(1772-1855 гг.)
Вольга Сабалеўская
Выбар храналагічных межаў даследавання вызначаны этапамі фармавання палітыкі расейскіх уладаў адносна яўрэяў. Аўтар бачыць відавочнасць уплыву суб’ектыўных фактараў на фармаванне “яўрэйскага заканадаўства” і звязвае этапы афармлення юрыдычнага статусу яўрэяў Расеі з перыядамі праўлення манархаў: Кацярыны II (1762-1795 гг.), Паўла I (1796-1801 гг.), Аляксандра I (1801-1825 гг.), Мікалая I (1825-1855 гг.). Пачатковая дата - 1772 г., знаменавала ператварэнне яўрэяў у падданых Расеі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай, што мела вынікам узнікненне асаблівага напрамку ў расейскай законатворчасці і змяненні ў сацыяльна-эканамічным і палітычным становішчы яўрэяў Беларусі. Канцавая дата - 1855 г., з’яўляецца годам заканчэння праўлення Мікалая I і, разам з тым, завяршэннем асаблівай, феадальна-прыгонніцкай эпохі ў гісторыі Расеі. Цараванне яго пераемніка Аляксандра II унесла кардынальныя змены ў жыццё яўрэяў, адкрыла для іх новыя магчымасці ў адукацыі, вытворчасці і палітыцы, акрэсліла іншы падыход да вырашэння “яўрэйскага пытання” у Расеі.
З часоў сярэднявечча расейскія манархі сустракаліся з праблемай яўрэйскай эміграцыі з Заходняй Еўропы. Але яны знаходзіліся ў палоне негатыўных стэрэатыпаў пра яўрэяў альбо клапаціліся аб стварэнні добрых умоваў для гандлёвай дзейнасці ўласных падданых, а таму непрыхільна пазіралі на яўрэйскіх купцоў. Ім забаранялі асядаць на прасторах Расеі Аляксей Міхайлавіч (1655 г.), Кацярына I (1727 г.), Елізавета I (1743 г.) і інш. Першай імператрыцай, якая згадзілася прыняць прадстаўнікоў яўрэйскай супольнасці ў лік расейскіх падданых, стала Кацярына II (1762-1795 гг.).
“Яўрэйскае пытанне” паўстала перад ёй адразу пасля прыходу да улады, калі група вышэйшых саноўнікаў прапанавала дазволіць яўрэям у’езд у Расею. Існавала плётка, што шлях гэтай “чалавекалюбівай думцы” у галовы царадворцаў масцілі яўрэйскія капіталы. Але, нягледзячы на іх старанні, на той час пытанне было вырашана негатыўна: Маніфест 1762 г. запрашаў у краіну ўсіх іншаземцаў, акрамя яўрэяў. Але не будзем спяшацца і абвінавачваць маладую царыцу ў спрадвечнай варожасці да яўрэяў ці то ў хрысціянскім фанатызме, як тое робяць некаторыя гісторыкі (напрыклад, П.Джонсан [1]). Разумная, добра адукаваная Кацярына, якую нават недобразычліўцы прызнавалі здольным дыпламатам, была выхаваная ў Германіі, дзе яўрэйскае прадпрымальніцтва з часоў сярэднявечча стала звычайнай справай. Насельніцтва Расеі было пазбаўлена непасрэднага кантакту з прадстаўнікамі яўрэйскай супольнасці і таму мела нямала забабонаў, звязаных з іх незвычайным знешнім выглядам і звычаямі. Для імператрыцы гэтага забабону не існавала. Кацярыне быў вядомы вопыт суседняй Рэчы Паспалітай, дзе яўрэі, выконваючы ролю гандлёва-прамысловага саслоўя, знайшлі ўдалую нішу і сталі неабходнай часткай аграрнай эканомікі краіны.
На фармаванне рашэння Кацярыны паўплывала яе ўласнае няпэўнае на той час становішча ў Расеі. Немка, пратэстантка, хрышчоная ў праваслаўе, яна ішла да імператарскай кароны праз змову і палацавы пераварот. Каб утрымацца на расейскім троне, ёй трэба было набыць у народзе папулярнасць. Шлях да гэтага быў адзіны: неабходна было праводзіць палітыку, процілеглую лініі папярэдніка - Пятра III. Таму асноўнымі лозунгамі Кацярыны II сталі шанаванне нацыянальнага рускага і ўмацаванне праваслаўя. Яна не магла пачаць сваё цараванне ў краіне, дзе распаўсюджана варожае трактаванне яўрэяў, з дазволу на іх ў’езд. Гісторык 19 ст. Міхаіл Шугураў прыводзіць наступны запіс Кацярыны ў асабістым дзённіку: “Пачаць цараванне ўказам пра вольны ў’езд яўрэяў было б дрэнным сродкам для заспакаення розумаў, прызнаць жа вольны ў’езд яўрэяў шкодным было немагчыма” [2]. Таму вырашэнне “яўрэйскага пытання” было пакінута на няпэўны час.
У 1772 г. з падзелам Рэчы Паспалітай у склад Расеі трапілі тэрыторыі з амаль 100-тысячным яўрэйскім насельніцтвам. Як адзначалася ўжо вышэй, у гаспадарцы Рэчы Паспалітай яўрэі выконвалі асаблівую ролю. Нельга не згадзіцца з М.Маўрахам, які піша: “У канцы 18 ст. яўрэй нават пры замаруджаным прагрэсе захаваў старыя і заваяваў новыя пазіцыі ў заняпалым ліхвярстве, гандлі, рамястве, арэндзе, вытворчасці алкаголю. Ён прафесыйна дыферэнцыяваўся, з’яўляючыся вінакурам, дробным гандляром, ліхвяром і рамеснікам ці маклерам у адной асобе. Ён жыў сёняшнім днём, засвоіў усе прафесіі і застаўся абсалютным панам грамадскага механізму экамомікі” [3]. Б.Д.Вайнрыб дадае да гэтага эмацыйнага аповяду канкрэтныя лічбы: на час Чатырохгадовага сейму 3/4 экспарту і 1/10 імпарту Рэчы Паспалітай былі ў яўрэйскіх руках, у 1780 г. ўсе фабрыкі на Беларусі належалі яўрэям [4]. Эканамічная шкоднасць выгнання яўрэяў з нованабытых тэрыторый вырашыла пытанне аб прыёме прадстаўнікоў гэтай супольнасці ў лік падданых Расейскай імперыі на іх карысць.
Перад царыцай паўстала нялёгкая праблема вызначэння юрыдычнага статусу яўрэяў. З першага позірку расейскае заканадаўства адносна яўрэяў кацярынінскіх часоў здаецца незразумела супярэчлівым: у ім знойдзецца нямала і спрыяльных, і абмежавальных мераў. Гэткае хістанне можна растлумачыць уплывам на палітыку Кацярыны II розных грамадскіх сілаў. Вялікае ўздзеянне на светапогляд царыцы, як вядома, мелі францускія асветнікі, якія жадалі зрабіць з яўрэяў “добрых грамадзянаў” коштам перавыхавання на еўрапейскі лад і адмовы ад ізаляванасці, ці, па выразу Х.Хаўмана, “каланізацыі светаўспрымання” [5]. Але і ў асветнікаў па гэтаму пытанню не было адзінства поглядаў. Вальтэр, якога Кацярына лічыла сваім настаўнікам, уласцівым яму іранічным тонам распавядаў пра яўрэйскую карыслівасць, фанатычнасць, нянавісць да хрысціянаў і ўсведамленне святога абавязку руйнаваць апошніх пры дапамозе ліхвярства [6].
Здаецца, вучаніца пераўзыходзіла настаўніка ў талерантнасці. З першых крокаў Кацярына II падкрэслівала роўнасць яўрэяў з іншымі падданымі імперыі і сваё жаданне кіраваць імі згодна са справядлівым законам: “Веравызнанне гандляра не павінна служыць падставай ні для якога адрознення”. Забараняецца прымушаць яўрэяў сяліцца ў гарадах, гандлярам дазволена “з горада адлучацца, толькі б яны падаткі плацілі спраўна” [7].
Першыя заканадаўчыя акты адносна яўрэяў захавалі стан, які існаваў у Рэчы Паспалітай. Яўрэйская супольнасць была абкладзена падушным падаткам, якія, як і раней, збіралі кагалы. Яны выконвалі таксама ролю органаў мясцовага самакіравання і вырашэння канфліктаў [8]. Улада кагалаў была ўзмоцненая правам выдачы пашпартоў [9], без якіх яўрэі не маглі вольна перамяшчацца па краю. Але адначасова дзяржава пакідала сваім яўрэйскім падданым альтэрнатыўную магчымасць пазбавіцца ад уплыву кагала, праз пераход у купецкі стан. Тады яны павінны былі ўносіць прама ў магістрат працэнтны збор, а не шматлікія кагальныя падаткі [10]. Акрамя таго, Кацярына II першай у Еўропе робіць крок да эмансіпацыі яўрэяў, дазваляючы ім удзельнічаць разам з іншымі купцамі і мяшчанамі ў мясцовым самакіраванні. У рамках асветніцкай “палітыкі перавыхавання” заахвочваўся пераход да хрысціянства. Праз хрышчэнне неафіт набываў правы, якімі карысталіся іншыя вольныя падданыя расейскай кароны [11].
Але раптам сітуацыя змянілася. Імператрыца ўказам 1791 г. абмежавала тэрыторыю пражывання, а з 1 ліпеня 1794 г. павялічвае яўрэйскія падаткі ўдвая [12]. Прычына ахаладжэння Кацярыны II да яе яўрэйскіх падданых вельмі простая - ціск гандлёва-рамесных слаёў горада. Занепакоенае магчымасцю яўрэйскай канкурэнцыі маскоўскае купецтва падало ёй у 1790 г. прыгавор пра “пагрозу руйнавання ад яўрэяў” (хаця, па звестках Юлія Гесэна, у 1788-89 гг. у маскоўскае купецтва запісаліся толькі 3 (!) яўрэі [13]).
Такім чынам, першы перыяд у расейскім заканадаўстве адносна яўрэяў можна акрэсліць як паласу шырокага спрыяння і непарушнай аўтаноміі, якая памяншаецца з 1790 г. пад уплывам хрысціянскага насельніцтва гарадоў.
Перыяд царавання Паўла I (1796-1801 гг.) адзначыўся падцвярджэннем ранейпрынятых законаў пра яўрэяў (абмежавання перасяленняў мяшчанаў, падвойнага падатку, забароны запрыгоньвання яўрэяў) [14], увядзеннем кантролю за кніжным рынкам [15]. З мэтай разгляду яўрэйска-хрысціянскіх стасункаў, а разам з тым і прычынаў голаду, ахапіўшага Беларусь, сюды была накіраваная камісія на чале з сенатарам, вядомым рускім паэтам Гаўрылай Раманавічам Дзяржавіным. Адначасова свае меркаванні па азначаных пытаннях павінен быў выкласці ў дакладзе губернатар Літоўскай губерні І. Фрызель.
Схільны да лібералізму і асветніцтва Фрызель выказаўся за мягкую ўзаемакарысную інтэграцыю яўрэяў у расейскае грамадства. У яго дакладзе мэта рэфармавання акрэслена наступным чынам: “Пакласці канец няўладжанасці ў яўрэйскім народзе, прыпыніць грабежніцтвы кагальных старшыняў, засцерагчы простых яўрэяў ад прыгнёту і прывесці гэты народ у карысны для дзяржавы стан” [16]. Для гэтага, на думку Фрызеля, патрэбна парушыць яўрэйскую ізаляванасць і ўключыць іх у агульнарасейскія саслоў’і, каб яны маглі ўдзельнічаць у мясцовым самакіраванні і дэталёвай распрацоўцы яўрэйскай рэформы.
Сенатар Гаўрыла Дзяржавін, які лічыў, што “ўрады абавязаны распаўсюджваць і на яўрэяў сваё апекаванне такім чынам, каб яны і сабе, і грамадству былі карысныя” [17], варожа ставіўся да яўрэйскага традыцыйнага ладу жыцця. Сярод трапных, хаця і злосных заўвагаў наконт асаблівасцяў побыту, роду заняткаў і стану асветы ў яўрэяў, у яго запісцы мы знойдзем нямала бязглуздзіц, выкліканых няведаннем і забабонамі. Сярод такіх “перлаў” сцвярджэнне, што яўрэі не здымаюць у памяшканні ярмолку (рэлігійны звычай, які забараняе вымаўляць імя Бога з непакрытай галавой) як быццам таму, што “сябе шануюць перад усімі іншымі найлепшымі”; альбо фраза: “У справе з хрысціянамі ў іх праўды быць не можа. Гэта забаронена Талмудамі” [18]. Галоўную мэту рэформы Гаўрыла Дзяржавін бачыць у ліквідацыі кагалу, выкараненні “шкодных забабонаў рэлігіі”, вызваленні ад яўрэяў Беларусі “без нанясення каму-небудзь шкоды”. Для гэтага прапануецца прыцягнуць іх (калі спатрэбіцца, то і гвалтоўна) да рамяства і земляробства на абмежаванай тэрыторыі, забараніць гандаль, падпарадкаваць агульнаму кіраванню, асвеце і інш.
На пачатку новага стагоддзя да ўлады прыйшоў Аляксандар I, які адчуваў жаданне правіць “па сэрцу сваёй мудрай бабкі”: выпрацаваць дасканалы закон і зраўняць перад ім усе саслоўі. У рамках агульнай кадыфікацыйнай палітыкі праходзіў і разгляд яўрэйскага заканадаўства. У час царавання Аляксандра I (1801-1825 гг.) былі скліканы чатыры “яўрэйскія камітэты”, якія ўносілі на разгляд цара законапраекты па ўдасканаленню статусу яўрэяў.
Асноўнай мэтай законатворчай працы першай чвэрці 19 ст. трэба прызнаць імкненне зліць яўрэйскую супольнасць з іншымі падданымі імперыі. Гэты матыў гучыць не толькі ў справаздачы Гаўрылы Дзяржавіна, якая наклала моцны адбітак на законы адносна яўрэяў аляксандраўскіх часоў. З патрабаваннем ліквідаваць яўрэйскую ізаляванасць мы сустракаемся ў прапановах саміх яўрэяў, напрыклад, у праекце Ноты Хаймавіча [19]. Асэнсоўваецца пытанне: шкодная ці карысная дзейнасць яўрэяў. Грамадскасць хвалюе роля яўрэяў у пашырэнні вінакурэння на вёсцы, што прычынілася да масавага спойвання сялянства. Пры гэтым не былі прыняты да ўвагі ні выключна пасрэдніцкая роля саміх яўрэяў, ні месца ў вырабе і продажы алкаголю памешчыкаў, сапраўдных уласнікаў шынкоў і вінакурняў.
У 1804 г. было абнародавана “Усталяванне аб яўрэях” - першы агульны зборнік расейскіх законаў адносна гэтай супольнасці. Дух дакумента даволі гуманны, ў ім дэкляруюцца негвалтоўныя меры па далучэнню яўрэяў да расейскага грамадства. Адзін з галоўных шляхоў – асвета. З гэтага часу яўрэі прымаюцца ва ўсе навучальныя установы Расеі. Не дазваляецца рэлігійны ўціск, вучоныя яўрэі атрымалі права на набыццё навуковых ступеняў. Нежадаўшыя наведваць агульныя навучальныя ўстановы маглі адчыняць яўрэйскія школы з умовай абавязковага вывучэння расейскай, польскай ці нямецкай моваў. Паступова ў яўрэйскае жыццё ўводзіліся еўрапейскія культурныя нормы. Справаводства пераводзілася на адну з вышэйназваных моваў, яе ведання патрабавалі ад сяброў магістрату, рабінаў і кагальных. Яўрэі, што ўдзельнічалі ў працы магістратаў, як і вучні агульных школаў, павінны былі перамяніць вопратку на еўрапейскую; па новаму перапісу ўсе яўрэі атрымлівалі спадчынныя прозвішчы.
Адчувалася, што ўладам спадабалася думка Гаўрылы Дзяржавіна аб “прывядзенні яўрэяў у карысны для дзяржавы стан”. Стымулявалася далучэнне іх да вытворчай працы. Заводчыкам і фабрыкантам, а таксама рамеснікам абяцаліся падаткавыя ільготы, пазыкі, часовы допуск па-за мяжу яўрэйскай аселасці. Асаблівая ўвага была праяўлена ў дачыненні да земляробаў. Арэндатарам памешчыцкай зямлі закон прапанаваў 5-гадовае вызваленне ад скарбовых падаткаў, а каланістам, якія пераходзілі на казённыя землі - пазыку і 10-гадоваы неплацёж падаткаў.
Урад дэманстраваў жаданне ліквідаваць “яўрэйскую выключнасць” у фіскальных адносінах. “Усталяванне” скасоўвала падвойны падатак з земляробаў, рамеснікаў і фабрыкантаў, а ўказ 8 лістапада 1807 г. здымаў яго з яўрэйскіх купцоў [20].
Трэба зазначыць, што ў законах тае пары праявіліся парывістасць і самаўпэўненасць, уласцівыя маладому імператару. Яго жаданне змяніць стан рэчаў простымі сродкамі яскрава праявілася ў барацьбе з яўрэйскім вінакурэннем. Для яго вынішчэння было вырашана высяліць усіх яўрэяў з вёсак у гарады і мястэчкі. Мера гэтая, цалкам кабінетная, не магла быць выкананая за чатыры назначаныя “Усталяваннем” гады. На старыя і занядбаныя дамы яўрэяў не знаходзілася пакупнікоў, а ў самых яўрэяў не ставала сродкаў на перасяленне. Перапыняючыся ў лютым 1807 г. і снежні 1808 г., высяленні ўзнаўляліся ў кастрычніку 1807 г. і красавіку 1823 [21], што не толькі прыводзіла да руйнавання яўрэяў, але і стварала блытаніну ў законах.
Дзяржавінскі дух нецярпімасці і падазронасці да яўрэяў уваскрасае ў законах другой паловы царавання Аляксандра I. Як не выклікаючыя даверу падданыя, здольныя да здрады, па ініцыятыве сенатара Сіверса яўрэі высяляюцца з 50-вёрставай адлегласці ад дзяржаўнай мяжы (1812-1821 гг.). Каб засцерагчы праваслаўных ад іўдзейскага “псуючага” уплыву, яўрэям забаронена трымаць хрысціянскую прыслугу (1818, 1820 г.) [22]. Тым, хто жадаў перамяніць веравызнанне, павінна было дапамагаць “Таварыства ізраільскіх хрысціянаў” (1817 г.), якое гарантавала і матэрыяльную і духоўную падтрымку любому новахрышчонаму.
Вынік 25-гадовага царавання Аляксандра I - 75 законаў адносна яўрэйскай супольнасці - горы паперы: сенацкіх указаў, праектаў, прапановаў. Як жа адбілася гэта бурная творчасць на жыцці простага яўрэя, жыхара Беларусі? Вывучэнне архіўных дакументаў паказвае, што жыццё гэта амаль не змянілася. Адразу асуджаны на правал быў праект “перавыхавання” яўрэяў у земляробаў. Прапануючы супольнасці карэнным чынам змяніць лад свайго жыцця, пакінуць традыцыйныя заняткі і ў кароткі час набыць новыя навыкі, урад недастаткова клапаціўся аб іх матэрыяльнай падтрымцы. 5-10-гадовага скасавання падаткаў было недастаткова для пачынання гаспадаркі на новым месцы, невялікія дзяржаўныя пазыкі былі прапанаваныя “ў пазыку”, а на засяленне адведзены выключна малы зямельны масіў - 30 000 дзесяцін.
Прымаючы да ўвагі нізкі ўзровень жыцця і агульную немаёмаснасць расейскіх яўрэяў, лёгка сабе ўявіць, чаму яўрэі не адгукнуліся на заклік ўрада. У 1807 г. з 16 747 яўрэяў мужчынскага полу з Гарадзенскай губерні земляробамі сябе лічылі толькі 1 978 чалавек [23]. Калі ў тым жа годзе сярод яўрэяў Гарадзенскай губерні правялі апытанне, ці не жадаюць яны перасяліцца на вольныя землі для таго, каб заняцца сельскагаспадарчай дзейнасцю, 979 адказалі станоўча, але 579 з іх не мелі магчымасці перасяліцца па прычыне беднасці, а 39 не маглі плаціць падаткі [24].
Наконт магчымасці далучыць прадстаўнікоў яўрэйскай супольнасці да сельскагаспадарчых заняткаў і прычынаў правалу ўсіх мераў урада, якія праводзіліся ў даным накірунку, гучалі розныя меркаванні. Для цэнтральнай улады характэрнае выказванне такога кшталту: “Па прычыне зведанай ухілістасці яўрэяў ад земляробчых заняткаў і прыхільнасці да гарадскога больш гультайскага жыцця з абцяжарваннем народа, да гэтага часу ўступіла ў гэтае званне зусім нязначная колькасць яўрэяў” [25]. Мясцовыя чыноўнікі, бліжэй знаёмыя з цяжкасцямі, што ўзнікаюць пры рэалізацыі кабінетных законаў, прыводзілі іншыя тлумачэнні. “Гаспадарка пасяленцаў-яўрэяў знаходзіцца ніжэй за гаспадарку рускіх сялянаў па недастатковаму іх веданню апрацоўкі палёў. Недахопы ў гаспадарцы яўрэяў заключаюцца яшчэ ў недабудаванасці гаспадарчых пабудоваў і ў адсутнасці ў іх дастатковай колькасці быдла” [26]. Самі яўрэі лічылі “прапанову зрабіць яўрэяў земляробамі недарэчнай, таму што яўрэі займаюцца тымі рамёствамі, у якіх іншыя не практыкуюцца” і прапанавалі “тых, хто пажадае зрабіцца земляробам, забяспечыць усім неабходным” [27] (праект Ноты Хаймавіча).
Такой жа безвыніковай стала і кампанія па адлучэнню яўрэяў ад вырабу і гандлю спіртнымі напоямі. Шынкарская дзейнасць яўрэяў была цесна спалучана з інтарэсамі мясцовай шляхты, для якой адданыя яўрэям у арэнду вінакурні былі крыніцай пастаяннага высокага прыбытку. Таму калі пастановы ўрада забаранілі легальную арэнду, пашырылася тайнае валоданне і арэндаванне. “Па Вашага Правасхадзіцельства прапанове вызначана: у нашым Кобрынскім павеце надта шмат маёнткаў дадзена памешчыкамі яўрэям у закладныя і арэндныя пасесіі” [28], - даносілі губернатару з Кобрынскага ніжняга земскага суда.
У цараванне Мікалая I (1825-1855 гг.) імкненне да з’яднанасці падданых прыняло крайнія формы. Праявілася жаданне ўніфікаваць, падавіць усялякую самабытнасць і самастойнасць: у мысленні, у знешнім выглядзе, таму што ўжо ў гэтым, на думку уладаў, каранілася непаслушэнства і магчымасць бунту. Яўрэяў патрабавалася ператварыць як унутрана, так і вонкава, а паколькі яны не праявілі асаблівага жадання скарыстаць з гуманных мераў папярэдняга ўраду, то цяпер сродкі абіраліся жорсткія, гвалтоўныя, прымусовыя.
Былі працягнутыя некаторыя пачынанні Аляксандра І: высяленні з сельскай мясцовасці (1827-1835 гг.) у мэтах барацьбы з яўрэйскім вінакурэннем [29]; заахвочванне земляробчай і прамысловай дзейнасці па “Усталяванню аб яўрэях” 1835 г. [30], якое, дарэчы, не ўнесла нічога новага ў фармаванне юрыдычнага статуса яўрэяў, а толькі абагуліла папярэднія акты.
Пад унутраным змяненнем разумелася не толькі змена роду дзейнасці, але і трансфармацыя свядомасці. Да хрысціянізацыі вялі розныя шляхі. Сярод іх, уведзенае 26 жніўня 1827 г. натуральнае выкананне рэкруцкай павіннасці, якую дагэтуль замяняў грашовы падатак [31]. Для яўрэяў была ўведзеная павялічаная норма здачы рэкрутаў, паніжаны прызыўны ўзрост, уведзеныя жорсткія карныя меры адносна як саміх рэкрутаў, так і кагальнага кіраўніцтва ў выпадку невыканання ўказу. Тым самым сеялася зерне разладу ўнутры яўрэйства.
Пазбаўленню яўрэйскіх масаў іх духоўных кіраўнікоў і настаўнікаў павінна была садзейнічаць ліквідацыя кагалаў (1844 г.). Адначасова мера гэтая азначала ўзмацненне дзяржаўнага ўмяшання ва ўнутрыабшчынныя справы, бо ставіла яўрэйскае грамадства пад кантроль паліцыі. На справе, па прычыне захавання кагальна-рабінскай вярхушкай вялікага рэлігійнага аўтарытэту, скасаванне кагалу адбылося выключна фармальна. Алігархія працягвала кіраваць адзінаверцамі пры дапамозе грошаў і сувязяў.
Як удар па асвеце і адукацыі рыхтаваліся наступныя меры: закрыццё ўсіх яўрэйскіх друкарань акрамя віленскай і кіеўскай (27 лістапада 1836 года) [32] і рэфармаванне яўрэйскай школы (13 лістапада 1844 года) [33]. Апошняе прадугледжвала адкрыццё казённых яўрэйскіх вучылішчаў рознага тыпу, у якіх можна было набыць свецкую адукацыю з паменшанай удзельнай вагой “яўрэйскіх прадметаў” - рэлігіі і гісторыі.
Знешняя адметнасць яўрэяў ліквідавалася пры дапамозе паступовай забароны нашэння традыцыйнай вопраткі і прычосак [34]. Адначасова заахвочваліся тыя, хто быў згодны пазбавіцца і знешняй адметнасці, і веры продкаў. Неафітам прапаноўваліся трохгадовыя падаткавыя ільготы і грашовая падтрымка [35].
Астатні сакрушальны ўдар па яўрэях павінны былі нанесці “Часовыя правілы аб разборы яўрэяў” [36], якія, падзяляючы супольнасць на “аселых” і “неаселых” (па прынцыпу валодання нерухомасцю), аб’яўлялі “некарыснымі” большасць яўрэяў краіны. “Часовыя правілы” былі прынятыя ў 1851 г., але ідэі такога роду луналі ў паветры ўжо даўно. Яшчэ дакумент 1845 г. ўтрымліваў праект аддзялення “карысных ад нямаючых ніякай вытворчай працы” з тым, каб падвергнуць гэтых астатніх розным абмежаванням, у тым ліку ўзмоцненаму рэкруцкаму набору [37]. Між тым, па дадзеных 1849 г., “карысныя” яўрэі складалі: па Пружанскаму павету 47,47% ад агульнай колькасці рэвізскіх душ мужчынскага полу сярод яўрэяў, па Кобрынскаму – 79,47%, а па Гарадзенскаму - толькі 33,16%. [38] Відавочна, што настойлівае выкананне гэтага плана, рэалізацыі якога перашкодзіла Крымская вайна, стала б для яўрэйскай супольнасці сапраўдным бедствам.
Заканадаўчая спадчына Мікалая I адносна яўрэйскай супольнасці (604 законы) колькасна амаль у 10 разоў пераўзыходзіць дасягненне яго папярэдніка. Можа, гэтыя ўказы прынеслі вялікі плён і палепшылі гаротны стан яўрэйскай масы? Дакументы адказваюць на гэта пытанне адмоўна. Відавочна беспаспяховасць барацьбы з яўрэйскім вінакурэннем. Справаздачы чыноўнікаў 20-х і 50-х гг. 19 ст. аднолькавыя: “У некаторых маёнтках па спрыянню памешчыкаў, яўрэі патаемна маюць удзел у шынкаводстве і корчмах, утрымліваюць кароў на пахт (бяруць у арэнду – В. С.), арэндуюць млыны і азёры ці рэкі для рыбнай лоўлі, займаюцца скупкай і продажам прадуктаў, з’яўляючыся ў іх кімсьці накшталт фактараў (пасрэднікаў – В. С.)” (1850 г.) [39].
“Усталяванне” 1835 г. падцвердзіла забарону найма яўрэямі хрысціянскай прыслугі з пасяленнем у яўрэйскіх хатах [40]. Але на месцах закон быў патрактаваны больш радыкальна, што прынесла шкоду не толькі яўрэям. але і рабочым з хрысціянаў, якія згубілі працу. “У некаторых гарадах і мястэчках забараняецца хрысціянам будаваць і рамантаваць яўрэйскія дамы, рабіць у іх печы і розныя патрэбы, што да сталярнага майстэрства адносяцца, вазіць яўрэяў, апрацоўваць зямлю, прывозіць для іх ваду і інш.” [41] - скардзіліся яўрэйскія дэпутаты.
Складана праходзіла кампанія па “знешняму цывілізаванню” яўрэяў. Нягледзячы на пастаяннае з’яўленне ўсё новых указаў па забароне шыцця і апранання яўрэйскай нацыянальнай вопраткі, звычаю галення галавы ў замужніх яўрэяк і нашэння пейсаў дарослымі мужчынамі, новыя парадкі не прыжываліся ў яўрэйскім асяроддзі. Для яўрэяў змяненне знешняга выгляду, традыцыйных строяў на еўрапейскія азначала здраду рэлігійным нормам. Да таго ж само ўвядзенне закону ў сілу выклікала абурэнне. Сучаснікі сведчаць, што паліцыя падсцерагала парушальнікаў указа ў людных месцах. З іх здзіралі нацыянальную вопратку, з жанчынаў пад улюлюканне натоўпу скідалі парыкі, у старых вырывалі альбо адразалі тупымі нажамі пейсы на скронях. Натуральна, што такое “заахвочванне” да еўрапейскага ладу жыцця выклікала непадпарадкаванне.
У расейскай грамадскай свядомасці апошнай трэці 18 - першай паловы 19 ст. існавала перакананне у адвечнай варожасці яўрэяў да хрысціянаў і верагоднасці вядзення імі шкодніцкіх дзеянняў супраць “карэннага насельніцтва краю”. Таму мэтай заканадаўства адносна яўрэяў стала дасягненне пэўнага прававога ідэалу: асіміляваны, эмансіпаваны, уніфікаваны падданы. Расейскія заканадаўцы прапанавалі яўрэйскай супольнасці ўключэнне ў сістэму агульнарасейскіх саслоўяў, адпавядаючых іх маёмаснаму стану, коштам адмовы ад нацыянальнай самабытнасці, што сустракала ў яўрэйскім асяроддзі непрыманне і адпор. Гэта прыводзіла да канфлікту з уладамі, якія да таго ж часта карысталіся гвалтоўнымі і жорсткімі мерамі, што суправаджалася нярэдка злоўжываннямі на месцах. Вынікам стала недасягненне азначанай мэты. Стваралася згубнае, непрадуктыўнае становішча, пры якім абодва бакі неслі страты.
***
Сабалеўская Вольга
Нарадзілася ў 1974 г. у Гародні. У 1996 г. закончыла факультэт гісторыі і культуры Гарадзенскага дзяржаўнага ўніверсітэту і паступіла ў аспірантуру пры кафедры гісторыі Беларусі ГрДУ. У 1999 г. абараніла дысертацыю на ступень кандыдата культуралогіі па тэме “Яўрэі Беларусі ў канцы 18 - першай палове 19 ст.: лад жыцця і культура”.
Список литературы
[1]. Johnson P. Historia żydów. Kraków, 1994. S. 381.
[2]. Шугуров М. Ф. История евреев в России // Русский архив. 1894. № 2. С. 140.
[3]. Maurach M. Russische Judenpolitik. Berlin, 1939. S. 60.
[4]. Weinryb B. D. Neueste Wirtschaftsgeschichte der Juden in Russland und Polen. New Jork, 1972. S. 25, 64.
[5]. Haumann H. Geschichte der Ostjuden. Munchen, 1990. S. 77.
[6]. Шугуров М. Ф. История евреев в России. С. 136-137.
[7]. Леванда В. О. Полный хронологический сборник законов и положений, касающихся евреев, от Уложения царя Алексея Михайловича до настоящего времени (1649-1873); Извлечение из Полного Собрания Законов Российской империи с 1649 года: В 9 т. / II Отд. Собств. Его Императ. Величества канцелярии (далей ПСЗРИ). СПб, 1874. С. 27.
[8]. Леванда В. О. Полный хронологический сборник ... С. 27; Белоруссия в эпоху феодализма. Мн., 1961. Т. 3. С. 33.
[9]. Тамсама. С. 25.
[10]. Тамсама. С. 27.
[11]. ПСЗРИ. Т. XX. С. 436.
[12]. Леванда В. О. Полный хронологический сборник ... С. 37.
[13]. Гессен Ю. История еврейского народа в России: В 2 т. Ленинград, 1925. Изд. 2-е., перераб. Т. 1. С. 77.
[14]. ПСЗРИ. СПб., 1830. Т. XXIV. С. 215-216, 256-257.
Тамсама. Т. XXV. С. 585.
[15]. Тамсама. Т. XXIV. C. 760, 816-817.
[16]. Бэкон Г. Положение евреев после разделов Польши // Главы из истории и культуры евреев Восточной Европы: В 6 ч. Иерусалим, 1995. Ч. 6. С. 217.
[17]. Державин Г. Р. Сочинения. С объяснительными примечаниями Я. Грота: В 9 т. СПб., 1872. Т. 7. С. 246.
[18]. Тамсама. С. 251.
[19]. Державин Г. Р. Сочинения. Т. 7. С. 329-332.
[20]. Леванда В. О. Полный хронологический сборник ... С. 56, 70-71.
[21]. Тамсама. С. 77, 119.
[22]. Тамсама. С. 96, 103-104.
[23]. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Гародні (далей – НГАБ у Гародні). Ф. 1. Воп. 1. Спр. 100. Л. 80 аб.-81.
[24]. Тамсама. Л. 81 аб.-83 аб.
[25]. Тамсама. Воп. 13. Спр. 450. Л. 2 аб.
[26]. Тамсама. Спр. 932. Л. 18 аб.-44.
[27]. Проект польского надворного советника Ноты Хаймовича // Державин Г. Р. Сочинения. СПб.,1872. Т. 7. С, 330, 331.
[28]. НГАБ у Гародні. Ф. 1. Воп. 1. Спр. 122. Л. 5.
[29]. Леванда В. О. Полный хронологический сборник ... С. 216.
[30]. ПСЗРИ. СПб.,1836. Собр. 2. Т. Х. Отд. 1. С. 313, 315-316.
[31]. Леванда В. О. Полный хронологический сборник. С. 192.
0 комментариев