Беларускі авангард i эсэізм як вызначальная плынi ў беларускай літаратуры XX стагоддзя
Змест
1. Беларускі авангард i эсэізм як вызначальная плынi ў беларускай літаратуры 20 стагоддзя
1.1 Беларускі авангард 20-х гадоў і авангардныя плыні ў еўрапейскім мастацтве пачатку 20 стагоддзя
1.1.1 “Рэвалюцыйны” авангард у беларускай паэзіі 20-х гадоў
1.1.2 “Узвышша” і сусветны мастацкі вопыт
1.1.3 Фармальныя пошукі Ул. Дубоўкі ў жанры паэмы
1.1.4 Ф. Аляхновіч і “новая драма”
1.2 Эсэізм як вызначальная ідэя 20 стагоддзя
1.2.1 Паэтыка эсэ
1.2.2 Янка Брыль як прадстаўнiк эсэiстычнай плынi ў беларускай літаратуры
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Беларускі авангард i эсэізм як вызначальная плынi ў беларускай літаратуры 20 стагоддзя 1.1 Беларускі авангард 20-х гадоў і авангардныя плыні ў еўрапейскім мастацтве пачатку 20 стагоддзя 1.1.1 “Рэвалюцыйны” авангард у беларускай паэзіі 20-х гадоў
З’яўленне авангардных накірункаў мастацтва звязана перш за ўсё з пошукам новых сродкаў мастацкай выразнасці. Гэтыя пошукі не заўсёды вітаюцца папярэднікамі, адсюль узнікае канфлікт паміж старым і новым. Тэрмін “авангард" належыць амерыканскаму крытыку Кліменту Грынбергу. У шырокім сэнсе пад “авангардам”, “авангардызмам”, “мадэрнізмам” разумеюцца актуальныя ў мастацтве з’яве, у больш вузкім - сукупнасць нерэалістычных напрамкаў у еўрапейскім мастацтве першай паловы 20 стагоддзя (сюррэалізм, дадаізм, экспрэсіянізм, футурызм, “плынь свядомасці” і інш).
На думку І.Э. Багдановіч, “беларускі варыянт авангардызму склаўся ў межах “Маладняка” і часткова “Узвышша” [1, с.220], супаўшы ў часе існавання з еўрапейскім. Беларуская лiтаратура 20-х гадоў характарызуецца нашымі даследчыкамі як адкрытая эстэтычная сiстэма: вызначальным фактарам развіцця айчыннай літаратуры ў гэты час была стылёвая і жанравая разнастайнасць, суіснаванне, узаемаўплыў, узаемаўзбагачэнне розных мастацкіх тэндэнцый. Побач з рэалізмам плённа развіваліся рамантызм (паэзія “Маладняка”, творы М. Зарэцкага), сімвалізм (творы Я. Купалы, Зм. Бядулі), натуралізм (творы М. Зарэцкага, Я. Нё-манскага, Р. Мурашкі), iмажынiзм (творы Я. Пушчы, Т. Кляшторнага, А. Бабарэкi, Ул. Хадыкi), канструктывiзм (праграма літа-ратурна-мастацкіх аб’яднанняў “Маладняк”, “Узвышша”, “Беларускай лiтаратурна-мастацкай камуны”), футурызм (творы П. Шукайлы, Я. Вiдука, “Беларуская лiтаратурна-мастацкая камуна”), iмпрэсiянiзм (творы Я. Пушчы, К. Чорнага), экспрэсiянiзм (творы Я. Купалы, Зм. Бядулі). Гэта сведчыць пра багацце стылёвай палітры тагачаснай беларускай літаратуры.
Трэба адзначыць, што маладыя беларускія пісьменнікі і кры-тыкі прапанавалі і паспрабавалі тэарэтычна абгрунтаваць уласныя аванградныя кірункі і стылі: маладнякізм, аквітызм, вітаізм.
У беларускай літаратуры 20-х гадоў можна вылучыць дзве наватарскія тэндэнцыі: творы пісьменнікаў, для якіх пошукі ў галіне формы вынікалі з ўнутранай патрэбы абнаўлення мастацтва і пошукі ў галіне формы маладых творцаў, абумоўленыя рэвалюцыйнымі падзеямі, выкліканыя прагай “абнаўлення свету”, стварэння “новай літаратуры”, новай паэтыкі.
Такім чынам, перыяд развiцця нашай лiтаратуры 20-х гадоў мiнулага стагоддзя з'яўляецца адным з самых iнтэнсiўных у плане апрабацыi новых прыёмаў i прынцыпаў выяўлення. Iмкненне да мадэрнiзацыi эстэтычнай формы, пошукi новых шляхоў мастацкага выяўлення былi вызначальнымi перш за ўсё для твораў маладых пiсьменнiкаў. Змена сацыяльнага ладу закранула ўсе сферы жыцця грамадства, у тым ліку і прыгожае пісьменства. Маладыя пісьменнікі, што далучыліся да мастацкай творчасці пасля рэвалюцыі, выхоўваліся ў атмасферы палемікі, спрэчак, перагляду спадчыны. Малады задор, упэўненасць ва ўласных сілах прымушалі верыць, што яны здольныя стварыць новае мастацтва, літаратуру, якіх яшчэ не бачыў свет. Адсюль - і фармальныя пошукі і лозунг “далоў класікаў”, “у рожкі са старымі”. Неабходна таксама ўлiчваць i паскораны характар развiцця нацыянальнай лiтаратуры, што прымушала творцаў выпрабоўваць самыя розныя сродкi мастацкай выразнасцi.
Паказальнымі рысамі авангардызму, згодна Е. Лявонавай, з’яўляюцца: “паглыбленасць у душэўны свет героя, у свядомасць i нават падсвядомасць чалавека, перавага iрацыянальнага над рацыянальным, радыкальная адмова мастака ад прынцыпу знешняга падабенства, ад эстэтыкi простага пераймання, iмiтацыi, ад адлюстравання жыцця ў формах i вобразах, адпаведных самому жыццю… скiраванасць пiсьменнiка на жанравы i стылявы эксперымент, фармаванне зусiм новага тыпу мастакоўскага мыслення, успрымання рэчаiснасцi. Увасабленне ў творы непаў-торнага, iндывiдуальнага, суб’ектыўнага погляду на чалавека i свет, сваё “Я”. Абнаўленне вядомых жанраў i форм, іх свядомае разбурэнне” [2, с.113].
Да “рэвалюцыйнага” авангарду ў беларускай паэзіі 20-х гадоў адносіцца творчасць М. Чарота, М. Грамыкі, А. Александровіча, П. Шукайлы, А. Дудара. Іх творам уласціва празмерная патэтыка, сiмволiка, метафарычнасць. Сёння відавочная празмернасць, ашаламляльнасць, аглушальнасць стылю маладых паэтаў. Праграмным адмаўленнем старога мастацтва і эстэтыкі стала паэма “Гвалт над формай” М. Грамыкi. Сам аўтар вызначыў жанр твора, як “нібы-паэма”. У прадмове да твора М. Грамыка пісаў: “Шуканне новага зместу, згодна новым формам жыцця, і шуканне новай формы, адпавядаючай рэвалюцыйнай тэме - вось заданні новай паэзіі, новай лірыкі”. Гэта была спроба эстэтызацыi хаатычнага, нетрадыцыйнага, відавочнае захапленне выключна фармальнымi прыёмамi:
Мы ўчора былі толькі галы:
Шукалі папараць Купалы.
А сёння мы, уцекачы,
Завострым вострыя мячы -
Сячы ўсе формы.
І крычы!
Мы толькі рытмам, маршам цвёрдым,
З паглядам жудасным і гордым,
Без формы-вопраткі
У свет!
Усе сцягі - пад ногі! [3, с.64]
Футурыстамі абвясцілі сябе ўдзельнікі “Беларускай літара-турна-мастацкай камуны” (П. Шукайла, П. Броўка, Я. Відук). Выключна наватарскай з’явай у літаратуры 20-х гадоў абвяшчаўся паэтычны эпас М. Чарота (паэмы “Босыя на вогнiшчы”, “Чырвонакрылы вяшчун”, “Беларусь лапцюжная”).І. Багдановіч называе М. Чарота “класікам беларускага паэтычнага авангарду" [1, с.277]. Наватарскi характар паэмы “Босыя на вогнiшчы” для беларускай літаратуры заключаўся ў яе полiфанiчным гучанні, фрагментарнасці, сiмволiцы, алегарычнасці, рытмiчнай раскаванасці. Як адзначае І. Багдановіч, сімволіка і топіка твораў М. Чарота вытрыманы ў “адпаведнасці з авангарднай пралеткультаўскай мадэллю, дзе перапляталіся рысы постфутурызму і “біякасмізму” [1, с.275]. Відавочныя паралелі паміж “Босымі на вогнiшчы” М. Чарота i паэмай “Дванаццаць" А. Блока.
1.1.2 “Узвышша” і сусветны мастацкі вопыт
Літаратурны працэс у 20 стагоддзі - гэта ўзаемадзеянне самых розных мастацкіх плыняў, сістэм, напрамкаў, жанраў. Літаратурнае жыццё ў першай палове 20 стагоддзя адбывалася пад магутным уздзеяннем мадэрнізму. У творчасці пісьменнікаў-мадэрністаў адбываецца пошук новых прыёмаў і сродкаў мастацкай выразнасці.
Слушныя заўвагi адносна спецыфiкi беларускага мадэрнiзму належаць В. Максiмовiчу Адзначаючы пазiтыўны характар “уздзеяння эстэтыкi мадэрнiзму (як сiстэмы сiнтэтычнай i акумулятыўнай) на беларускую лiтаратуру - iнтэгральную частку сусветнай лiтаратуры”, В. Максімовіч разам з тым падкрэслiвае, што паскораная дынамiка развiцця беларускай лiтаратуры пачатку 20 ст., працэс дэкананiзацыi, дэнарматыўнасцi, дыфузii формаў, стыляў паспрыялi таму, што нацыянальная "версiя" мадэрнiзму цалкам не ўкладваецца ў кананiчныя рамкi гэтага культурнага феномену. Таксама неабходна мець на ўвазе “выключны патэнцыял iдэi нацыянальнага адраджэння, якая выступае як факт мастацкай структуры, як яе i светапоглядная, i ўласна мастацка-эстэтычная дамiнанта" [4, с.6].
На пачатку дваццатага стагоддзя ў беларускай літаратуры панавала так званая “адраджэнніцкая дамінанта”, якая была скіравана да патрэб фармавання беларускай нацыі і падпарадкоўвала сабе ўвесь абсяг мастацкай думкі.
Мадэрнізм не толькі меў значны ўплыў на беларускую літаратуру ў 20-я гады, але менавіта яму належыць вялікая роля ў павышэнні культуры творчасці беларускіх пісьменнікаў.
Спецыфiка беларускага мадэрнiзму: наўмысна знiжанае, травесцiйнае пераўвасабленне народнапаэтычнага эпасу, паэтызацыя паўсядзённай рэчаiснасцi, пейзажная тэматыка як вiдазмененая форма мадэрнiсцкай утопii, сацыялагiзацыя прыроды i г. д.
Вядома, што лiтаратурна-мастацкае аб'яднанне “Узвышша” вызначалася выразна наватарскiм характарам. Прычым арыентацыя на засваенне лепшых узораў сусветнай лiтаратуры была свядомай, мэтанакiраванай устаноўкай, што адлюстравана ў канцэпцыi ўзвышэнства (“Камунiкат беларускага лiтаратурна-мастацкага згуртавання “Узвышша”, “Тэзiсы”, праграмная заява “Ад беларускага лiтаратурна-мастацкага згуртавання “Узвышша”, артыкулы А. Бабарэкi “З далiн на ўзвышшы”, “Аквiтызм у творчасцi Ул. Дубоўкi, “Узвышэнская паэзiя: Аналiз паняцця”, “Паэзiя як уяўленне”).
Так, у праграмнай заяве “Ад беларускага лiтаратурна-мас-тацкага згуртавання “Узвышша” гаворыцца: “Узвышша беларускай мастацкай культуры творыцца не колькасцю паэтаў i пiсьменнiкаў, якiя б асмелiлiся абвясцiць сябе каманднымi высотамi, а якасцю той лiтаратурна-мастацкай прадукцыi, якая прыносiцца ў скарбнiцу беларускай мастацкай лiтаратуры з глыбiнь сучаснасцi, узброенай ведамi, воляю, шчырым жаданнем i энтузiязмам вялiкай творчасцi. Толькi так творыцца тое ўзвышша беларускай пралетарскай лiтаратуры, якое ўгледзяць вякi i народы” [5, с.170].
Пра арыентацыю ўзвышаўцаў на менавiта сусветны ўзровень развiцця лiтаратуры сведчыць наступная заява аб'яднання: “Яно (“узвышанскае" беларускае мастацтва - А. М.) павiнна стаць адным з тых фактаў агульнай беларускай творчасцi, якi скажа ўсяму свету, што могуць утварыць работнiкi i сяляне калiсь прыгнечанай нацыi, якi скажа, што работнiкi i сяляне гэтай нацыi маюць багатую фармальную культуру, якая з культурамi iншых, раней прыгнечаных нацый iдзе на змену “закатам” розных “вялiкiх Эўропаў" [5, с.169]. Iмкненне сяброў аб'яднання да ўзвышэння беларускай мастацкай культуры да класiчных су-светных узораў сёння з'яўляецца агульнапрынятым у нашым лiтаратуразнаўстве.
У наш час беларуская навука аб лiтаратуры адышла ад заганнай тэндэнцыi адмаўлення мадэрнiсцкiх уплываў на беларускую лiтаратуру. Айчыннымi даследчыкамi сёння даволi плённа распрацоўваецца гэта пытанне (работы Л. Корань, П. Васючэнкi, I. Багдановiч, В. Максiмовiча, Дз. Санюка i iнш.). Такiм чынам, нашы вучоныя сведчаць, што беларуская лiтаратура не стаяла наўзбоч ад сусветна-еўрапейскiх мастацкiх тэндэнцый. Арыентацыя на сусветныя мастацкiя ўзоры спрыяла павышэнню iнтэлектуальнага i мастацкага ўзроўню нашай лiтаратуры.
Мадэрнізм - найбольш паказальная з’ява для літаратуры першай паловы 20 ст. Да гэтага часу мастацтва слова ў сваім развіцці грунтавалася на мімесісе, “на вербальных упадабленнях формам быцця, як натуральным, гэтак і штучным" (В. Акудовіч), што было выкладзена яшчэ ў “Паэтыцы” Арыстоцеля. Мадэрнізм зрабіў спробу адысці ад упадаблення рэальнасці і прапанаваў новыя формы мастацкага выяўлення.
Пра мадэрнiсцкiя ўплывы на творчасць узвышаўцаў пiша Ул. Конан: “Тэзiсы эстэтычнай праграмы “Узвышша” ёсць сiнтэз класiчнай мастацкай традыцыi i лiтаратурнага наватарства першай чвэрцi 20 стагоддзя" [6, с.156], што знайшло сваё адлюстраванне ў канцэпцыi “аквiтызму”, або “жывой вады”.I. Багдановiч таксама адзначае пераемнасць эстэтычнай праграмы “Узвышша” i яе творчай рэалiзацыi з мадэрнiсцкай мастацкай парадыгмай: “Пры гэтым сцвярджэнне узвышаўскай эстэтыкi адпавядала рэчышчу еўрапейскага мадэрнiзму. ” [1, с.324].
Творчасць тагачасных беларускiх i заходнiх пiсьменнiкаў, пры ўсёй адрознасцi грамадскiх i сацыяльных умоў, адбывалася пад уплывам складаных, супярэчлiвых падзей - войнаў, разбурэн-няў iмперый, хуткiх тэмпаў тэхiчнага прагрэсу, iмклiвага раз-вiцця псiхалогii, фiласофii. Iдэi тых жа З. Фрэйда, А. Бергсона, О. Шпенглера былi вядомыя ў Савецкiм Саюзе. Новы вопыт патрабаваў адпаведных сродкаў мастацкага ўвасаблення, абнаў-лення прыёмаў мастацкай выразнасцi.
Навацыi згуртавання “Узвышша”: кантрастная вобразнасць, “жывапiсанне словам”, акцэнт на асацыятыўную рытмiку вобраза, метафарычная канцэнтрацыя (творы Я. Пушчы, Ул. Дубоўкi, Т. Кляшторнага, М. Лужанiна, В. Маракова, Ул. Жылкi).
1.1.3 Фармальныя пошукі Ул. Дубоўкі ў жанры паэмы
Сярод маладых пісьменнікаў 20-х гадоў 20 стагоддзя асабліва вылучаўся Ул. Дубоўка. Яго паэтычны трыпціх “Кругі”, “Штурмуйце будучыні аванпосты", "І пурпуровых ветразей узвівы” - адна з самых адметных з'яў у беларускай паэзіі 20-х гадоў. Ул. Дубоўка значна ўзбагаціў паэму ў фармальных адносінах. “Штурмуйце будучынi аванпосты" - гэта паэма - “камбайн”: для яе структуры ўласціва змяшэнне паэтычных родаў i жанраў, выкарыстанне фальклорных форм i прыёмаў. Выкарыстанне міфа-фальклорнага матэрыялу, па меркаванню В. Максі-мовіча, дазваляе гаварыць пра “пазакантэкст" твора, “другі ўзровень” твора, пра “культуратворчасць як асобы від мастацкага мыслення і мастацкай рэфлексіі" [7, с.71]. І далей даследчык працягвае: “Культуратворчасць станавілася адмысловай умовай падключанасці да сусветнай культурнай традыцыі. ” [7, с.73]. Своеасаблiвай лiра-паэмай з'яўляецца цыкл “Крыху восенi i жменька кляновых лiстоў”.
Паэмы Ул. Дубоўкi з'явіліся ўвасабленнем тэорыi ўзвышэнства ў галiне стылю: “Тварэнне новых форм", “эксперыменты па кампазіцыі”, музычнасці мовы, сказавай фразеалогіі”, “эксперыменты па аднаўленні паэтычнай лексікі шляхам новага асэнсавання слоў і надання ім новых функцый, вызначаных новым светаадчуваннем”, усе гэтыя моманты, пералічаныя ў тэарэтычных артыкулах А. Бабарэкі, увасоблены ў паэме “I пурпуровых ветразей узвiвы.".
А. Бабарэка прапанаваў тэорыю "кантраснага вобраза", які павінен быць пакладзены ў аснову твора. Менавіта на кантрасным прынцыпе і пабудаваны эксперыментальныя паэмы Ул. Дубоўкі: спрэчка Лiрыка i Матэматыка - асноўны кампазiцыйны прыём паэмы “I пурпуровых ветразей узвiвы.", Пасажыра i Кандуктара - паэмы “Штурмуйце будучынi аванпосты”. Трэба адзначыць, што кантрасны вобраз атрымаў шырокае распаўсюджанне ў сусветнай паэзіі (П. Элюар, Л. Арагон, Р. Дэснос, творчасць сюррэалістаў).
В. Максімовіч даводзіць “патэнцыйную спрычыненасць паэмнай структуры Дубоўкі да новай, мадэрнісцкай парадыгмы, лучнасць яго светапогляду з новым мысленнем, з новымі тэндэнцыямі ў літаратуры, якія напрамую звязаны з працэсамі актывізацыі суб'ектыўнага волевыяўлення мастака" [7, с.71].
А. Кабаковіч у манаграфіі “Беларускі свабодны верш” (1984) піша і пра дысметрычны верш як адну з форм праяўлення эксперыментатарства.
Творчасць Ул. Дубоўкі вылучаў пошук “красы” (мадэрнісцкі прынцып). Прычым “красы” гордай. Вершам паэта ўласціва майстэрства гукавой iнструментоўкi, рытмiчная гнуткасць паэтычнага радка, высокая культура рыфмы, абнаўленне жанравых форм (зборнiкi “Строма”, “Там, дзе кiпарысы”, “Трысцё”, “Сredo”, “Наля”). Роля Ул. Дубоўкi ва ўзбагачэннi выяўленчых магчымасцяў беларускай паэзii выключная.
1.1.4 Ф. Аляхновіч і “новая драма”
Францішак Аляхновіч - беларускі тэатральны дзеяч, таленавіты драматург, рэжысёр, акцёр.Ф. Аляхновіч стаяў ля вытокаў беларускага Адраджэння пачатку 20 ст. Ігнат Дварчанін надзвычай высока ацэньваў дзейнасць Ф. Аляхновіча ў адраджэнні беларускага тэатральнага мастацтва, называў яго бацькам беларускай драматургіі.
“Драматургічны “жанр" Францішка Аляхновіча жыве найперш на ўзроўні ідэі, быцця, космасу. Творчасць драматурга цесна знітавана з той новай мастацкай парадыгмай, якая знайшла сваё адлюстраванне ў класіцы такіх знакамітых майстроў драматургічнага жанру, як Генрык Ібсен, Марыс Метэрлінк, Бернард Шоу, Герхард Гаўптман, Юхан Аўгуст Стрындберг, Антон Чэхаў. Драматычная прастора іх твораў пры ўсёй сваёй “эмпірычнай" простасці, празрыстай яснасці здаецца ўбачанай праз прызму прывіднага свету, у якім за знешне досыць распаўсюджаным, добра знаёмым праступае яго ірацыянальны, у многім сімвалічны, сэнс. Творчасць сусветна вядомых мастакоў была непарыўна звязана з працэсамі далейшага паглыбленага пазнання жыцця ва ўсёй яго складанасці, шматмернасці, паўнаце, адметная сваёй псіхалагічнай заглыбленасцю" [4, с.322].
В. Максімовіч адзначае, што гэта тэндэнцыя захапіла і беларускую драматургію пачатку 20 ст.: “У эпіцэнтр яе мастацкіх задач, апроч усяго, трапілі і найважнейшыя пытанні чалавечага быцця, экзістэнцыя асобы ў складаных варунках зрушанага дэфармаванага свету, сутнасць якога выяўлялася перадусім у ігнараванні маральных запаведзяў, маральнага імператыву. Чалавек усё часцей заставаўся сам-насам з паўсюднымі недарэчнымі пярэваратнямі лёсу, з неадступным насланнём сіл зла" [4, с.322].
Паказальна, што дзеяча нацыянальна-вызваленчага руху Ф. Аляхновіча цікавіць не нацыянальная сутнасць герояў, а тое, “што родніць іх з трансцэндэнтальным пачаткам па-за межамі свайго “я”, з духоўным пачаткам свету" [8, с.54]. Гэта сведчыла пра выразна новы падыход да стварэння персанажа.
В. Максімовіч зазначае: “У цэнтры “новай драмы" - чалавек як ён ёсць, з усімі магчымымі і наяўнымі выдаткамі тых умоў і абставінаў, да якіх воляй лёсу яму давялося спрычыніцца. Увагу “навадрамаўцаў” прыцягвала найперш асоба, пазбаўленая аднамерных характарыстык, дзеянні і паводзіны якой недапушчальна вытлумачыць адной, хай сабе і галоўнай, прычыннай дамі-нантай" [4, с.325].
эсэізм беларускі авангард літаратура
Ф. Аляхновіч не тлумачыць прычыну чалавечых няшчасцяў герояў сацыяльнай няроўнасцю, што “пазбаўляе яго драматургію ад прамой сацыяльнай заангажаванасці і ідэалагічнай аднамернасці” [4, с.325].
Асноўную перадумову з’яўлення твораў з яскрава выяўленым паглыбленнем ва ўнутраны свет героя, у яго падсвядомасць, ірацыянальнае В. Максімовіч бачыць у “самой эпосе “крызісу мастацтва”, калі значна была падарвана вера ў магутнасць пазітывісцкай навукі, у заканамернасць і эвалюцыю развіцця гістарычнага працэсу, культуры, сацыяльнага арганізма наогул” [4, с.325].
Генезіс “новай драмы" многія даследчыкі выводзяць з філасофска-псіхалагічнага рамана, у рэчышчы якога плённа працаваў і Ф. Дастаеўскі. “Навадрамаўцы" ў многім ішлі за вялікім рускім пісьменнікам, абапіраючыся на яго здабыткі ў галіне псіхалагічнага аналізу, на спасціжэнні дваістай натуры свайго героя, якая выяўлялася найперш у сутыкненні “нерухомых ідэй” і “несумяшчальных" пачуццяў. Яны запазычылі ў яго метад псіхалагічнага даследавання, паводле якога ўнутраная працэсуальнасць чалавека залежыла не ад уздзеяння знешняга асяроддзя, а ад стыхійна ўзнікаючых духоўных імпульсаў" [4, с.328].
1.2 Эсэізм як вызначальная ідэя 20 стагоддзя 1.2.1 Паэтыка эсэ
Адной з вызначальных ідэй 20 стагоддзя з’яўляецца ідэя сiнтэзу, узаемапранiкнення.20 стагоддзе вылучаецца выразнай канвергенцыяй памiж культурамi Захаду i Усходу, паміж фiла-софiяй, рэлiгiяй, мастацтвам, навукай. “Аднак працэс сiнтэзу iдзе i ўнутры самiх згаданых галiн - сучаснае мастацтва, фiла-софiя, лiтаратура ўвесь час скрыжоўваюць разнастайныя метады i жанры, кантамiнуючы вобразы i паняццi розных эпох i сiстэм, iдучы да адзiнай унiверсальнай формы. I хоць такая форма iснуе толькi гiпатэтычна, сама iдэя унiверсальнасцi стала ў 20 ста-годдзi аб’ядноўваючай для вельмi вялiкага кола з’яў. Право-бразам такой формы будучага ў лiтаратуры з’яўляецца эсэ, якое ужо сёння настолькi моцна паўплывала на iншыя тыпы мастац-кага слова, што дало падставу крытыкам вызначыць эсэ як эвышжанр, як глабальную пазажанравую пабудову”.
Паказальная адметнасць эсэ - выяўленне ўласнага “Я”, асабістых думак, пачуццяў, перажыванняў аўтара. Эсэ з’яў-ляецца пэўнай формай духоўнага вопыту, увасабляе сабой своеасаблівае спалучэнне філасофіі, навукі і мастацтва, у эсэ перакрыжоўваюцца эстэтычныя, этычныя і пазнавальныя бакі.
Эсэ як літаратурны жанр быў створаны М. Мантэнем (“Вопыты”).Г. Кісліцына піша пра экспансiўны характар эсэ: “Цяжка назваць значных прадстаўнiкоў сусветнай фiласофii, i асаблiва лiтаратуры 20 стагоддзя, якiя б не звярталiся цалкам або часткова, праз эсэiзацыю iншых жанраў, да эсэiстыкi”.
Пачынаючы з 20 стагоддзя эсэізацыя з'яўляецца паказальнай з’явай не толькі для літаратуры, але і для іншых сфер духоўнага жыцця, і перш за ўсё для філасофіі. Эсэізацыя найбольш яскрава выявілася ў творчасці пісьменнікаў-экзістэнцыялістаў: “Сартр, Камю, Хайдэгер, Унамуна, Вайль - гэта пісьменнікі-мысляры, іпастасі якіх не разыходзяцца ў рамках аднаго твора, дзе думка і вобраз ўраўнаважваюцца, дзякуючы іх шчыльнай суаднесенасці з рэальным побытавым жыццём. Такім чынам, эсэізацыя не замыкаецца колам літаратуры, а становіцца агульнакультурным феноменам, які, калі згадзіцца з Эпштэйнам, можна азначыць як рух да жыцця - думкі - вобразнага сінтэзу”.
Эсэізм закрануў і беларускую літаратуру, пра што сведчыць не толькі значная колькасць твораў эсэiстычнай накiраванасцi - ад невялiкiх “Думак у дарозе” Я. Коласа да раманаў-эсэ “Як агонь, як вада” А. Лойкi, “Францыск Скарына, або Сонца мала-дзіковае”, але і выдатных узораў уласна эсэ (Ул. Караткевіча, М. Стральцова, А. Асташонка, А. Сямёнавай і інш.). Сёння да эсэ звяртаюцца ці не ўсе найбольш значныя беларускія літаратары і культуролагі: С. Дубавец, А. Глобус, Л. Галубовіч, В. Акудовіч, Ул. Арлоў, Ю. Залоска, І. Бабкоў і інш.
1.2.2 Янка Брыль як прадстаўнiк эсэiстычнай плынi ў беларускай літаратуры
Творчасць Я. Брыля належыць да еўрапейскай плынi ў беларускай літаратуры. Вызначальнае ў яго творах - навелiзм, інтэлектуалізм, які праяўляецца ў глыбокім веданні літаратуры, як айчыннай, так і сусветнай, філасофіі, культуры, самім стылі мыслення. Веданне рускай і польскай моў паспрыяла таму, што Я. Брыль яшчэ ў маладосці далучыўся да скарбаў сусветнай літаратуры. Гэта стала надзвычай важным фактарам яго інтэлектуальнага і духоўнага развіцця. У творах Я. Брыля пастаянныя звароты да думак, меркаванняў іншых пісьменнікаў, паэтаў, філосафаў. У яго вельмі багаты інтэлектуальны досвед.Я. Брыль “увёў" у беларускі кантэкст, адаптаваў многіх замежных творцаў.А. Адамовіч падкрэсліваў: “У прозе Я. Брыля ўсё здзіў-ляюча ўраўнаважана: нацыянальная яркасць матэрыялу і вялікая культура чалавеказнаўства, эмацыянальнасць і разважлівасць, лірызм і пластычнасць малюнка. ”.
Раман Я. Брыля “Птушкi i гнёзды” - адзін з самых значных у нашай мастацкай літаратуры.Б. Пятровіч адзначаў: “Лічу гэты раман адной з вяршынь нашай мастацкай прозы. Гэта была Еўропа. Гэта быў узровень, якім можна было ганарыцца”. У рамане “Птушкі і гнёзды” пераважае лірычная канцэпцыя чалавека і свету. Гэты твор належыць да жанрава-стылёвай разнавіднасці лірычнага рамана, паколькі ў асобе галоўнага героя “схільнасць да самааналізу, засяроджанага роздуму пераважае над актыўнасцю ўчынкаў”.
Лірычныя нататкі Я. Брыля “Жменя сонечных промняў”, “Трохі пра вечнае”, “Сёння і памяць”, "Пiшу, як жыву", "Вячэрняе", "Дзе скарб ваш", "Парастак" - гэта комплекс iдэй, вобразаў, думак, меркаванняў i выказванняў пра чалавека і свет: “Усё маё - па сутнасці дзённік. Мая частка Зямлі, жыццё на ёй, гэтай частцы, я пазнаў маё, стараўся зразумець яго і расказаць пра гэта іншым. І гэтага майго так мала і так многа!". Мастацкі дэвіз Я. Брыля “не прыдумваю”, а “пішу жыццё" набывае ледзь не літаральны сэнс. Творы Я. Брыля прымушаюць думаць, асэнсоўваць, разважаць. “На працягу ўсяго свайго творчага шляху Брыль-лірык сцвярджае, што канкрэтная асоба - не меншая каштоўнасць, чым народ, чалавецтва. Магчыма, гэтая ўпэўненасць дапамагла яму, нарэшце, стаць самому адзіным героем сваіх твораў, адкінуць усякія літаратурныя, у тым ліку жанравыя рамкі, абмежаваўшыся самым шырокім азначэннем “лірычная проза" (зборнік “Дзе скарб ваш" - 1997). У сваім багатым вопыце, у памяці і блакнотах пісьменнік адкрывае моманты, якія маюць агульналюдскі маральны сэнс, адбіваюць у сабе прыкметы гісторыі, і давярае іх чытачу”.
А. Адамовіч пісаў пра Я. Брыля: “…як ніхто ён ставіць Беларусь, беларускае слова ў шырокі кантэкст чалавецтва…”.
У апавяданнях Я. Брыля лірычная канцэпцыя чалавека і свету “пераважае над эпічным асэнсаваннем быцця і таму накладвае моцны адбітак не толькі на іх стыль, але і на жанравую структуру (так званы “адкрыты лірызм”)".
У савецкай літаратуры 50-70-х гадоў афіцыйна падтрымлівалася толькі эпічнае адлюстраванне быцця: “Лірычная ж канцэпцыя чалавека і свету не выклікала даверу і дыскрэдытавалася як “сентыментальшчына”. Для Я. Брыля ж заўсёды вызначальным быў чалавек, яго жыццё, роздумы, памкненні і перажыванні. Адпаведна, як адзначае В. Нікіфарава, агульнае, што яднае апавяданні Я. Брыля 1945-1961 гадоў, “гэта праблема свабоднага выяўлення і самасцвярджэння чалавечай асобы”.
“Жаданне быць сучасным - не ў плане ідэйнай кан’юн-ктуры, а ў плане эстэтычных пошукаў, - не вяртацца назад, а сказаць нешта новае - прывяло Я. Брыля да рашэння выступіць “з такім “інтымным" ды “старэчым" жанрам”. Мінія-цюры Я. Брыля былі прызнаны “найвышэйшым дасягненнем пісьменніка, якое адкрывае новую старонку не толькі ў яго творчасці, але і ва ўсёй беларускай прозе”.
Дзякуючы такім пісьменнікам, як Я. Брыль, творы беларускай літаратуры атрымалі сусветнае прызнанне.
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Багдановiч, І. Авангард i традыцыя: Беларуская паэзiя на хвалi нацыянальнага адраджэння [Тэкст] / І. Багдановіч. - Мн.: Беларуская навука, 2001. - 387 с.
2. Лявонава, Е.А. Плыні і постаці [Тэкст] / Е. Лявонава. - Мн.: рэд. часопіса “Крыніца”, 1998. - 336 с.
3. Грамыка, М. Гвалт над формай [Тэкст] / М. Грамыка // Шляхі: Беларуская паэзія 20-30-х гг. - Мн.: Юнацтва, 1992. - 335 с.
4. Максімовіч, В. Эстэтычныя пошукі ў беларускай літаратуры пачатку 20 стагоддзя [Тэкст] / В. Максімовіч. - Мн.: Аракул, 2000. - 351 с.
5. Ад беларускага лiтаратурна-мастацкага згуртавання “Узвышша” [Тэкст] // Узвышша. - 1927. - № 1. - С.3.
6. Конан, Ул. Лiтаратурнае “Узвышша” ў кантэксце сусветнай культуры [Тэкст] / Ул. Конан // Скарынiч: лiт. - навук. гадавiк. - Вып.4/уклад.А. Каўка. - Мн.: “Беларускi кнiгазбор”, 1999. - 240 с.
7. Максімовіч, В. Шыпшынавы край: Старонкі беларускай літаратуры 20-30-х гг.20 ст. [Тэкст]: дапаможнік для настаўнікаў / В. Максімовіч. - Мн.: “ІВЦ Мінфіна”, 2002. - 160 с.
8. Ковель, У. Тэма інтэлігенцыі ў творчасці Францішка Аляхновіча [Тэкст] / У. Ковель // Роднае слова. - 1999. - № 2. - С.53 - 58.
9. Кісліцына, Г.М. Лірычная мініяцюра як жанр беларускай літаратуры [Тэкст] / Г. Кісліцына. - Мн.: Беларуская навука, 2000. - 118 с.
10. Адамовіч, А. Маральнасць таленту [Тэкст] / А. Адамовіч // Крыніца. - 1995. - № 3. - С.10-11.
11. Пятровіч, Б. Лячуся Брылём [Тэкст] / Б. Пятровіч // Крыніца. - 1995. - № 3. - С.22-25.
12. Нікіфарава, В.Б. Янка Брыль [Тэкст] / В. Нікіфарава // Гісторыя беларускай літаратуры 20 стагоддзя: у 4 т. Т.3: 1941 - 1965/Нац. акад. навук Беларусі. - Мн.: Беларуская навука, 2001. - С.479 - 521.
13. Брыль, Я. Трохі пра вечнае [Тэкст] /Я. Брыль. - Мн.: Маст. літ., 1980. - 320 с.
0 комментариев