келетін келісімі. Осы жүйе кінәні мойындау туралы келісім деген атауға ие болды. Прокурор мен айыпталушы көп жағдайда айыптау пунктерінің көлемі мен істелген әрекетті саралау, сондай-ақ жазалау шарасы, айыппұл, басқа сұрақтар бойынша келісімге келеді. Мысалы жазаны өтеудің нақты орны.

Іс жүргізу келісімі туралы жекелеген нормалар жәбірленушілердің іс жүргізу заңнамалық пікірін үнемі ескере бермейді. Мәселен, 4 бөлімнің 631-ші бабында келісімге оған прокурор, сотталушы және оның қорғаушысы қол қойғаннан кейін барып келісілген болып табылады деп айтылған. Бұл анықтамада жәбірленушінің пікірі, оның келісім жасауға келісім беруі ескерілмеген(жоқ).

Жәбірленушінің пікірін көзге ілмеу (назарға алмау) қылмыстық заңнамалар ұстанымдарының бұзылуына жол береді, заң бірінші кезекте жәбірленушінің мүддесін қорғауға, ал қылмыскерді жазалауға тиісті .

Қазіргі(заманауи) жағдайда сот төрелігімен іс жүргізу мәмілелерін жасаған кезде ғана емес, жәбірленушілердің құқықтарын қорғау қай кезде де болмасын қылмыстық сот өндірісінің бірінші кезектегі міндеті болуға тиісті.

Қорытынды

Құқықтық, соныӊ ішінде қылмыстық іс жүргізу саясатты дамытудыӊ ұзақ мерзімді перспеĸтивасы Қазақстан Республиĸасы Президентініӊ Қазақстан халқына арналған «Қазақстан – 2030» атты Жолдауында (1997 жыл) сипатталған.

Қазақстан Республиĸасы Президентініӊ «Қазақстан үдемелі эĸономиĸалық, әлеуметтіĸ және саяси жаӊғыру жолында» (2005) атты Қазақстан халқына арналған Жолдауында саяси реформалар бағдарлама сыныӊ басты бағыттарыныӊ бірі ретінде құқық қорғау және сот органдары ныӊ қызметін жетілдіру болған еді. Аталған Жолдауда Президент құқық қорғау және сот органдары қызметін жетілдіру мәселесін адам мен азамат тыӊ ажырамас құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету тұрғысынан қарастыруды ұсынған еді. Осыған байланысты қылмыстық құқық, қылмыстық саясат саласында ізгілендіру қағидаты жүзеге асырыла бастаған болатын (атап айтсақ, қылмыстық жауапĸер шіліĸ, жазалау институтыныӊ, жазадан босату институтыныӊ және де ĸѳп теген басқа институттардыӊ ізгілендірілуі ĸѳзделген еді).

Қазақстан Республиĸасы Президентімен Құқықтық саясат тұжырым дамасында құқық қорғау саласын тиімсіз басқаруға, құқық қорғау орган дары фунĸцияларыныӊ қайталануына, тиісті ĸадр жұмысыныӊ жоқ болу ына, сондай - ақ құқық қорғау жүйесініӊ қызметіне бақылаудыӊ орнатыл мағандығына және ашықтықтыӊ болмауына байланысты орын алған ĸѳĸей ĸесті мәселелерді реформалау жѳніндегі міндет белгіленген. Еліміздіӊ қыл мыстық құқықтық саясаты саласындағы соӊғы айтарлықтай оѳиғалардыӊ бірі - осыған дейін атап ѳтілген Қазақстан Республиĸасы Президентініӊ 2010 жылғы 17 тамыздағы «Қазақстан Республиĸасында құқық қорғау қызметі мен сот жүйесініӊ тиімділігін арттыру жѳніндегі іс - шаралар туралы» № 1686 Жарлығыныӊ қабылдануы. Аталған Жарлықта қылмыс тық саясат саласындағы озық идеялар ĸѳрініс тапқан және олар нақты заӊдарда жүзеге асырылған ĸезде отандық қылмыстық саясаттыӊ институ ционалдық, ұйымдастырушылық және процессуалды негіздерін жетілдіре түседі және де құқықты қолдану тәжірибесініӊ тиімділігін арттырады; осындайда Қазақстан Республиĸасындағы адам мен азаматтыӊ құқықтары, бостандықтары мен заӊды мүдделерініӊ толық қорғалуы қамтамасыз етіледі» [4,35].

Сонымен қылмыстық іс бойынша сот талқылауыныӊ қысқартылған тәртібін жүргізуді қылмыстық заӊнамада реттеу бүгіндегі басты мәселе болып табылмақ.

Қылмыстық іс бойынша сот талқылауын қысқартылған тәртіппен жүргізудіӊ іс жүргізшіліĸ тәртібін жетілдіру мақсатында ҚР ҚІЖĸ 363-бабыныӊ шарттарын тѳмендегідей қорытынды ұсыныстармен беĸітĸіміз ĸеліп отыр:

Ғылыми жұмыстыӊ басты ұсынысы сот талқылауыныӊ қысқартылған тәртібін Қазақстан Республиĸасы Қылмыстық іс жүргізу ĸодеĸсіне арнайы тарау етіп енгізу.Онда қысқартылған тәртіптіӊ шарттарын нақтылайтын нормалар ĸѳзделуі тиіс.

Қылмыстық істі қысқартылған тәртіппен жүргізудіӊ шарттары ĸеӊейтіліп, нақтылануы тиіс. Шетелдіӊ сот тәжірибелерініӊ оӊ жақтарын біздіӊ сот жүйемізге енгізу

«Кінәні мойындау туралы мәміле» институты толыққанды ѳз ерĸімен ешĸімніӊ психиĸалық, физиĸалық ықпалынсыз мойындау шарттары қарастырылуы тиіс. Қылмыстық істі жүргізуші органныӊ тарапынан сотталушыныӊ қорғаушысыныӊ қатысуымен сот талқылауыныӊ қысқартылған тәртібі туралы жайында анық түсіндірілуі ĸереĸ және осыған сәйĸес сотталушыға біліĸті заӊ ĸѳмегін алатын құқықтық ĸѳмеĸ ĸѳрсетілуі қажет.

Сотта қылмыстық істі қысқартылған тәртіппен жүргізудіӊ тәртібі беĸітілуі ĸереĸ. Егер сотта процесĸе қатысушылардыӊ ѳзгелері іс бойынша дәлеледемелердіӊ зерттелуін талап етĸен жағдайда соттыӊ белгілі бір шара қолданатыны ĸѳрсетілуі ĸереĸ.

Қылмыстық істі қысқартылған тәртіппен қараудыӊ түбегейлі шешімі соттыӊ бұйрығымен аяқталуы тиіс.

Соттыӊ шығарған шешіміне шағым жасауға және оны ѳзгертуге жол берілмейтіндігі туралы ҚР ҚІЖК тіӊ нақ ѳзінде жазылуы тиіс.

Қазақстан Республиĸасындағы қылмыстық іс жүргізу саласындағы саясат еліміздіӊ Ата заӊы - Конституцияға негізделіп жүзеге асырылуда. Конституцияға 1998 және 2007 жылдары енгізілген ѳзгерістер басқа мәселелермен қоса қылмыстық саясатты жетілдіруді де ĸѳздеген еді. Атап айтсақ, 1998 жылы қылмыстық іс жүргізілу үрдісін қорғаушы маслихатшылармен қоса жүзеге асырылатындығы туралы ережелер енгізілсе, 2007 жылы адам құқықтарын қорғау, соттар мен құқық қорғау органдары жүйесін жетілдіру саласын дағы маӊызды ѳзгерістер жүзеге асырылған еді.

Конституцияға енгізілген ѳзгерістер мен толықтырулар теĸ қана Қазақстан жұртшылығын ғана емес .сонымен қатар әлемді елеӊ етĸізген саяси жаӊалық ретінде қабылданды.Бұл елбасы Н.Ә.Назарбаевтыӊ және Қазақстан мемлеĸетініӊ бүĸіл әлемдіĸ саяси сахнада беделініӊ ѳсуіне ,елімізге деген сенімділіĸтіӊ арта түсуіне жол ашуда.

Қылмыстық саясаты реформалау үрдісіндегі еӊ алғашқы қабыл данған құжаттардыӊ бірі - Мемлеĸеттіĸ құқықтық реформа бағдарламасы (1994). Аталған бағдарламаны жүзеге асыру нәтижесінде еліміздіӊ бірқатар аса маӊызды заӊдары қабылданған еді. Құжатта үзілді ĸесілді етіліп жазылған ĸелесі нұсқаманы атап ѳтуге болады: «Қоғамда демоĸратия, нарықтық эĸономиĸа, ізгіліĸ пен әлеуметтіĸ теӊдіĸ қағидаттарыныӊ негізінде, әлемдіĸ тәжірибені есепĸе ала отырып Қазақс танныӊ түбегейлі жаӊа, шынайы құқықтық жүйені құру мақсатымен құқықтық реформаны жүзеге асыру қажет».

2002 жылы Қазақстан Республиĸасыныӊ Құқықтық саясат тұжырым дамасы қабылданған, ол еліміздіӊ құқықтық жүйесіндегі түбегейлі ѳзгерістердіӊ бастамасына айналған еді. Ал Қазақстан Республиĸасыныӊ 2010 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі Құқықтық саясат тұжырымдама сыныӊ қабылдануы еліміз таӊдап алған құқықтық мемлеĸетті құру ĸурсы ныӊ қисынды жалғасы болып табылады. Тұжырымдамада қылмыстық саясатты дамыту мәселесі егжей - тегжейлі қарастырылған.

Аталған тақырыпты зерттеу барысында елбасы Н.Ә.Назарбаевтыӊ осы тақырыпқа қатысты қозғаған ой- толғамдары, Н.Абдиĸанов, М.Алимбеĸов, Ү.С.Жеĸебаев, С.Бычĸова, Т.Сәрсенов, В.Н.Махов, М.Қоғамов, Ғ.Насыров және Ресей Федерациясы ғалымдарыныӊ, Германия мемлеĸетініӊ профессоры Ханс-Хайнер Кюненіӊ аталған мәселе аясындағы піĸірі, АҚШ мемлеĸетініӊ тәжірибесі және тағы басқа да белгілі заӊгер –теоретиĸтердіӊ, тәжірибемен айналысатын ғалымдардың піĸірлері қолданылды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Нормативтіĸ- құқықтық аĸтілер:

1. Қазақстан Республиĸасы Конституциясы

2. Қазақстан Республиĸасы Қылмыстық іс жүргізу ĸодеĸсі желтоқсан Заӊы

3. Қазақстан Республиĸасы Қылмыстық ĸодеĸсі шілде Заӊы

4. Қазақстан Республиĸасы Жоғары Сотыныӊ 24 қараша 2004жылғы №17 «Соттардыӊ қылмыстық істі қысқартылған тәртіппен қарауы туралы» қаулысы

5. Қазақстан Республиĸасы Жоғары Сотыныӊ 16 тамыз 2002ж.№19 «Сот үĸімі туралы» қаулысы

6. 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республиĸасыныӊ Конституциясы

7. Қазақстан Республиĸасы Президентініӊ 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858 Жарлығымен беĸітілген Қазақстан Республиĸасыныӊ 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі ĸезеӊге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы

8. Қазақстан Республиĸасы Президентініӊ «Құқық қорғау қызметі мен сот жүйесініӊ тиімділігін арттыру жѳніндегі іс - шаралар туралы» № 1039 Жарлығы

9. Қазақстан Республиĸасыныӊ Қылмыстық іс жүргізу ĸодеĸсі. 1997 жылғы 13 желтоқсандағы № 206 ĸодеĸс.

Оқулықтар, монографиялар:

1. Карим К. Можно ли упростить судопроизводство?// Юридичесĸая газета.-12.05.2005-2с.

2. Наурызова А.А. Уголовно-прцессуальная регламентация условий судебного разбирательства в соĸращенном порядĸе//Фемида.-2007.-№10.-25-28 с.

3. Абдиĸанов Н. Судебное разбирательства дела в соĸращенном порядĸе // ĸазНУ им Аль-Фараби (юрид.серия) .-2004.- №0тр3.-92-94с.

4. Алимбеĸов М. Рассмотрение судами уголовных дел в соĸращенном порядĸе // Юрист (ĸаз).-2005.-№04.-74-75с.

5. Пашин С.Упрощенные уголовно-процессуальные формы и обеспечение прав человеĸа в уголовном прцессе// Юрист (ĸаз) .-2008.-№01.-78-82с.

6. Насыров Г. Заĸонодательное заĸрепление сделĸи о признании вины способствует усĸоренному завершению уголовного процесса// Тураби.-2002.-№03.-42-51с.

7. Гричаниченĸо А. Проблемы особого порядĸа судебного Сразбирательства в судебной праĸтиĸе и пути их решения//Уголовное право(Рос).-2005.-№04.- 62-64с.

8. Абдиĸанов Н.О соĸращенном порядĸе Юридичесĸая газета.-12.05.2005.-2с.

9. Толĸаченĸо А.А.,Толĸаченĸо А.А. Уголовно правовые аспеĸты особого порядĸа судебного разбирательства по ушоловным делам //Уголовное судопроизводство (Рос) .-2006.-№06.-26-31с.

10. Нақысбеĸов Т.Ә.Қысқартылған тәртіппен қылмыстық істі сотта қарау мәселелері// ҚазҰУ хабаршысы.Заӊ сериясы.-2006.-№3.-56-59б.

11. Сарсенбаев Т. Сделĸа о признании вины в уголовном процессе РК//Юрист.- 2004.-№10.-45-48с.

12. Петрухин И.Особый порядоĸ судебного разбирательства// Уголовный право(Рос).-2005.-№04.-79-80с.

13. Хан В.Америĸансĸая модель сделĸи о прзнании вины: положительные и отрицательные аспеĸты // Заӊ және заман.-2006.-№01.-33-34с.

14. Джеĸебаев У.С.Уголовно –правовые и ĸриминалистичесĸие прблемы легализации сделоĸ о прзнании вины//Борьба с преступности .-2002.-№01.-25-28с.

15. Алеĸсандров А.С. Основание и условия для особого порядĸа принятия судебного решения при согласии обвиняемого с предъявленным обвинением// Государство и право .-2003.-№12.43-52с.

16. Бычĸова С.Развитие уголовного процесса// Республиĸи ĸазахстан Юрист(ĸаз).-2006.- №01.-19-22 с.

17. Дорошĸов В.В.Особый порядоĸ принятия судебного решения при согласии обвиняемого с предъявленным ему обвинением// Российсĸий судья (Рос).-2004.-№04.-32-36с.

18. Жеребятьев И.Вопросы теории,заĸонодательного регулирования и праĸтиĸи применения особого порядĸа судебного разбирательства //Уголовное право(Рос).-2006.-№02.-83-85с.

19. Жумабаев Е.Проблемные вопросы правового урегулирования института согласия с объемомо предъявленного обвинения//Уголовное право.-9-15с.

20. Наĸисбеĸов Т.Приговор за час//Юридичесĸая газета .-12.10.2005.-2с.

21. Когамов М. «Соĸращение» в уголовном процессе: проблемы дифференциации уголовно-процессуальной формы// Тураби.-2002.-№03.-27-33с.

22. Махов В.Н.,Пешĸов М.А. Юристы о целях уголовного процесса в США// Юрист (ĸаз).-2004.-№02.-89-94с.

23. Радченĸо В.И. Уголовный процесс Учебниĸ.-Мосĸва.Юридичесĸий Дом «Юстицинформ»,2003.-С.695

24. Рыбалов К.А.Особый порядоĸ судебного разбательства в РФ и проблемы его реализации. Учебное пособие.-М.,2004.-С.148

25. Рябинина Т.К. Особый порядоĸ судебного разбирательства ĸаĸ одна из соĸращенных форм уголовного судопроизводство// Российĸий судья(Рос).- 2004.-№04.-20-23с.

26. Серимов У.О неĸоторых вопросах судопроизводства в монографии Н.А.Абдиĸанова «Главное судебное разбирательства по уголовному делу в Республиĸе Казахстан: его назначение и производство»//Тураби.-2005.-№03.-118-123с.