Навигация
2. Полацкая зямля ў Х-ХІ ст.
У працэсе ўтварэння славянамі сваёй дзяржаўнасці адбываліся значныя змены іх грамадска-гаспадарчага ладу. У IX-XI стст., як лічыць Г.Штыхау, ва ўсходніх славян суіснавалі тры сацыяльна-эканамічныя ўклады: першабытна-абшчынны, рабауладальніцкі і феадальны. Яны цесна перапляталіся, але паступова усё болей і болей пачынау панаваць феадальны лад, які вызначауся частковай уласнасцю феадалау на зямлю і рэнту у выглядзе натуральнага аброка, якую ен збірау з залежных сялянау. Адначасова у грамадстзе адбывауся пераход ад ваеннай дэмакратыі да феадальнай дзяржавы. Ен вызначауся тым, што вышэйшая вайсковая арганійзацыя племянной ўлады, якая на пачатковым этапе выконвала ролю абароны племені і саюзау плямён ад знешнян навалы, а таксама забяспечвала пашырэнне тэрытарыяльна-абшчынных уладанняу, паступова падпарадкоувала сабе права на гэта ўладанне. Такім чынам з вайсковага асяроддзя і старэйшых радоу утвараўся феадальны княжацка-баярскі клас. Узнікненне буйных племянных саюзаў паскарала працэс класаутварэння, а адпаведна і станауленне дзяржаунасці.
Полацк быу заснаваны на Палаце, што палачане. Ад іх жа крывічы, што сядзяць у вярхоуях Волгі і вярхоуях Дзвіны, і вяр-хоуях Дняпра, іх жа горад ёсць Смаленск, бо там сядзяць крывічы" /Повесть временных лет. М-Л., 1950. Ч 1. С.11/. Есць шмат тлума-чэнняу адначасовага ужывання тэрміна "крывічы" і "палачане" /Штыхау Г.В. Крывічы. Мн., 1992. С.97-101/. Апошнім часам дамінуе думка, што "крывічы" — абагуленая назва вялікага саюза плямё-нау, куды акрамя полацкіх уваходзілі крывічы смаленскія і із-борскія. А "палачане" — назва жыхароу Полацкага княства, г.зн. палітычны тэрмін. Лагічна меркаваць, што княжанне палачан узнік-ла не шляхам інтэграцыі нейкіх дробных плямёнау, але праз іх вылучэнне з буйного племяннога аб’яднання крывічоу /Третьяков П.Н. Восточнославянскне племена М., 1953. С.222/. У вялікае крывіцкае племянное аб’яднанне, вельмі верагодна, што акрамя уласна крывічоў /полацкіх, ізборскіх і смаленскіх/ уваходзілі вяцічы, радзімічы і севяране. На карысць гэтага гаворыць архоалогія і тапаніміка / Пьянков А.П. Пройсхожденние обшественного и государственного строя Древней Русн.Мн., 1980.С.158-159/. Разам з тым, трэба звярнуць увагу на тое, што славянскія плямёны пачатковага летапісу з большага падзяляюцца на дзьве групы: з суфіксам "ан-ян" /паляне, дзераўляне, севяране, бужане, валыняне, мазаушане, памаране, славені-славяне/ і з суфіксам "іч" /крывічы, дрыгавічы, радзімічы, вяцічы, улічы, люцічы/. Летапіс прама паказвае, што назва радзімічау вяіпчау паходзіць ад уласных імёнау іх князёу — Радзіма і Вяткі. Дрыгавічы таксама маюць у аснове патранім "Другувіт" ці "Драгавіт", як люцічы "Люта" або "Лота". Аб тым, што падобны корань закладзены ў назве крывічоу казаў М.Фасмер /Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. М., 1967. т.2. С.375/. Паводле яго, этнонім утварыуся ад імя родапачынальніка Крыва. Гэтая традыцыя была надзвычай устойліваю. Праз стагоддзі нашчадкаў полацкай дынастыі называлі "рагвалодавічамі" і "усяславічамі". Нават сёння на Беларусі вельмі распаусюджаны звароты да чалавека па ягоным бацькавым прозвішчы: Антонавіч, Міхайлавіч і г.д.
Такім чынам,можна дапусціць, што мянушка старэйшыны роду — Крыу, пасля аб’яднання родау пад яго кірауніцтвам, перайшло на племя. 3 племені -— на аб’яднанне плямёнау. Утварылася дынастыя у этнічна роднаснай групе насельніцтва /Штыхау Г.В. Крывічы. Мн., 1992 г. с. 97/.
Лагічна, што пад час міграцыі — "вялікага перасялення" —
гэтыя этнасы рухаліся разам. Па суседству яны і атабарыліся: крывічы, дрыгавічы, радзімічы, вяцічы. Але заўсёды кіруючае племя і род заусёды заставаліся у цэнтры. Мабыць, менавіта гэты асноуны род і выбрау месцам свайго сталага жыцця Полацк.
Паколькі племя на "падмурку" Крыва было галоуным, то яно мела прыярытэт не толькі палітычны, але і эканамічны, сацыяльны, рэлігійны. Яно мела права выбару лепшага месца для заснавання сваёй дзяржавы. Нават бліжэйшыя і роднасныя крывічы ізборскія і смаленскія былі вымушаны ісці далей на усход і Поўнач, каб там шукаць свайго "месца пад сонцам".
Крывічы прыгадваюцца у летапісах пад 856, 862, 907, 944 і 980 гт. Іпацьеускі летапіс згадвае крывічоу нават пазней — 1128 г. і называе полацкіх князёў крывіцкімі у 1140 і 1162 гт. /Ипатьевская летопись. ПСРЛ. М., 1962. Т.2. Стб.304, 251/. Тэрмін "палачане" /"палатчаны"/ неаднаразова сустракаецца ў пісьмовых крынінах ХІ-ХП стст. Безумоуна, ён паходзіць ад назвы Полацка, а дакладней — ракі Палаты. Апошні гідронім балцкага паходжання ад асновы "РАL" альбо "раlіе" — балота, лужына з наступнай славянскай асіміліяцыяй /Жучкевич В.А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. Мн., 1974. С.301/. У сваім пачатковым балцкім гучанні горад вядомы па васьмі скандынаўскім крыніцам. Часцей ён называецца Раliеsкіа.
Яшчэ малады К.Маркс пісау: "Супрацьлегласць паміж горадам і вёскаю пачынаецца разам з пераходам ад варварства да цывілізацыі, ад племяннога ладу да дзяржавы." /Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-е изд.. Т.З /. Ф.Энгельс у "Паходжанні сям’і, прыватнай уласнасці і дзяржавы" казау, што гарады зрабіліся "асяродкам племені ці саюза плямёнау" /Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т.21.С.163/.
Дарэвалюцылны расійскі гісторык А.Нікіцкі адзначаў, што ў часы Кіеускай Русі паняцці "горад" і "дзяржава" былі непадзельны і змешваліся /Никицкий А.И. Очерк внутренней истории Пскова. СПб., 1873. С. 161-162/. Другі гісторык М.Карэеу пісаў аб вялікай ролі гарадоў-дзяржаў у разуменні сусветнай гісторыі /Кареев Н.Я. Государство-город античного мира. СПб., 1905. С.324-325/. Пісалі аб гэтым і іншыя. Абагуліу ідэю горада-дзяржавы Усходняй Еуропы І.Фраянауу калі адзначыу, што яна складвалася уласна з горада і дамыкаючых да яго земляу. Адпаведна даследчыку, у першую чаргу гарады-дзяржавы ІХ-Х стст. выконвалі ролю і палітычна-адміністрацыйіных і ідэалаггчных /рэлігійных/ цэнтрау. Гандаль, рамяство, вайсковая справа і інш. — былі другараднымі /Фроянов Н.Я. Кневская Русь. Л., 1980. С.232/.
Сапрауды, горад-дзяржава, альбо дзяржава-горад — універсальная гістарычная з’ява і абсалютна непадзельная. Самы стара-жытны на сённяшні дзень гістрычнн горад — Урук, быу дзяржаваю часоу Шумера / 4 тыс.г.да н.э./. Ен праіснавау у розных формах 4 тыс. гадоу. Менавіта тут былі прыдуманы ганчарае кола і першае у гісторыі чалавецтва піктаграфічнае пісьмо. Таксама і бабілонскі Аккад /2370 г. да н.э./ быу заснаваны царом Саргонам як сталіца дзяржавы. 3 горада-дзяржавы ён перарос у семіцкую дзяржаву. Аналагічнымі былі у Шумеры: Ур, Лагаш, Апшур, Кіш і інш.
I на далей у сусветнай гісторыі гарады пачаткова узнікаюць тады, калі узнікаюць дзяржавы. Хеты, стварыушы дзяржаву /1750-ій 1450 гг. да н.э./ будуюнь дзве сталіцы: спачатку Куссару, пасля — Багазкею. У дзяржаве Урарту /9-6 стст. да н.э./ былі пабудаваны сталіцы Ван, пасля — Тайшэбаіні. Царом Дарыям I у 518 г. да н,э. была пабудавана сталіца Ахеменідау — Персеполь. Скіфы, калі стварылі зваю першую дзяржаву пры цары Аттэі, пабудавалі і горад-сталіцу /4 ст.да н.э./, вядомы зараз як гарадзішча Каменскае, бо старадауняя назва не захавалася. Пад час Другой скіфскай дзяржавы сталіцаю быу Неапаліс непадалёк ад сучаснага Сімферопаля /дарэчы, "неаполіс" — новы гоад. Варта прыгадаць італьянскі Неапаль, баугарскі Неапаліс-ад-Іструм, Ноугарад і беларускі Навагародак/. Падобнае было нават у Японіі: прынц Наканоэ аб’яднаушы землі і стварыўшы такім чынам дзяржаву, пабудаваў у 710 г. н.э. першую сталіцу і першы японскі горад — Нару. Тое ж адбывалася і ў Кітаі, Індыі, і нават Цэнтральнай Амерыцы. Тенатчытлан — заснаваны як сталіца і першы горад ацтэкаў у 1345 г.
У блізкай і больш зразумелай нам Еўропе таксама, дзе узні-кала дзяржава — там і ўзнікаў горад-сталіца; ці наадварот, дзе ўзнікау горад — там закладаўся пачатак для дзяржавы. Пачыналі этрускі ў 1 тыс.да н.э., якія стварылі ў Цэнтральнай Італіі вольную канфедэрацыю гарадоў: Папулонія, Ветулонія, Тарквінія і інш. А скончылі славяне: Вялікая Крэслава /УШ-ІХ стст./ — сталіца першага Баугарскага царства, Бранібор /X ст./ — сталіца гаволян, Рэтра — сталіца люцічау, Мікелін — абадрытаў, Прага — чэхау, Познань, Гнёзна і Кракаў — палякау, Елінга — датчанау, Упсала -- шведау.
Скандыыаускія сагі фіксуюць у пауночнай частцы Усходняй Еуропы — на тэрыторыі "Гардарыкі" — 11 гарадоў /12-ты Кіеу/. 3 іх традыцыйна 7 звязваюцца з Ноўтарадам, Ладагай, Полацкам, Смаленскам, Суздалем, Мурамам і Растовам /Джаксон Т.Н. Исланд-ские королевские саги как источник по истории Древней Руси и её соседей././ Древнейшие государства на территории СССР. М., 1991. С.154/. Лёгка зауважыць, наколькі гэты пералік блізкі з усходнеславянскім летапісным спісам 862 г.: Ладага, Полацк, Му-рам, Растоу, Белавозева, Ізборск. Ноугарад і Кіеу згаданы крыніцамі раней. Усе гарады належаць да трох буйных этна-культурных і геаграфічных арэалау: фіна-вугорска-славенская Поўнач, скіфа-сармацка-палянскае Падняпроўе і балта-крывіцка-дрыгавіцкае Днепра-Дзвінне.
Самым старажытным горадам Полацкай Зямлі быу, безумоўна, Полацк. Аднак, у X ст. ужо згадваюцца Віцебск і Заслауе, а у Ц ет. —-Усвяты, Лукамль, Друцк, Браслаў, Мінск, Лагойск, Капысь, Ворша, Галацічаск. Каневые, прыгадванне ў летапісе — толькі ўмоў-ная дата узнікнення горада. Разам з тым, як паказваюць археала-гічныя доследы, большасць беларускіх гарадоў у гэтай сваёй якасці паустала менавіта ў XІ ст. /Штыхов Г.В. Города Полоцкой Земли. Мн., 1978. С.13/.
Шляхі паўставання гарадоў былі рознымі: этнічныя, гандлёвыя, вайсковыя і г.д. Але у межах адной дзяржаўнай прасторы яны захоу-валі строгае іерархічнае падпарадкаванне. Былі "старэйшыя" і "малодшыя" гарады. Паколькі старэйшым горадам заусёды была сталіца ' дзяржаўнага утварэння, то па тым, як яна абрастала "малодшымі" гарадамі ў пэунай ступені можна меркаваць пра складванне тэрыта-рыяльна-адміністрацыйнай сістэмы. 3 гэтага выцякае, што пачаткова межы Полацкай зямлі ў IX ст. ахоплівалі толькі землі непасрэдна вакол горада. У X ст. у сферу уплыва Полацка ўваходзяць Віцебск і Заслауе, што на наш погляд звязана не з каланізацыйнымі працэсамі, але гандлёва-палітычнымі. Віцебск — вузлавы горад да днепра-дзвінскіх волакау шляху "з варагау у грэкі", Заслауе, як і безумоуна існаваушы на той час Мінск — дрыгавіцкія гарады на крывіцкім памежжы. У ХІ ст. шляхам пабудовы новых гарадоў ідзе працэс умацавання дзяржаўнай тэрыторыі ва ужо вызначаных межах, адначасова з паступовым пашырэннем дзяржауных граніц.
Сярод іншых гарадоу, якія узніклі на Полаччыне ў ХІ ст. найбольшую цікавасць з пункту гледжання тэрытарыяльнага размяшчэння маюць Браслау, Копысь, Ворша, Усвяты. Усе яны былі памежнымі. Браслау — на памажжы з літоускімі пляменамі, Ворша,Копысь, Усвяты — з Смаленскай зямлёю, прыгаданае раней Заслауе і Мінск – памежжа з той жа Літвою і Тураускай зямлёй.
Калі мы звернемся да палітычнай гісторыі, то заўважым, што згадкі крывічоў пад 882 і 907 гг. звязаны з паходамі князя Алега на Кіеу і Канстантынопаль, у 944 г. — паходам Ігара на Візантыю. У ранніх летапісных паведамленнях крывічы выступаюць як-бы пасіўна: ідуць у паходы з чужымі князямі, атрымліваюць кантрыбуцыю, плацяць даніну. Выключэннем з"яўляецца толькі 862 г., калі крывічы разам з іншымі плямёнамі запрашаюць варагаў. Але, прыгледзецца ўважліва, то відаць, што вектар усходнееўрапейскай палітыкі ІХ-Х стст. цалкам праходзіў па пауночна-пауднёваму мерыдыяну. Ад запрашэння варагаў, іх заваёвы земляу аж да Кіева і падначалення іх сабе, да паходаў на Канстантыянопаль — усё гэта нішто іншае, як паступовае палітычнае пранікненне па гандлёва-геаграфічнаму шляху " з_Варагау у Грэкі". Полацкая зямля на гэтым шляху займала адно з цэнтральных месцаў. А калі улічыць, што Дзівінскі шлях быу карацейшым да Готланда і таму прыарытэтным, то становіцца відавочным, што ранняя палітыка Полацкай дзяржавы была падначалена менавіта здабычы-большага прыбытку, карысці са свайго геапалітычнага становішча. Удзелы у паходах на Канстантынопаль — правядзенне той жа палітыкі у яе пауднёвым накірунку. Менавіта у такім кантэксце трэба разглядаць палітычную актыунасць палачанаў Х-ХІ стст.
У "Аповесці мінулых часоу" пад 980 г., Цвярскім г Густынскім летапісах пад 988 г., Лаўрэнцьеускім спісе пад 1128 г. апавядаецца пра сватанне да полацкай князёуны Рагнеды кіеўскага Яраполка Святаславіча і ноугарадскага Уладзіміра Святаславіча. Уладзімір паслау да полацкага князя Рагвалода свайго дзядзьку Дабрыню прасіць рукі Рагнеды. Рагвалод пытаецца у Рагнеды? "Ці хочаш за Уладзіміра?" Яна адказвае: "Не хачу разуць сына рабыні, бо за Яраполка хачу". Абражаны адказам Уладзімір збірае войска з варагау, славен, чудзі і ізборскіх крывічоў і ідзе паходам на
Полацк. Яго войска трапляе да Полацка ў час, калі Рагнеду збіраецца везці у Кіеў. Пасля аблогі горад быў узяты. Рагвалод, яго жонка і два сыны былі забітыя, а Рагнеда прымусам стала жонкаю пераможцы. Адпаведна М.Ермаловіча гэтая падзея адбывалася каля 977 г., з чым можна пагадзіцца /Ермаловіч М.і. Старажытная Беларусь. Полацкі і Навагародскі перыяды. Мн., 19Э0.С.70/.
У дадзеным аповедзе ёсць вельмі важкія для разумення полац-кай гісторыі рэмарка — характарыстыка самога князя Рагвалода: "Рагвалод жа прыйшоў з-за мора і меу уладу сваю ў Полацку. А Тур у Тураве; ад яго і турауцы празваліся". У Лаўрэнцьеўскім летапісе характарыстыка князя дапауняецца яшчэ і наступнымі словамі: "Раг-валод трымау, валадарыў і княжыў Полацкую Зямлю, а Уладзімір быў у Ноўгарадзе".
Гэтыя радкі летапісау характарызуюць не толькі асобу першага вядомага полацкага князя які, на наш погляд, бясспрэчна быу скан-дынавам — хутчэй за ўсё выхадцам з Пауночной Нарвегіі /Тарасау С.В. Чарадзей сёмага веку Траяна. М., 1991. С.9/, але і характар зешняй палітыкі Полацкай дзяржавы. Калі улічыць, што па звестках Іаакімаускага летапіса нападу на Полацк папярэднічау напад самога Рагвалода на ноўгарадскія воласці /Татишев В. История Российская. М., 1774 .Т.2. С.12/, то становіцца зразумелым, што спрэчка наміж Полацкам і Ноўгарадам ішла за кантроль пауночных земляў Усходняй Еуропы, а дакладней — пауночнага адрэзку гандлёвага шляху "з вараг у грэкі".
Мы не можам пагадзіцца з тым, што мэтай спрэчкі быу выхад Полацка да Дняпра /Ермаловіч М. Старажытная Баларусь Мн., 1990. С.73/. У адваротным выпадку гэта прымушала бы ісці паходамі і на Смаленск,і на Кіеў, і на іншыя дняпроускія гарады. Так яно здарыцца сапрауды у ХУ от. Але пакуль была толькі барацьба за прыарытэт у транзітным гандлі, кантролі над днепра-дзвінскімі волакамі. У палітычнмм трохкутніку, які стварылі Полацк, Ноўгарад і Кіеў безумоўны аутарытэт быу у Кіева, як аношняй і адзінай кропкі на Дняпры непасрэдна перад "грэкамі". У той жа час Полацк і Ноугарад стваралі два амаль роўнавартасныя пачаткі гэтага шляху. Паміж сабою ім даводзілася спрачацца за прыарытэт.
Няснрауджаны саюз Полацка з Кіевам праз шлюб Рагнеды і Яраполка, далейшая смерць Яраполка і пачатак княжэння ў Кіеве Уладзіміра, нанеслі моцны ўдар па самастойнасці Полацкай дзяржа-вы, але не здолелі знішчыць яе цалкам. Пасля захопа Уладзімірам Кіева, у полацкай знешняй палітыцы Кіеу і надначаленыя яму Ноугарад, сталі галоўнымі ворагамі Полацкай дзяржавы. XI ст. прайшло пад сцягамі барацьбы Полацка з Кіевам.
Рагнеда, нарадзіла ад Уладзіміра: Ізяслава, Яраслава, Усевалада і Мсціслава, таксама дзьвух дачок. Першы з сыноу, пасля замаху Рагнеды на жыццё Уладзіміза разам з маці быу высланы на Полаччыну і пасяліуся у горадзе Ізяславе /сучаснае Заслауе/. Ад Ізяслава і пачала развівацца надалей дынастыя полацкіх князёў. Факт аднаулення полацкай дзяржаўнасці, заснавання новага горада /магчыма у супрацьвагу сталіцы — Полацку/ сведчыць аб тым, што на Полаччыне працягвалася палітычная актыунасць. Яна не спынілася нават у часы панавання "імперыі Уладзіміра". Верагодна, што зацікауленасць Кіева у захаванні апанента Ноўгараду прымусіла не толькі не забіць Рагнеду з сынам, але і аднавіць, самастойнасць іх родавай вотчыны.
Па смерці у 1000 г. Рагнеды, якая прыняла манашаскі пастрыг пад імем Анастасія, а у 1001 г, і Ізяслава, на полацкім стале пачау княжыць Брачыслау Ізяслававіч.
Брачыслау Ізяслававіч полацкі быу у пэуным сэнсе прадау- жальнікам і адраджэнцам былой моцы Полацкай зямлі. Пасля.смерці Уладзімір Святаслававіч у 1015 г. уся "шматковая і нетрывалая імперыя Рурыкавічау" была надзелена паміж яго нашчадкамі /Маркс К. Энгельс Ф. Выбраныя працы М., 1986. Т.15 с.77/. Сярод іх найбольш магутнымі былі Яраслау ноўгарадскі, Мсціслау тмутараканскі і Брачыслаў полацкі. Есць падставы меркаваць, што гэты трыўмвірат, а пасля смерці Мсціслава -- дуумвірат, праз сваіх намеснікаў кіраваў і у Кіеве.
Уласна знешнепалітычным падзеям на Полаччыне першай паловы XI ст. прысвечаны адзін артыкул "Аповесці мінулых часоу" і "Эймундава сага". "Прыйшоў Брачыслаў, сын Ізяслава, унук Уладзіміра на Ноўгарад і захапіу Ноугарад, і узяушы у палон ноўгарадцау, і дабро іх, пайшоу да Полацка зноу. І прыйшоў ён да Судоміры ракі, і Яраслау з Кіева здагнау яго тут у 7-мы дзень. і перамог Яраслау Брачыслава, і ноугародцау вярнуу Ноугараду. Брачыслау жа збег да Полацка. Сафійскі летапіс і Уваскрасенскі дадаюць, што Яраслау "паклікау да сябе Брачыслава і аддаушы яму два гарады Усьвят і Віцебск сказау:"Будзь са мною эа адзін". і не ваявау Брачыслау з Яраславам усе дні да канца сваЛго жыцця". /ПВЛ. Т.1. С.99; ПСРЛ, Т.5.С.134; ПСРЛ.Т.7.С.328./
Эйдмундава сага дапауняе гэтыя падзеі актыуным удзелам у гэтай варажнечы скандынавау: канунга Эйдмунда і княгіні Інгігерд — жонкі Яраслава. Эйдмунд выступае спачатку на баку Яраслава, потым Брачыслава. У выніку менавіта Інгігерд прапануе валадарам падзяліць землі: Яраславу — Ноугарад /Хольмград/, Брачыславу – Кіеу /Кенугард/, Эймунду — Полацк /Палтэскью/ /Рыдзевская Е.А. Древняя Русь и Скандинавия ІХ-ХІУ вв. :1., 1978. С. 96-104/. Пры усёй няпэунасні і некаторай фантастычнасці "Сагі" варта адзначыць, што з"яуленне Брачыслава у Кіеве у якасці вялікага князя магло мець месца. 3 гэтым пагаджаюцца М.Ермалавіч і Ю.Заяц /Ермаловіч М. Старажытная Беларусь М., 1990 г.,0.94; Заяц Ю.А. Полоцкие события " Сага аб Эйдмунде"// Полоцкий летописец. Полоцк, 1993.№ 1. С. 15/. 3 гэтым часам звязваецца и заснаванне у Кіеве "Брачыславава двара", які згадваецца летапісам пад час падзей 1068 г.
Прычыны полацка-кіеускага канфлікту маглі быць рознымі: аб’яднанне усіх крывіцкіх земляу пад зверхнасцю Полацка, захоп палону і засяленне вольных полацкіх земляу, імкненне Кіева падначалтпь сабе Полацк, нарэшце пачуццё крыуды першых Рагвалодавічаў-Ізяславічау з прычыны выключэння іх з кіеускай дынастыі і крыўда за даунюю абразу Рагнеды. На наш погляд, найбоьш блізкі да ісціны погляд, які не выключае папярэдніх, але асноуным бычыць барацьбу за кантроль над шляхам "з варагау у грэкі" /Ермаловіч М. I. Старажытная Беларусь М., 1990 . С. 95./ Менавіта уступка Полацку Усьвятау і Віцебска падцвярджае гэтую думку. Полацк атрымаў не толькі пашырэнне /ці аднауланне сваіх тэрыторый/, але непасрэдны выхад праз волакі ад Віцебска на Дняпро. Сюды трэба Дадаць, што менавіта у гэтыя часы па сярэдняму рэчышчу Дзвіны паустаюць гарады Кукейнас і Герцыка — цэнтры невялікіх васальных княствау.(Праз іх не толькі умацоуваецца кантроль за гандлёвым шляхам на поунач ад Полацка — да Варажскага мора, але і пашыраецца сфера уплыва на прыдзвінскае балцкае насельніцтва. Гэтым жа мэтам, трэба меркаваць, была падпаракавана ідэя заснавання у Паазер’і горада Брачыслауля — сучаснага Браслава.
Усё гэта не магло не спрыяць узвышэнню эканамічнай магут-насці Полацкай зямлі. Сталіца дзяржавы — Полацк у першай пало-ве ХІ ст. ужо у тры разы перавышау па памерах і колькасці на-сельніцтва горад часоу Рагвалода / Тарасов П.В. Историко-топографическая структура Полоцка ІХ-ХУП зв. Автореферат. Мн., 1991. С.4/.
Але абсалютнай палітычнай стабільнасці у часы Брачыслава не было. Паходы Яраслава кіеускага на яцьвягау у 1038 г. і літву 1040 г. сведчаць пра імкненне Кіева і надалей пашыраць свой уплыу нават у далёкіх ад Кіева замлях. Яцьвягі і Літва — непасрэдныя суседзі, перспектыуныя саюзнікі, ворагі і даннікі Полац-кай дзяржавы. Паходы Яраслава неслі вельмі канкрэтную небяспеку для самой Полаччыны.
У 1044 г. памёр Брачыслау і яго месца на княжым стале заняу сын Усяслау Брачыславіч. Па звестках В.Тацішчава адразу пасля смерці Брачыслава Яраслау кіеўскі робіць свой другі паход на літву, у выніку якога засноувае Навагародак. Канечне, гэта быу прамы выклік Полацку, уважаючы тое, што малады князь Усяслау, якому было 16-17 гадоу не мог рэагаваць на такі выпад /Тарасау С.В. Чарадзея сёмага. веку Траяна. Мн., 1991. С.15-17/.
Пасля смерці Яраслава Мудрага у 1054 г. яго сыны: Ізяслау, Святаслау і Усевалад усталявалі поунуу уладу і кантроль над Кіеускімі землямі. Адносны спакой сярэдзіны XI ст. быу падманлівым.
Пасля смерці смаленскага князя Вячаслава Яраславіча і уладзімірскага Ігара Яраславіча у 1060 г. трыумвіры: Ізяслау, Святаслау і Усевалад падзялілі іх удзелы паміж сабою. У тым ліку і Смаленск. Але згодна з запаветам Яраслава Мудрага — іх агульнага бацькі — рабіць гэтага не мелі права. Пасля смерці Вячаслава смаленскага застауся яго сын Барыс. Але ён не атрымау законнай бацькавай вотчыны, якую заняу адзін з сыноу Яраслава Мудрага – Ігар. Дасля смерці Ігара і ягоныя два нашчадкі — Давыд і Усевалад — таксама засталіся без удзелау.
Тым часам у трыумвірау таксама раслі дзеці, якім трэба было даваць удзелы. Зрабіць гэта яны вырашылі за кошт пляменнікау-сіротау. Гэтым тлумачыцца падзел Смаленска і тое, што у 1064 г. мусіу бегчы з Ноугарада князь Расціслау. Усе незадаволеныя Кіевам князі збіраліся у Тмутаракані.
Усяслау Брачыславіч Полацкі быу блізкі сваяк памянёных князёу-сіротау. Па мерках таго часу ён стаяў у адным шэрагу з усімі сынамі Яраслава, адпаведна меу роўнае права на валадарства і развязванне пытаянняу-спрэчак у межах былой дзяржавы Уладзіміра Святаславіча. I калі Яраславічы пакрыудзілі сваіх пляменнікау, то акрамя Усяслава полацкага, ім не было да каго звярнуцца.
Вось чаму, калі у 1064 г. Яраславічы прымусілі бегчы з Ноугарада Расціслава, на наступны год Усяслаў полацкі "поча рать держаті".
Першы паход полацкага князя быу скіраваны на Пскоу. На рацэ Чарэсе ён разбівае войска Мсціслава —- сына кіеускага Ізяслава, які выйшау супраць яго з Ноугарада. Пасля бітвы Мсціслау збег у Кіеу. Ноугарад быў адкрыты для полацкага князя, а дакладней — гатовы назад прыняць свайго законнага уладальніка – Расціслава, які хавауся у Тмутаракані. I раптам у 1066 г. падчас балю катапан — намеснік візантыйскага імператара – падсыпае у кубак Расціславу атруту. Можна не сумнявацца, што гэта адбылося не без дапамогі Яраславічау-дзядзьёу. Тым больш, што тут жа Свгтаслау-трыумвір пасадзіу у Тмутаракань свайго сына Глеба. Відаць, тое самае збірауся зрабіць для свайго сына і другі трыумвір Ізяслау — пасадзіць сынаі Мсціслава у Яоугарадзе. Апярэджваючы ворагау Усяслау Полацкі рушыу на Ноугарад. Але Мсціслау там ужо паснеу атабарыцца. Тым не менш, у 1067 г. Ноугарад пау пад ударамі палачанау.
У адказ тры Яраславічы аб’яднаным войскам рушылі у бок Полацка праз Мінск. Мінск імі быу абрабаваны і спалены, а 3-га сакавіка 1067 г. на рацэ Нямізе адбылася крывавая бойка паміж кіеускімі і полацкімі дружынамі, якая знайшла адлюстраванне на старонках "Слова пра Паход Ігара". Ня гледзячы на паведамленне летапісау, што "Усяслау збег", перамога засталася за ім. Яраславічы не адважыліся ісці на Полацк, наадварот — запрасілі полацкага князя на перамовы пад Воршу. Усяслау Брачыславіч пайшоу на іх, паверыушы крыжацалаванню, але падманам быу схоплены і паса-джаны у кіеускую турму-поруб. Тут яму давялося прасядзець 14 месяцау і 5 дзён. У выніку першага у гісторыі Усходняй Еўропы паустання гарадскіх нізоу 15 верасня 1068 г. ён не толькі быу вызвалены, але і агалошаны вялікім князем кіеускім. У Кіеве полацкі князь валадарыу толькі сем месяцау, пасля чаго вярнуу-ся у Полацк. Аднак у красавіку 1069 г. Ізяслау кіеускі прымусіу яго бегчы з Полацка. Полацкі стол заняу сын Ізяслава Мсціслау. Апошні вельмі хутка і нечакана памёр. Відаць, у смерці гэтага юнака, які быу у поуным росквіце сіл, не абыйшлося без атруты і "дапамогі" саміх палачанау.
23 кастрычніка 1069 г. над Ноугарадам з’явілася водскае войска начале з Усяславам Брачыславічам. Бітва з наўгародцамі была не на карысць Усяслава. Полацкі князь быу разбіты і нават трапіу у палон. Але яго тут жа адпусцілі "дзеля Бога". Два гады яго імя не сустракаецца на старонках летапісау. У 1071 г. ён з’яуляецца пад Полацкам з войскам якое складаецда з літоуцау, эстау, лівау, лептау і семігалау, выганяе з бацькоускага стала кіеускага стауленіка Святаполка.
У 1077-1078 гг. Усялау полацкі зноу прымае удзел у спрэчках Яраславічау на баку малодшых князёу. У 1071 г. ён нападае на Ноугарад, а у 1078 г. — на Смаленск, які належыць сыну кіеускага князя Усевалада — Уладзіміру Манамаху. Але вестка аб жорсткай бітве на Няжацінай ніве 3 кастрычніка 1078 г. і паражэнне малодшых князёу — Барыса і Алега, значна падарвала палітычны імпэт Усяслава полацкага. Разам з тым і праз многія гады Манамах не мог дараваць Усяславу падзеі 1077-1078 гг. У восень 1084 г. ён з чарнігауцамі і полауцамі-чыцеевічамі знянацку нападае на Мінск. Захапіушы горад, яны не пакінулі у ім "ні чэлядзіна ні скаціны".
Аж да самай смерці у 1101 г. Усялау, не з’яуляецца болей на старонках летапісау. Нават на княжацкіх з’ездах 1097 - 1103 гг. а ні Усяслау, а ні яго сыны не прысутнічаюць. Дзяльба рускіх зямель па- вотчынах не цікавіла полацктх князёу да тэй пары. пакуль Полацкая Зямля заставалася адзінай і непадзельнай дзяржаваю.
Спіс крыніц і літаратуры
Тарасау С.В. Чарадзея сёмага. веку Траяна. Мн., 1991.
Тарасов П.В. Историко-топо-графическая структура Полоцка ІХ-ХУП зв. Автореферат. Мн., 1991.
Ермаловіч М. Старажытная Беларусь М., 1990 г.
Заяц Ю.А. Полоцкие события " Сага аб Эйдмунде"// Полоцкий летописец. Полоцк, 1993.№ 1.
ПВЛ. Т.1.
ПСРЛ, Т.5.
ПСРЛ.Т.7.
Никицкий А.И. Очерк внутренней истории Пскова. СПб., 1873.
Штыхау Г.В. Крывічы. Мн., 1992.
Пьянков А.П. Пройсхожденние обшественного и государственного строя Древней Русн.Мн., 1980.
Похожие работы
... і беларускімі гісторыкамі амаль не звяртаецца ўвагі на “Летописец русских царей” (вядомы таксама пад назвай “Летописца Переяславля Суздальского”) як на важнейшую крыніцу для асэнсавання гістарычнай самаідэнтычнасці насельніцтва беларускіх земляў у 14 ст. Даказана, што старажытнейшая частка “Летописца…” (запісы да 1110 г. і два дадатковыя артыкулы 1137 і 1143 гг. ) створана ў ВКЛ чалавекам, які ...
... ВКЛ: - Ніводная гістарычная крыніца не пацвярджае літоўскага заваявання Чорнай Pyci i iншыx беларускіх зямель, што нібыта i паклала пачатак утварэнню ВКЛ. Такое сцвярджэнне ўзнікла ў сярэдзіне XVI ст., каб ідэалагічна абгрунтаваць права Вялікага княства Літоўскага на беларускія землі, значная частка якіх тады часова была занята войскамі Івана Грознага. Гэта версія праз "Хроніку" М.Стрыйкоўскага ...
... адзін з першых беларускіх святых Меркуры Смаленскі. Высакародны дух павагі да людзей іншае веры палачане захаваюць на працягу стагоддзяў. Паспрабуйма пакласці перад сабою таўшчэзныя тамы «Всемирной истории» ды экцыклапедый і знайсці ў Еўропе XII стагоддзя жанчыну, якую па адукаванасці і па зробленым дзеля асветы свайго народа можна паставіць побач з Еўфрасінняй. Усяславава ўнучка ў той эпосе не ...
озных выданняў. 2. Рэлiгiя старажытных славян Паводле класічных падручнікаў па гісторыі Беларусі, рэлігія "старажытных беларусаў мела форму язычніцтва, заснаванага на абагаўленні сіл прыроды[1]. Аднак гэта спрааядліва толькі для больш позняга часу. Пытанне заключаецца у тым, якія формы рэлігіі існавалі у далёкім мінулым. Ці была рэлігія старажытных ...
0 комментариев