Табиғи тас тұзды тазалау мүмкіндіктерін зерттеу

222892

знака

таблиц

изображений

Ф.7.04-08

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Махмут Ж.А.

Табиғи тас тұзды тазалау мүмкіндіктерін зерттеу

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы 5В072000-«Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы»

ШЫМКЕНТ, 2016

Ф.7.04-09

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы кафедрасы

«Қорғауға жіберілді»

Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к.,

доцентАйтөреев М. Ж.

__________________________

«____»_______________20__ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Табиғи тас тұзды тазалау мүмкіндіктерін зерттеу»

5В072000-« Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы» мамандығы бойынша

___________________________________________________________________________

Орындаған

МахмутЖ.А.

Ғылыми жетекші магистр,

аға оқытушы

Жұлдызбаева С.Е.

Шымкент, 2016

Ф.7.04-10

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Химиялық инженерия және биотехнология жоғары мектебі

Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы кафедрасы

5В072000-« Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы» мамандығы

«Бекітемін»

БЗХТ кафедрасының меңгерушісі,

т.ғ.к., доцент Айтөреев М.Ж.

__________________________

«____»_______________20__ж.

Дипломдық жұмысты орындауға

ТАПСЫРМА №

Студент Махмут Жансая Айтмұратқызы ХТ-12-1к1

(аты-жөні) (тобы)

Жұмыс тақырыбы: Табиғи тас тұзды тазалау мүмкіндіктерін зерттеу

Университет бұйырығы бойынша бекітілген №1-120с 07.10.2015ж.

Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі маусым, 2016ж.

Жұмысқа бастапқы мәліметтер_____________________________________________________

________________________________________________________________

Дипломдық жұмыс сұрақтар өңдеу тізімі

________________________________________________________________

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ

№ р/с	Бөлімдер	Кеңесші аты-жөні, қолы
1	2	3
	Аңдатпа	Жұлдызбаева С.Е.
	Мазмұны	Жұлдызбаева С.Е.
	Нормативтік сілтемелер	Жұлдызбаева С.Е.
	Анықтамалар	Жұлдызбаева С.Е.
	Белгілеулер мен қысқартулар	Жұлдызбаева С.Е.
	Кіріспе	Жұлдызбаева С.Е.
1	Әдебиеттік шолу. Патенттік ізденістер	Жұлдызбаева С.Е.
2	Тәжірибелік бөлім	Жұлдызбаева С.Е.
2.1	Бастапқы шикізаттар, өнімдерге сипаттама	Жұлдызбаева С.Е.
2.2	Тәжірибені орындау әдістемесі	Жұлдызбаева С.Е.
2.3	Талдау әдістерін таңдау	Жұлдызбаева С.Е.
2.4	Тәжірбие нәтижелерін өңдеу	Жұлдызбаева С.Е.
2.5	Өндірістің технологиясын таңдау және жазбалау	Жұлдызбаева С.Е.
2.6	Материалды баланс есептеу	Жұлдызбаева С.Е.
3	Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау	Жұлдызбаева С.Е.
4	Қоршаған ортаны қорғау	Жұлдызбаева С.Е.
5	Экономика	Ибраимова С.С
6	Бизнес-жоспар	Ибраимова С.С
	Қорытынды	Жұлдызбаева С.Е.
	Пайдаланылған әдебиеттер тізімі	Жұлдызбаева С.Е.

ГРАФИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР ТІЗІМІ

Кестелер мен графиктер-2-3 дана

Принципалды технологиялық сызба-1 дана

Экономикалық кесте-1 дана

ҰСЫНЫЛАТЫН НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР

1.Бестереков У.Б.,Болысбек А.А., Назарбек У.Б. Галургиялық үрдістер технологиясы: оқулық– Издательство «Алем», Шымкент. – 2015, 132 бет

2.Бишімбаев У.Қ., Бестереков У.Б., Болысбек А.Ә. «Галургиялық үрдістердің ілімі мен технологиясының негіздері». Электронная книга. – Шымкент, 2009г.

3. М.Е.Позин. Технология минеральных солей. М.: Химия, 2003г. 792 с. ч.1,2

Тапсырманың берілген мерзімі «___ »_________________________2015ж.

Дипломдық жұмыстың

ғылыми жетекшісі_________________________________ Жұлдызбаева С.Е.

Тапсырманы орындауға алған студент _______________Махмут Ж.А

Ф.7.04-11

Дипломдық жұмыс жазудың

КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ

№ р/с	Бөлімдер	Орындалуы,%	Орындалу мерзімі	Тапсырма берілу уақытысы	Тапсырманы орындау уақытысы	Кеңесші қолы
1	Кіріспе	5	10 күн	19.01.16	13.02.16
2	Аналитикалық шолу	15	26күн	19.02.16	13.02.16
3	Технологиялық бөлім	40	80күн	13.02.16	6.05.16
4	Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау	5	10 күн	6.05.16	15.05.16
5	Қоршаған ортаны қорғау	5	5 күн	6.05.16	11.05.16
6	Экономика	10	10 күн	6.05.16	20.05.16
7	Бизнес-жоспар	10	10 күн	6.05.16	25.05.16
8	Қорытынды	5	5 күн	20.05.16	25.05.16
9	Пайдаланылған әдебиеттер тізімі	5	5 күн	26.05.16	31.05.16
	Барлығы	100

Жұмыстың ғылыми жетекшісі______________________ Жұлдызбаева С.Е.

(қолы, күні)

Диплом орындаушы________________________Махмут Ж.А.

(қолы, күні)

Норма бақылаушы _____________________ Керімқұлова А.И.

(аты-жөні,қолы, күні)

Аңдатпа

Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Табиғи тас тұзды тазалау мүмкіндіктерін зерттеу

Студенттің аты-жөні:Махмут Жансая Айтмұратқызы

Жетекшінің аты-жөні:Жұлдызбаева Салима Есболғанқызы

Диплом жұмыстың жаңалығы:Созақ тұзы мен ауған тас тұзын тазалап, тағамдық ас тұзын алу мүмкіндіктерін зерттеуді қарастырдық.

Алдымен ас тұзын содалы әдіспен ерімейтін қалдықтан, магний, кальций қоспаларынан тазалап, келесі сатыда терең салқындату әдісін қолданып, күкірт қосылыстарынан ас тұзын тазалайды. Сонымен бірге алғашқы тұздыққа, жаңадан дайындалған тұздықты қосып, келесі сатысында сүзілген фильтратқа тағы тұздық қосып , ас тұзын концентрлейді. Бұл тәжірибеде тек сульфаттардан ғана тазалынып қоймайды, тағы тұздың құрамы жоғарылайды

Зерттеу нәтижесінде, жемдік ас тұзының құрамындағы кальций, магний қосылыстары 90% , күкірт қосылыстары 70 % тазаланды.

Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Бүгінде өнеркәсіптің дамуымен тұздың қолданылуы мен мәні өсті. Осылай, әлемде өндірілетін тұздың 6% адаммен, ал 94% химиялық өндірістің басты ингредиенттері - «үлкен бестіктің» құрамына күкірт, көмір, әктас пен мұнайдың қатарына кіріп, негізінен өнеркәсіпте қолданылады. Бірақ тұзды қолданушы ең үлкен өнеркәсіп болып , назар аударыңыздар, хлор, күйдіргіш сода және адам тіршілігі үшін қажетті пластмасса, қағаз, сабын, жуғыштар, инсектицидтер мен әйнектер дайындайтын содалы күл өндіретін хлорлы-сілтілі индустрия болып табылады. Тамақ өнеркәсібі тұзды консервілеу, пісірулер, ұн мен басқа да өнімдерді өңдеу, етті сақтау, балықты тұздау, май өндіру мен тамақ өнімдеріне дәм келтіру үшін қолданады. Тұз тағы басқа салаларда да қолданылады, мысалы: былғары өнеркәсібі, жолдарды мұздан тазартуда, мұнай ұңғымасын бұрғылауда, бояғыштар мен тоқыма өндірісінде. Химиялық өнеркәсіптің дамуы тұздың және оның туындыларының одан да көп қолданылуымен байланысты, әлбетте оның болашақта рөлі арта түседі. Сондықтан ас тұзының құрамындағы зиянды заттардың болмауы шартты.

Дипломдық жұмыс 90 беттен, 22 суреттен, 32 кестеден тұрады.

МАЗМҰНЫ

		Бет
	Нормативтік сілтемелер........................................................................	9
	Анықтамалар ........ .................................................................................	10
	Белгілеулер мен қысқартулар...............................................................	11
	Кіріспе....................................................................................................	12
1 1.1 1.2 1.3 1.4	Әдебиеттік шолу. Патенттік ізденіс..................................................... Ас тұзының физика-химиялық қасиеттері.......................................... Ас тұзын өндірудің технологиялық үрдістері..................................... Ас тұзының кендері............................................................................... Тұздарды тазалау әдістері.....................................................................	14 14 19 25 28
2	Тәжірибелік бөлім..................................................................................	31
2.1	Бастапқы шикізаттар, өнімге сипаттама..............................................	31
2.2	Тәжірибені орындау әдістемесі............................................................	37
2.3	Талдау әдістерін таңдау........................................................................	37
2.4	Тәжірбие нәтижелерін өңдеу................................................................	43
2.5	Өндірістің технологиясын таңдау және жазбалау..............................	50
2.6	Материалды баланс есептеу.................................................................	51
3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.2 3.3 3.4 3.5 3.5.1 3.5.2 3.6	Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау........................................... Химия зертханасындағы қауіпсіздік шаралар.................................... Жалпы ережелер.................................................................................... Жеке бастың гигиенсының ережелері................................................. Өрт және жарылғыш заттармен жұмыс жасаудағы қауіпсіздік ережелері................................................................................................ Зиянды заттармен жұмыс істеудегі қауіпсіздік ережелері................ Жұмыс уақыты аяқталғанда................................................................. Зертханадағы қауіпсіздік техникасының ережелері........................... Реактивтер және оларды дұрыс қолдану............................................. Өндірістік санитария және еңбек гигиенасы...................................... Апаттылық жағдайлардағы қауіпсіздік талаптары............................. Химиялық зертхананың ұжымына қойылатын негізгі талаптар....... Жазатайым оқиғаларды тексерудің тәртібі........................................ Еңбекті қорғау және ТҚ бойынша есеп...............................................	57 57 57 58 59 59 60 60 61 63 63 64 64 66
4 4.1 4.2 4.3 4.3.1	Қоршаған ортаны қорғау....................................................................... ҚР-ның 2004-2015 жылдарға арналған қоршаған ортаны қорғау тұжырымдамасы.................................................................................... Су ресурстарының сарқылуы және ластануы.................................... Қазақстандағы су айдындарының экологиялық жағдайлары...........Суды тазалаудың жаңа технологиялары.............................................	68 69 70 71 71
5 5.1 5.2 5.3 5.4	Экономика.............................................................................................. Зерттеу жұмыстарына кеткен шығындарды есептеу......................... Энергетикалық шығынның есебі.......................................................... Еңбекақы шығыны................................................................................. Шыны ыдыстар мен шыны аспаптар шығыны...................................	74 74 75 76 77
6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.7.1 6.8	Бизнес-жоспар........................................................................................ Аннотация............................................................................................... Түйін........................................................................................................ Кәсіпорынның сипаттамасы................................................................. Менеджмент........................................................................................... Өнімнің сипаттамасы............................................................................ Маркетинг жоспары............................................................................... Өндірістік жоспар.................................................................................. Өндірістің технологиясын таңдау және жазбалау.............................. Қаржылық жоспар.................................................................................	79 79 79 80 80 82 84 85 85 86
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі Қосымша ( кестелер, сызбалар, графиктер)

НОРМАТИВТІК сілтемелер

Бұл дипломдық жұмыста келесідей нормативті құжаттар қолданылды:

1.СМЖ ОҚМУ ПР 7.04-2012 Оқу үрдісі. Оқу үрдісінің мазмұны мен жүргізіуі, ұйымдастыруға жалпы талап.

2.МЕСТ 13830-88 – тағамдық ас тұзының құрамы

3.МЕСТ 13685-89 – ас тұзын талдау әдістері

4.МЕСТ ДСТУ 3583-97 тағамдық ас тұзы. 1 сорт

5.МЕСТ-Р5 1574-2000 тағамдық ас тұзы Экстра Техникалық шарттар.

6.МЕСТ-Р5 1575-2000 иодталған тағамдық ас тұзы. Техникалық шарттар.

7.МЕСТ-13830-97 жемдік тұз.

8.МЕСТ-12-1-005 жұмыс орнының ауасының жалпы санитарлы –гигиеналық шарттары

АНЫҚТАМАЛАР

Ерітінді - екі немесе бірнеше компоненттен тұратын гомогенді жүйелер

Еріткіш - көбінесе, екі зат, бір - бірінде ерігенде, олардың арасында өзінің агрегаттық күйін өзгертпейтін немесе ерітінді құрамындағы мөлшері басым болатын бөлік

Қаныққан ерітінді- берілген температурада зат онан әрі ерімейтін ерітінді, яғни ерітінді еритін затпен тепе-теңдікте болады.

Қанықпаған ерітінді- берілген температурада ондағы еритін заттың мөлшері оның қанық ерітіндідегісінен аз ерітінді.

Аса қаныққан ерітінді- бірдей жағдайда қанық ерітіндіде еріген затпен салыстырғанда, еріген заты артық болатын ерітінді.

Тұздар– химиялық қосылыстар класы; қышқыл молекулаларындағы сутек атомдарының орны толықтай немесе жартылай металл атомдары не ОН топтарына ауысқан қосылыстар; қалыпты жағдайда иондық құрылымдағы кристалл заттар.

Кристалдану- температура төмендеген кездегі ерітіндіден заттың бөлінуін айтады.

Еңбек қауіпсіздігі- еңбек қызметі процесінде қызметкерлерге зиянды немесе қауіпті өндірістік факторлардың әсерін болғызбайтын іс-шаралар кешенімен қамтамасыз етілген қызметкерлердің қорғалу жай-күйі;

Еңбек қауіпсіздігі жағдайлары- қызметкер еңбек міндеттерін орындаған кезде еңбек процесі мен өндірістік ортаның еңбек қауіпсіздігі талаптарына сәйкестігі.

БЕЛГІЛЕулеР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

ҚР –Қазақстан Республикасы

ЖШС – Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі;

РФА – ренгенді фазалық анализ;

МЕСТ -Мемлекеттік стандарт

м – метр – ұзындық;

кг – килограмм – масса;

т – тонна (1000 кг) – масса;

τ – с, мин, сағ – уақыт;

с – секунд – уақыт;

мин – минут (60с) – уақыт;

сағ – сағат (3600 с) – уақыт;

кгс/см² – килограмм - күш сантиметр квадратына (9,80665 *10^-4Па) –

қысым;

кДж -Килло Джоуль

атм – физикалық атмосфера (101325 Па) – қысым;

моль (М) – моль – заттың мөлшері;

л – литр (1*10^-3) – көлем;

кг /м³ – килограмм метр кубқа – тығыздық;

м/с – метр секундына – жылдамдық;

%- үлес (процент)

КІРІСПЕ

Адамзат дамуымен бірге қолданысқа ие болып, қазіргі таңда кең көлемде қолданып отырған заттардың бірі аз тұзы болып саналатындығын баршаға мәлім екені бұрыннан белгілі. Сондықтан мемлекеттің гүлденіп, өркендеуі үшін, сол мемлекетте өмір сүретін адамзаттың денсаулығы мен әлеуметтік жағдайының дұрыстығына қажетті, сұранысқа көп ие болатын заттардың сапасы, саны, көлемі, құрамы, қасиеті және т.б. көрсеткіштері осы затқа қойылатын талаптарға сай және нақты болуы тиіс. Осындай алға қойылған талаптар Қазақстан Республикасының дамуы мақсатында «Қазақстан - 2030» стратегиясында нақты көрсетілген.

Қазіргі кездегі жаһандану мен өркениетті мемлекеттер қатарына қосылу үшін, бүкіл одақтық сауда ұйымына кіру үшін өз мелекетіміздің кез келген заты мен тауарлары қалыптық талаптарға сай болып, соларға қойылатын МЕСТ-терге жауап беруі тиіс. Сонда ғана біздің еліміз экономикалық бәсекелеске қабілетті мемлекет ретінде дами береді.

Осындай тауарлардың бірі – ас тұзы. Ас тұзы адамзат даму тарихында үлкен роль атқарады. Ол тамаққа нәрлендіруші ретінде қосылады. Ас тұзын тамақтан басқа консервлеуші құрал ретінде, яғни, еттердің, жемістердің, терілердің және т.б. заттардың бұзылып кетпеуі үшін қолданылады.

Ас тұзын, яғни, натрий хлоридін күнделікті тұрмыста қолданудан басқа химиялық өндіріс салаларында, тамақ өнеркәсібінде, ауылшаруашылықтарында және т.б. салаларда өте кеңінен қолданады. Кейбір химиялық өндірістерде бастапқы шикізат ретінде де жиі пайдаланады. Осы және де басқа салаларда қолданысқа ие болатын натрий хлориді өзіне қойылатын талаптарға жауап беруі тиіс.

Қазіргі кезде бір адамға жұмсалатын жылдық тұз мөлшері орташа есеппен алғанда 8-10 кг, ал өндірісті қоса есептегенде, жалпы қолданыс кейбір елдерде 25...75 кг-ға жетеді. Тұз сондай-ақ жануарлардың тамақтарында қосылады. Азықтық жем ретінде оны силосқа қосады, өндірілген тұздың 5-10 % жуығы жемге шығындылады[1].

Өнеркәсіптердің қарқынды дамуына байланысты тұзға деген сұраныс жылдан жылға артып келе жатыр. Өндірісте ол бастапқы немесе қосымша зат ретінде қолданады. Техникалық тұзда 93% NaCl болуы керек. NaCl 1500 астам өндірістерде қолданылады.

Әлі күнге дейін бірқатар елдер тек тасты тұзды,қалғандарында күннің астында парлау арқылы алынған тұзды қолдануда. Тұзды алу техникасы мен әдістері, ал ең маңыздысы оның сапасы, жылына бірнеше жүздеген тоннадан аспас тұзды алуға мүмкіндік беретін өте қарапайым кәсіптен жылына миллиондаған тонна тұз өндіретін, толығымен автоматтандырылған аса ірі заводтарға дейін қатты ауытқиды.

Жыл санап адам саны мен өнеркәсіптің дамуы өсуде, бұл тұзға деген сұранысты өсіреді. Егер адамдарды санамасақ, онда тұздың негізгі тұтынушылары оны сілті өндірісі үшін қолданатын химиялық өнеркәсіп болып табылады. Әрине дамыған елдерде өнеркәсіптік сұраныс ас тұзына деген сұраныстан бірнеше есе асады. Мысалы, АҚШ-та барлық алынатын тұздың 97% (40 миллион тоннадай) асқа емес, басқа қажеттіліктерге жұмсалады. Дамушы елдерде өнеркәсіптік мақсаттар үшін тұзға деген сұраныс соңғы жылдарда ғана байқалады. Бұл елдерде, керісінше, тұздың 90% дейін халықпен қолданылады[1]

Ас тұзы адамзат даму тарихында үлкен роль атқарады. Ол тамаққа нәрлендіруші ретінде қосылады. Ас тұзын тамақтан басқа консервлеуші құрал ретінде, яғни, еттердің, жемістердің, терілердің және т.б. заттардың бұзылып кетпеуі үшін қолданылады.

Осыған орай, жасалынған дипломдық жұмыс натрий хлоридіне қойылатын талаптардың көрсеткіштері мен сипаттамаларына талдау жасауға арналған. Сонымен қатар аз тұзының сапа құрамын, тағамдық құрамын, тазалау жолдарын, өндіру жолдарын, тұздың табиғатта кездесуін, физико-химиялық қасиеттеріне толық сипаттама беруге ден қойылған.

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жемдік ауған тұзы мен созақ тұзын ас тұзы талаптарына сай тазалау.

Практикалық қажеттілігі:Жемдік ауған тұзы мен созақ тұзынынан тазартылып алынған таза тұзды тамақ өнеркәсібінде қолданудың тиімділігін арттыру.

Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері және практикалық базасының айқындығы: Тәжірибе алдында бізге қажетті шикізатқа алдын ала талдау жасалынып, талдау мәліметтері кестеде келтірілді.

Зерттеу нысаны:Жемдік ауған тұзы мен созақ тұзын таза тағамдық ас тұзына айналдыру

1.ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ. ПАТЕНТТІК ІЗДЕНІСТЕР

1.1 Ас тұзының физика-химиялық қасиеттері

Ас тұзы табиғатта ең көп тараған тұздардың бірі. Сондықтан ас тұзын өндіру саласы кез келген мемлекетте қолға жақсы алынған. Натрий хлоридінің негізгі қоры тасты тұз қыртысы NaCl – галитті минералы және сильвинит КСІ*NaСІ минералы, сонымен қатар рассол (тұзды көл, табиғи тұзды су, теңіз бен мұқит сулары және рассло көздері) түрлерінде кеңінен кездеседі. Натрий хлориді, немесе аз тұзы, NaCl (молекулалық массасы 58,448) хлорлысутекті (тұз) қышқылының тұзы болып есептеледі. Таза натрий хлориді – 39,336% Na және 60,664% СІ құралған түссіз кристалданған зат. NaCl-дың балқу температурасы 801⁰С, қайнау температурасы 1413⁰С. Ас тұзы ерте заманнан-ақ ерітінділерден буландыру арқылы алынған. NaCl- таза ерітінділерден дұрыс куб ретінде кристаллданады; ерітіндіде түзілген кристалдардың құрамында қоспалар болады, қоспалары бар кристалдар октаэдр немесе ромбты додекаэдр формасына ие бола алады. Кристаллдардың тығыздығы 200⁰С кезінде 2,16 г/см³ –ты құрайды. Модифицирлеуші агенттердің қатысуында хлорлы натрий көлемдік салмағы 0,7 г/см³ болатын үлес өлшемді дендриттер формасында кристаллдана алады. Мұндай түрде NaCl 1-2% - дық ерітіндіде еритін хлорид пен гидрототықтарының суда жақсы еритін, шоғырлы ерітінділерден бөлініп шығады немесе 0,05% сілті металының ферроцианді құрайтын қоспаны ақырындап араластыра отырып, вакуум астында булау кезінде бөлініп шығады. +0,15⁰С температурадан төмен температурада тұз NaCl•2Н₂О екі сулы кристаллогидраты түрінде криссталданады, ал осы температурадан жоғары температурада сусыз NaCl түрінде кристаллданады.

Көбінше таза галит түссіз болып келеді және шыны сияқты жылтырақ; қоспалары оны – сұр түстен қою-сұр түске, сары, ақшыл қызыл, қызыл (темір тотықтары), күрең түске және т.б. түстерге әртүрлі етіп бояйды. Галит көбінде калий тұзымен бірге көк, ақшыл көк түстер түрінде кездеседі, бұл түстер 200⁰С температураға дейін қыздырған кезде жоғалып кетеді, ол түстер радиактивті калий сәулелерінің металлды натрий болу әсерінен пайда болуы мүмкін. Кен орынына байланысты ас тұзы құрамында қоспа ретінде құм, каолинитті сипаттағы породалар, металлдардың сілтілі және сілтілі жер металдарының ерігіш тұздарының құрауы мүмкін.

NaCl ерігіштігі температурамен көп өзгермейді. NaCl қаныққан сулы ерітіндінің құрамы 1-кестеде және 1-суретте келтіріліп көрсетілген. Қаныққан сулы ерітінді 760 мм рт.ст. қысымда 108,70 температурада қайнайды (құрамында 28,41 % NaCl болады)[2].

1-кесте-Ас тұзының ерігіштігі

Температура, ⁰С	NaCl құрамы			100 моль NaCl келетін моль су мөлшері	Қатты күй
Температура, ⁰С	Салмақ, %	г/л	1000 моль Н₂О –ге моль	100 моль NaCl келетін моль су мөлшері	Қатты күй
-21,2 -20	23,3 23,5	278 281	93,5 94,5	1070 1058	Мұз+NaCl·2Н₂О NaCl·2Н₂О
-15	24,2	290	98,5	1015	-//-
-10	24,9	299	102	980	-//-
-5	25,6	309	106	943	-//-
0,15	26,3	318	110	909	NaCl·2Н₂О+NaCl
10	26,3	317	110	909	-//-
20	26,4	317	110,5	906	-//-
25	26,45	317	111	903	-//-
30	26,5	317	111	900	-//-
40	26,7	318	112,5	889	-//-
50	26,9	319	113,5	881	-//-
60	27,1	321	114,5	873	-//-
70	27,3	322	115,5	866	-//-
75	27,45	323	116,5	858	-//-
80	27,6	324	117,5	851	-//-
90	27,9	327	119,5	837	-//-
100	28,25	330	121,5	823	-//-
125	29,0	337	126	794	-//-
150	29,8	344	131	763	-//-
175	30,65	353	136	735	-//-
200	31,5	362	141,5	707	-//-
250	32,8	--	157,5	635	-//-
300	37,5	--	185	541	-//-
350	42,0	--	223	327	-//-
400	46,6	--	269	327	-//-
450	51,0	--	320,5	312	-//-
500	55	--	376,5	266	-//-
800	100	--	∞	0	-//-

Барлық өндірілген ас тұзының құрамына қойылатын талаптар негізінен мынандай МЕСТ 13830-88.

2- кесте- Ас тұзының құрамы

Көрсеткіштің атауы	Құрғақ затқа есептегендегі талаптық деңгей
Натрий хлоридінің массалық үлесі, % аз емес	97,00-99,70
Кальций-ионының массалық үлесі, % көп емес	0,02-0,65
Магний-ионының массалық үлесі, % көп емес	0,01-0,25
Сульфат-ионының массалық үлесі, % көп емес	0,16-1,50
Калий-ионының массалық үлесі, % көп емес	0,02-0,20
Темір (ІІІ) оксидінің массалық үлесі, % көп емес	0,005-0,010
Натрий сульфатының массалық үлесі, % көп емес	0,20-0,22
Суда ерімейтін қалдықтың массалық үлесі, % көп емес	0,03-0,85
Ылғалдың массалық үлесі, % көп емес	0,1-0,35
Ерітіндінің рН-ы	6,5-8,0

Бүгінгі күнде өсімдіктің өсуіне байланысты қолданылатын стимуляторлар мен регуляторлар кеңінен қолданыла бастады. Бұл препараттар өсу организмдердің физиологиялық процестеріне активті әсер етеді. Минералды тұздар азықтық заттар ретінде қолданылады. Өнеркәсіптердің қарқынды дамуына байланысты тұзға деген сұраныс жылдан жылға артып келе жатыр. Өндірісте ол бастапқы немесе қосымша зат ретінде қолданады. Техникалық тұзда 93%NaCl болуы керек. NaCl 1500 астам өндірістерде қолданылады. Өнеркәсіптің әртүрлі салалары өздерінің өндірістік процестерінде әр түрлі минералды тұздардың үлкен мөлшерін пайдаланады. Тұздарды пайдаланатын барлық өнеркәсіптік салалардың ішінде ерекше орынды химиялық өнеркәсіп иеленеді, химиялық өнеркәсіп минералды тұздарды өндіріп қана қоймай, сондай-ақ оның ірі тұтынушысы болып табылады. Мұнда минералды тұздар қышқыл, сілті тұздар және басқа тұздар алуға негізгі шикізат ретінде, көптеген химиялық өндірістер үшін көмекші және шикізат ретінде қолданылады. Химиялық өнеркәсіпте ас тұзын хлор, күйдіргіш натр, сода және басқа да натрий тұздары мен хлор қосылыстарын алуға өте көп қолданылады. Тұзды тамаққа қолданудың жылдық орташа нормасы бір адамға шаққанда 8...10 кг шамасындай келеді[2].

Физика-химиялық қасиеттері. МЕСТ 13830-88 бойынша ас тұзының сорттарын оның құрамындағы негізгі құрамдастармен қоспалар мөлшерімен анықталады. Тағамдық ас тұзының өңдеу әдісі бойынша оларды мынадай түрге бөледі: майда кристалданған – выборачная, ұнтақталған әр түрлі (тасты өздігінен қайнатылған) және түрлі ірілі ұнтақ – електелмеген және електелген, ұнтақталмаған түрлі әр түрлі – кесектелген (глыба), майдаланған және түйіршіктелген (ядро), йодталған. Емдік және профилактикалық мақсатта шығарылатын ас тұзының барлық сорттарына МЕСТ 4232-65 бойынша 1 тонна тұзға 25г калий йодын қосып шығаруы мүмкін (йодталған тұз). Йодталған тұздағы калий йодын тұрақтандыру үшін (экстра сортынан басқа) МЕСТ 4215-66 бойынша 1тонна тұзға 250г мөлшерде натрий тиосульфатын қосады. Калий йоды мен натрий тиосульфаты мөлшері қалыптан ауытқуы ±20%-тен артық емеске рұқсат етіледі. Йодталған тұзды ылғалдың мөлшері 0,5% артық болмауы керек. Бұл тұздың қалғандары кәдімгі тағамдық ас тұзынан айырмашылығы жоқ. Тұздың барлық сорттарындағы сулы ерітіндідегі тұздағы лакмус реакциясы бейтарапты немесе соған жақын болуы керек. Тұз көзге көрінетін бөгде механикалық қоспалардан тұрмауы қажет. “Майдаланған” және “түйіршіктелген” тұздардағы түйіршік диаметрі 40 мм дейін рұқсат етіледі. “Глиба” тұзы салмағы 3 кг-50 кг дейінгі кесек түрінде шығарылады. Ұнтақ және салмағы 3 кг аз кесектер қоспасы мөлшері 10% артық болмауы керек. Тағамдық ас тұзының маңызды сапасы, тауарлық түрін анықтауда - түстің орны ерекше. Жоғары сапалы тағамдық ас тұзының сорттары жоғары дәрежелі аққа ие. Тұздағы кез келген басқа түс: сарғылт, сарғыш, қызғыш және тағы басқа түстер онда ластайтын қоспалар бар екендігін көрсетеді. Мысалы, сарғыш түс құрамында (ІІІ) темір қосылыстары қатысқандығын байқатады. Тұздың ластану дәрежесін арнайы прибор – цветомер арқылы анықтауға болады[3].

Тұздың гигроскопиялық қасиеті деп ауаның салыстырмалы ылғалдылық кезіндегі тұздың ылғалды жоғалтпауы және ауадан ылғалды сіңіруі үрдістері жүрмеуін айтады.

Микро қоспалар. Ас тұзы негізгі құрамдастардан басқа әр түрлі қоспа элементтерден: бром, мыс, азот, темір, қорғасын, ванадий, күміс, қалайы, никел және титаннан тұрады, олар тұзда өте аз мөлшерде кездеседі. Бірақта тірі ағзаға біршама ықпал етеді.

Натрий хлориді немесе ас тұзы иіссіз (иодталған тұзда иодтың әлсіз иісі болады) болуы керек. Экстра сортындағы тұздың түсі ақ, қалған сорттағы тұздардың түстері сұрғылт, сарғылт болады. Экстра сортындағы құрғақ затқа есептегенде Na₂SO₄ максималды мәні 0,2 % басқа сорттар үшін 0,5 % болады. Экстра сортындағы тұз 0,8 мм төртбұрышты саңылау елегінен толық, ал 0,5 мм саңылаулы елек арқылы 95 % өтуі керек. Үгіттелген тұз 40 мм дәндік көлемде шығарылады, 1 т иодталған тұздағы иодид калий мәні 25 г немесе 0,00191% бос иод, KI тұрақтандыру үшін иодталған тұзға (буландырылған экстра сортынан басқа) 1 т тұз шамасына есептегенде 250 г натрий тиосульфатын қосады. Осы мөлшердің ауытқу шегі 20 % дейін ғана жіберіледі. Иодталған тұздағы ылғалдың шекті мәні 0,5 %. Құрамында KI қоспасы бар иодталған ас тұзын пайдалану шықшытты темір ауруларының – зобты эндемия ауруының алдын алады. Зобты эндемия ауыз суда иодтық жетіспеушілігінен пайда болады. Адамның күнделікті иодты пайдалану мөлшері 0,06-0,1 мг. Уақыттың өтуімен бірге калий иодиді тез ұшып кететін иодтың бөлінуімен тотығады. KI ыдырауы ылғалдылық қатысуымен, әсіресе тотықтырғыштардың қатысуымен едәуір жылдамдатылады.

Ас тұзына әр түрлі стабилизаторларды фосфаттарды, кальций, магний карбонаттарды қосу иодталған тұздардың тұрақтылығын арттырады. Ең жақсы стабилизатор – ол натрий тиосульфаты, ол элементарлы иодты NaI дейін тотықсыздандырады. Стабилизаторсыз KI 2-3 ай ішінде толығымен жойылып кетеді. Иодтың шығының болдырмау үшін сақтау кезінде иодталғн тұзға активтелген көмірді қосады. Иодталған тұзды құрғақ және ылғал әдістермен дайындайды. Ылғалды әдісте, форсунок немесе капельница арқылы құрамында натрий тиосульфаты бар KI ерітінді тұздарда шашыратады. KI ерітіндісінің концентрациясы тұздың ылғалдылығы 1 % - дан артық болмайтындай болуы керек. әдетте 2,5-5 г/л KI бар ерітіндіні қолданады. Иодталған тұздың сақталу мерзімін ұлғайту үшін, иодталған тұзды калий иодидінде дайындалған поливинилді спирт пен иод ерітіндісінің сулы иодинол ерітіндісімен (1 г/л I2 және 3 г/л KI) шашыратып иодттау керек. Иодттаудағы өндірісінің әр түрлі сатыларында жүзеге асырады. Мысалы, тасты және көл тұздарын оны ұнтақтау алдында иодттаған ыңғайлы. Одан әрі майдалау процессінде тұздар толығымен біркелкі калий иодидімен иодталады. Қайнатылған булы тұзды ылғалды әдіспен иодттану кептіру алдында кептіргіш барабандар да, сондай-ақ элеваторларда немесе транспортерларда орындалуы мүмкін. Иодталған тұзды балқытып, түйінделген иодты тұз алу әрекетті, мұндай жағдайда көлемі иодидінің едәуір мөлшерінің жоғалатының көрсетті. Ірі кристалды иодталған тұз алу үшін бассейндік кристаллдауға NaCl кристаллданып шыққанға дейін тұзды сорда KI қосу ұсынылады. Тұзды құрғақ әдіспен иодттау құрғақ тұзды калий иодидінің концентратымен араластыруға негізделген, калий иодидінің концентрат құрамы мөлшер бойынша қарастырылған стабилизацияланған KI шамасынан 100 есе үлкен, яғни 1 г KI тұздың 1000 г есептелген. Концентраттың алдын-ала дайындалуы қатты заттардың 1: 100 000 қатынаста біркелкі араласа алмайтындығы байланысты қарастырылған. Конценраттың ылғалдылығы 0,1 % артық болмауы керек. Концентратты тұзбен араластыру үшін иенекті, барабанды араластырғыштарды пайдаланады. Ең жетілген араластырғыштар, олар центробеждік және каскадты түрдегі араластырғыштар болып табылады. Тұзды құрғақ әдіспен иодтау бір кездерде кеңінен қолданды, өйткені ылғалды әдіске қарағанда, құрғақ әдіспен алынған құрғақ иодтталған тұз ылғалды иодтталған тұзға қарағанда едәуір тұрақты. Бірақ стабилизациялау әдісі ылғалды иодтты тұзда орындалғаннан кейін иодттаудың ылғалды әдісін қолданған қолайлы болды, бұл әдіс сондай-ақ қарапайымдылығымен ерекшеленеді[1;2].

Тұзды көлдерден тұз өндіру үрдісі негізінен табиғи жағдайда және өндірістік жағдайда жүргізілуі мүмкін, өндіру тәсіліне байланысты өнім өздігінен тұнбаланатын тұз, тұндырылған тұз, буландырып алынатын тұз болып бөлінеді. Өздігінен тұнбаланатын тұз өндіру барлық тұз өнімдерін өндірудің жартысын құрайды. Аталған тұз тұзды көлдердегі суды табиғи жағдайда буландыру нәтижесінде бөлініп шығады. Көл түбіндегі тұз қабатынан тұзды әртүрлі техникаларды - бульдозерлер, экскаваторлар, тұзсорғыштар және т.б. пайдаланып өндіреді. Аталған тұзды қоспалардан тазарту үшін шайылады, майдаланады. Өздігінен тұнбалану тәсілі табиғи жағдайға тәуелді. Сондықтан көп жағдайда тұзды қолдан арнайы жасалған су қоймаларында тұнбалайды. Ол үшін тұздықты сәуір-қазан айларында тығыздығын d =1,16-1,21 мөлшеріне жетікізіп дайындайды. Содан соң мамыр-шілдеде тығыздығын d =1,74-1,252 көтеріп одан тұнбаланған тұз алады, d = 1,252-ден әдетте асырылмайды.

1.2 Ас тұзын өндірудің технологиялық үрдістері

Буландырып алатын тұз табиғи немесе қолдан дайындалған тұздықтарды өндірістік жағдайда буландырады.

Үрдіс сатылары:

1. тұздық алу;

2. тұздықты тазалау;

3. тұздықты буландыру;

4. тұзды кептіру, қоймалау.

Әдетте тұздық ретінде не табиғи жолмен не жасынды жолмен жер қыртысының төменгі қабаттарында тұздардың еруі нәтижесінде пайда болған жоғары шоғырлы ерітінді пайдаланылады. Дайындалған тұздың құрамында зиянды қоспалар Са, Mg сульфаттары, гидрокарбонаттары, темір тотықтары және т.б. болады.

Негізінен жоғарыда айтылып өткендей ас тұзын өндірудің мынандай технологиялық үрдісті үлгілері қолданылады:[1;2].

1. Тасты тұздан өндіру.

2. Көл тұздарынан өндіру.

3. Бассейінді тұздан өндіру.

4. Шіренді тұнбаланған тұз өндіру.

5. Вакумды тұнбаланған тұз өндіру

Тасты тұзы кенін барлау жер асты әдісімен – 100-300 метр тереңдігі болатын тұзды шахталарда жүргізеді. Барлау әдісі ереже бойынша камерлі немесе камерлі бағаналы болады.

Тұзды пластардың қалыңдығы ірілі жарылыс жұмыстары әдістері мен қолдану арқылы өңделеді. Жарылған тұз скрепермен, экскаватормен немесе салатын машинамен вагонеткаларға, конвейер немесе автосамосвалдарға тиеп шахта бағанасына транспортталады, одан әрі жер бетіне өңдеуге алынады. Камера целиттермен бөлінген. Қабылданған бақылау жүйесіне байланысты целидтер квадратты бағана түрінде немесе соған жақын қима түрінде болады. Тұздың целидте шығыны өте жоғары, ол 30-65% құрайды.

Камерді өңдеген кезінде негізінен могазинерленген жарылған тұз жүйесі қолданылады. Камердің биіктігі 15-40м, ені 17-30м, ұзындығы 1км және одан да көп. Соңғы жылдары камерді өңдеу жүйесінде магазинирленген камердің орнына скважиналық зарядтарды қолдану қолға алынып жатыр.

Тасты тұздан шахталы әдіспен өңдеу және өндіру технологиялық сызбасы 1-суретте көрсетілген.

Кейбір жағдайларда жер асты тұздарын сілтілеуді скважиналық бұрғылау арқылы өндіру әдісін қолданған тиімді. Жер асты тұз ерітінділері скважинаға суды беру сыртқы құбыр бойынша рассолды шығару ішкі құбыр жолдары бойынша жүргізіледі. Бұл әдіспен біздің Қазақстанда да қолданылады.

Көл тұздарын өндіру. Көл көлшіктерінде тұзды өндіру механизирленген және тұз комбайнымен жүргізіледі. Тұз комбайны теміржол платформаларында жүреді және релсь бойынша қозғалады, тұз пластары бетінде қалыңдығы 1-8м дейінгі рапа қабатымен жабылған. Тұз комбайн пластты бұзып, тұз қоспасын және рапаны сусыздандыруға, жууға және майдалауға жібереді, содан соң теміржол вагондарына тиеліп өңдеу, қоймалау және пайдалану нүктелеріне жібереді.

Пластты өңдеу ұзындығы 1-2км түзу және қайтымды бағыттағы учаскіде жүргізіледі. Комбайнның әрбір жүру кезінде тереңдігі 1м-ге дейінгі траншейндерді өңдейді (пласт қуаттылығына байланысты). Пласты өңдеп болғаннан кейін тұзды теміржолдың берілген тереңдігіне жіберіліп үрдіс қайталанылады. Пластты өңдеу оның қуаттылығына байланысты тереңдігі 0,5-8м дейін жүргізіледі. Тұз өңдеу жұмысындағы тұз комбайны өнімділігі 40-250тонна/сағ жүйесінде жұмыс істейді.

Көлдегі және жағалаудағы тұздарды комбайнмен өңдеу және өндіру сызбасы 2-суретте келтірілген.

Бассейінді тұзды өндіру. Бассейінді (тұндырылған) тұзды көл немесе теңіз суларын арнайы бассейінге қайнату жолымен алады (3-сурет). Қайнату үрдісін екі сатыда жүргізеді. Бірінші сатыда: дайындық бассейіндері деп аталатын, жаздық уақытта аз тұзданған су шоғыры натрий хлориді бойынша ерітінді түзеді. Бұдан басқа бұл жерде рапа механикалық қоспалардан, сонымен қатар кальций корбонатынан – темір және негізгі гипс массасынан бөлінеді. Қаныққан рапа қыс мезгілінде, атмосфералық ылғалдан сұйылмас үшін артық бассейінде сақталады. Екінші сатыда шоғырланған рассолдан (тұнбаланған рапа) кристалданған ас тұзы тұнбаға түседі. Бұл үрдіс бассейінде тұнбаланған деп аталатын булану маусымы басында артық бассейіннен тұнбалатын рапа беріледі. Тұнбаланатын рапа қабат биіктігі маусым аяғында 25-30см жетеді. Тұнбаланатын рапа деңгейі артық бассейіннен қаныққан ерітіндіні қосу арқылы ұсталып отырады. Булану маусымы соңында тұнбалану бассейінің астында тұз пластының қалыңдығы 4-9см болады[3].

1 – Дайындау бөлімі, 2 – тазалау бөлімі, 3 – бұзғыш машина, 4, 6 – скреперлі қондырғы, 5 – шпурлар, 7 – вагондар, 8 – электр жеткізгіш, 9 – тастағыш, 10 – ұсақтағыш, 11 – майдалағыш, 12 – скипті дозатор, 13 – скипті жоғарлатқыш қондырғы, 14 – клетті жоғарлатқыш қондырғы, 15 – қабылдағыш бункер, 16 – пластикалық қабылдағыш, 17 – скип, 18 – конусты ұсақтағыш, 19, 22, 2, 31, 33, 40, 43, 53 – шнектер, 21, 27, 32, 38, 41 – элеваторлар, 23 – білікті соңғы жұмырландырғыш, 24, 25, 26, 30, 35, 36, 37, 48, 49, 52 – ленталы транспортер, 29 – шаңсыздандырғыш, 34 – қаптау автоматтары, 39 – тұз дозаторы, 42 – бункер, 43 – аралстырғыш, 44 – йодталған концентратты дозатор, 45 – автоматты таразы, 46 – қаптарды тігуге арналған машина, 47 – арту транспорты, 50 – арту бункерлері, 51 – темір жол таразысы.

1-сурет. Тасты тұздан ас тұзын өндіру және өңдеу сызбасы

1 – тұз комбайны, 2, 6 – теміржол вагондары, 3, 7 – бос шұңқырлар, 4, 8, 9 – ленталы транспорттар, 5 – тұз тауы, 10 – майдалағыш, 11 – білікті станоктар.

2-сурет . Көл тұзынан ас тұзын өндіру және өңдеу сызбасы

Тұздан тазалау алдында бассейіннен маточный рассол бассейіннен жіберіледі. Тұздан тазарту комбайнмен немесе қолмен жүргізіледі. Комбайн тұз пластын түсіреді және транспартермен вагонеткаларға немесе ленталық конвейнерлерге жіберіледі, сол жақтан ол жағалауға бағытталып қоймаланады немесе байтылады және өңделеді. Бассейінде тұзды қолмен өндіру кезінде тұзды бір жерге жинайды содан соң конвейнерлерге салып жағалауға жеткізеді.

Тұздықты көлдерден тұздарды өндіру әдісі бассейнді деп аталады. Бассейндерде тұздарды табиғи түрде буландырады, суытады, кристаллдайды. Бассейндер ретінде сондай-ақ көлге жақын орналасқан табиғи шұнқырлар пайдаланыла алады. Грунттағы бассейннің сүзу қабілетті өте төмен болуы қажет. Бассейндік өндірістің өнімділігін анықтаудағы маңызды фактор рапаның булануы болып табылады. Рапа суға, қарағанда баяу буланады, өйткені су бетіндегі буға қарағанда рассол бетіндегі су буының қысымы төмен. Рапаның булануы атмосфераның жауын-шашындардың түсуімен баяулайды.

Рапаның температурасы төмендеген кезде тұздардың мұзданып қатуы болады. Өйткені концентрлі NaCl ерітінділерін суыту кезінде, олардан +0,15⁰С, температурадан төмен температурада натрий хлоридінің дигидраты NaCl•2Н₂О кристаллданады. Бассейндік әдіспен өңделген тұздар едәуір таза, лай және басқа да механикалық ұоспалар аз кездеседі. Бірақ бассейнді әдістің негізгі кемшілігі оның мерзімділігі мен климатты құбылысқа тәуелділігі[3].

1 – тұз тазалағыш комбайн, 2, 9, 23 – ленталы транспорттер, 3 – таулы-транспортер, 4 – тұз тауы, 5 – эксковатор, 6, 22 – теміржол вагондары, 7 – бос шұңқырлар, 8 – қабылдағыш, 10 – ұсақтағыш, 11, 19, 20 – шнектер, 12, 15 – элеваторлар, 13, 29 – білікті станоктар, 14, 21, 30 – бункерлер, 16 – рассолды тазалауға арналған сиымдылық, 17 – қоймалжың ерітіндіге арналған сиымдылық, 18 – классификаторлар, 24 – тығыздағыш брикеттеу, 25 – калорифер, 26 – центрифуга, 27 – кептіргіш барабан, 28 – циклон, 31 – ыдыстауғыш автомат, 33 – насос, 34, 35 – бассейндер.

3-сурет. Бассейнді тұзды өндіру және өңдеу сызбасы

Чренді тұнбаланған тұз өндіру. Чренді тұнбаланған тұз жасанды немесе табиғи тазаланбаған тұздықтарды арнайы метал астауларда – чрендерде буландыру арқылы алады. Чрендегі тұз механикалық жолмен немесе қол көмегімен бөлінеді. Тұз табиғи кептіру немесе центрифугада сусыздандырудан кейін өңдеуге және пайдалануға бағытталады. (4-сурет).

Чрендерде тұз алу әдісі ерте XVI ғасырдан бастап келе жатқан әдіс. Булаушы чренді қалындығы 6-7 мм болат беттерден дайындайды. Оның диаметрі 10м және борт биіктігі 0,5м, үстінен ағаш қақпақпен жабылған, будышығаруға арналған, биіктігі 10 м сорғыш екі түтікшемен жабдықталған, олар чреннің жөндеу жұмыстары мен аралыстырғыштың жұмысын бақылауға арналған. Чреннің түбінен үздіксіз тұзды алып тұру чренді тастың түзілуін бояулатып, чреннің жұмыс істеу уақыты 3 есе артады[3].

1 – скважина, 2 – насос, 3 – чрен, 4 – центрифуга, 5, 17, 18 – вентиляторлар, 6, 11 – элеваторлар, 7, 15 – транспортерлер, 8 – ҚҚ кептіргіші, 9 – қабылдағыш, 10 – түсіргіш, 12 – құрғақ тұзды бункер, 13 – циклон, 14 – ыдыстағыш автомат, 16 – ҚҚ кептіргіш отындығы, 19 – сорғыш түтік (буға арналған), 20 – чрен отындығы.

4-сурет . Чренді тұз алу сызбасы

Вакумды тұнбаланған тұз өндіру. Вакумды тұнбаланған тұзды вакум қайнатқыш аппараттарда тұздықты қайнату арқылы алады. (5-сурет). Аппараттың жылуын толықтай пайдалану үшін жүйені біріктіреді, яғни екеуден төртеуге дейін тізбектей қосылған аппараттар. Кальций және магний тұздары қыздыру бетінде қалып қалмауы үшін аппаратқа осы тұздардан алдын-ала тазартылған тұздық жіберіледі. Қайнату нәтижесінде алынған тұзды центрифугада сусыздандырады және кептіру барабанында кептіреді, содан соң тұтынуға бағыттайды[3].

1, 2, 4 – тазалған рассол жинағышы, 3 – насостар, 5 – вакумм-аппарат, 6 – барометриялық конденсатор, 7 – бу ұстағышы, 8, 17 – тұзжинағышы, 9 – центрифуга, 10, 12 – элеваторлар, 11 – барабанды кептіргіш, 13 – елек, 14 – таразы, 15 – ыдыстағыш автомат, 16 – вакумм-насос.

5-сурет . Вакуумды тұз алу сызбасы

Алынған ас тұздарын адам ағзасына пайдалы әсер беру үшін, яғни аурулардың алдын алу үшін ас тұзына йод қосады. Йодтау үрдісінің сызба нұсқасы 6- суретте келтірілген.

1- ленталы тасымалдауыш; 2- ірі кристаллды тұз бункері; 3- иілген науа; 4- иодтты калий ерітіндісін тұзға шашырату үшін әкелінетін ниппель; 5- вальцалы станоктың басы; 6- вальцалар; 7- ерітілген және иодталған тұздың шығу жолы.

6-сурет. Иодталған тұзды алу сызба нұсқасы

Осы мөлшердің ауытқу шегі 20 % дейін ғана жіберіледі. Иодталған тұздағы ылғалдың шекті мәні 0,5%. Құрамында KI қоспасы бар иодталған ас тұзын пайдалану шықшытты темір ауруларының – зобты эндемия ауруының алдын алады. Зобты эндемия ауыз суда иодтық жетіспеушілігінен пайда болады. Адамның күнделікті иодты пайдалану мөлшері 0,06-0,1 мг. Уақыттың өтуімен бірге калий иодиді тез ұшып кететін иодтың бөлінуімен тотығады. KI ыдырауы ылғалдылық қатысуымен, әсіресе тотықтырғыштардың қатысуымен едәуір жылдамдатылады.

1.3 Ас тұзының кендері

Ас тұзының негізгі кен орындары:

1. Тас тұздарының пласттары мен штоктары;

2. Теңіз және мұхит сулары, көл сорлары;

3. Тұзды жерлер мен грунтты сулардың ерітінділері;

4. Солончактар;

5. Кратерлы вулкандардан тұздарды айдау.

Тасты тұз көбіне қатты пласттарда немесе ірі шток пен линзада кездеседі, олардың қалындығы кейде жүздеген және мыңдаған метрге жетеді. Оның көп бөлігі тығыз компактлы құрылысқа ие. Тасты тұздарды ашу әдетте жер астынан 500 м тереңдікке дейін жүргізіледі, өйткені үлкен тереңдіктерге істелетін жұмыс бағасы ұлғайады.

Ас тұзы кендері – ас тұзын өндірістік жолмен өндіруге жарамды кен орындары. Ас тұзы кендері тұзды көлдер, қазба тұздар және жер асты тұзды сулары болып үшке бөлінеді. Тұзды көлдерге суында 3,5%-дан жоғары тұзы бар көлдер жатады. Қазақстанда олар Каспий маңы ойпатында, Арал ойысында, Балқаш маңында, Ертіс, Есіл, тағы басқа өзен аңғарларында таралған. Қазба Ас тұзы кендері аридтік климат жағдайларында, теңіз қолтықтары мен теңізден бөлінген шығанақтардағы тұзға бай сулардың буланып суалуынан, тұздардың қайта кристалдануы мен шөгуі нәтижесінде қалыптасқан. Сондай-ақ қазба тұздар тұнба түрінде кейбір тұзды көлдерде (Басқұншақ, Индер) және осы күнгі теңізге жақын көлдер мен қолтықтарда (Каспийдегі Қарабұғаз, Аралдағы Жақсықылыш) кездеседі. Олардағы тұз массасы жылжымалы тепе-теңдік күйде болатын тұзды судан, тұздықтан және қатты тұздан тұрады. Тұз шоғырлары әдетте қабат, линза, шток түрінде түзілген.[3].

Ас тұзын өндіру және өңдеу әдістері бойынша мынадай түрлерге бөледі:

1) майда кристаллды-буландырылған;

2) үгітілген, ол әр түрлі (тасты өздігінен түзілген) ірілікте үгітіледі;

3) үгітілгеннен – түйінді, дәнді (ядро);

4) иодталған.

Техникалық мақсат үшін тас және өздігінен тұндыру әдісі бойынша алынған натрий хлоридін пайдаланса, тамақ өндірісі үшін қайнату, өздігінен тұндыру және тұндыру әдістері бойынша алынған ас тұзы пайдаланылады. Сонымен қатар арнайы ас тұзы сорттарын – иодталған, түйіршіктелген, жабыспайтын және аса таза (99,9% және одан жоғары NaCl) тұздар өндіріледі. Біздің елімізде ас тұзын өндіру негізінен тас тұзы мен тұзды көлдерді өздігінен тұндыру әдістері арқылы алады. Қайнату және бассейнді тұндыру арқылы алу жалпы тұзды өндірудің 5%-дай мөлшерін құрайды.

АҚШ-та ас тұзын пайдаланудың 70% химиялық өнеркәсіптер алса, 6-6,5% тамақ өндірісіне шығындалады, ал ауылшаруашылық және т.б. салаларға 5% жуық мөлшері шығындалады екен. Ас тұзын өндірудің негізі олардың кен орындарына тікелей байланысты.

Өздігінен тұндырылатын көлдерден жаңа тұнбаларды шығарады, бірақ ескі тұнбалар сапасы жағынан жаңа тұнбаларды басып озады. Кейде ескі тұнбалардың астында гранатқа деп аталатын тұнбалар түзіліп қалады, ол өзі лай тұнбалармен ластанған, цементелініп, бітпеген ірі кристаллдар түріндегі үгілгені қақталған тұз болып келеді. Гранатқа әдетте тұзды масса түгелдей рапамен сіңірілген көлдерде жүзіледі және өңдеу объектілерінің негізілерінің бірі болып табылады. Бірқатар тұзды көлдер, мысалы, Баскұншак көлінде су өте майда. Жылдың ыстық мезгілінде көлдегі судың барлығы дерлік буланып кетеді, бұл тұзды өндіру жұмысын жеңілдетеді. Көлден тұзды шығару ашық вагондарда тасылады. Рельсті жолды тұздың пластары бойынша қондырады. Өндірілген тұздың құрамында 0,5-0,6 % топырақты лай қоспалары бар, бұл қоспалар тұзға лас сары түс беріп тұрады.

Тұздың құрамындағы бірқатар қоспалардың мәндерін оны майдалау және фракция жолдары арқылы төмендетуге болады. Мысалы, табиғи қақталған тұз, яғни 7% натрий сульфатты құрамды майдалау кезінде 7% - ті натрий сульфатының майда фракцияларға өткендігі (алмастырылғандығы) көрсетіледі. Бассейндік әдіспен тұз алу қымбат әдіс, өйткені бұл әдіске жасанды ғимараттар қажет, табиғи бассейндерді қайта қалыптастыру қажет, процесстің механизациялануы қиын, сондықтан бұл процесс өз құнын жоғалтады. Бассейндік тұздың көлемі 10-15 мм. Мұндай көлемде оларды кейде шығара алады, бірақ көптеген жағдайларда төбешіктегі тұздарды тұз диірменіндегі-вальцаларда пайдаланады. Бассейндік әдіспен алынған тұздың құрамында 98-98 % NaCl мен қоспалар болады[1;2].

Кептіріліп, қайнатылған тұз, жер қойнауынан алынған табиғи немесе жасанды сорларды булау нәтижесінде алынады. Мұндай сорлар NaCl-дың жоғары шоғырымен және салыстырмалы түрде қоспа құрамының аз екендігімен ерекшеленеді. Сордың 150⁰С температурадағы тығыздығы 1,19-1,20 г/см³ . Қападағы MgCl₂ мәнінің жоғарылығы одан ас тұзын алуға кедергі жасамайды, өйткені тұзды шаю MgCl₂ шоғырын төмендететіп, кристаллдар арасындағы сұйықтыққа айналдырады да, жоғары сапалы тұз алуға мүмкіндік береді. Зауытты жағдайларда сорларды булау чрендерде немесе вакуум – булаушы аппараттарда орындалады, чрендер – отын газдарымен, вакуум – булаушы бумен қыздырылады. Чренді қондырғыларда сорды қоспадан тазарту оны булау процессі кезінде орындалады. Тұз ірі кристалл түрінде алынады. Вакуум-булаушы аппараттарда тұзды булау үшін кейбір жағдайларда сорды алдын-ала кальий, магний тұздарынан тазарту керек.

Магний хлориді немесе кальций хлориді мен сорлардан қақталған тұзды тұздау жолымен алудың жаңа әдістерін өңдеуге өте көп назар аударылды. Бұл әдістің артықшылығы технологиялық әдісінің салыстырмалы қарапайымдылығы. 99,9 % NaCl тұзының жоғары тазалығын алу үшін тұздардың стандартты (сатылу) сорттарын қайта кристаллдау немесе басқа жуу әдістері арқылы тазартады. Тұздың тазалылығын оның электрлік кедергісін өлшеу арқылы анықтауға болады. NaCl-ды қоспалардан, мысалы, Na₂SО₄ қоспасы, тазарту үшін тұзды тұз ерітіндісімен шаю керек. Құрамында 99,97-99,98 % NaCl бар хлорлы натрий NaCl • 2Н₂О –ды қайта кристаллдарында және тұзды концентрлі тұз қышқылымен өңдегенде алынуы мүмкін.

Органикалық және бактериалды қоспалардан тұзды тазартуды балқыту арқылы орындау үлкен қызығушылық тудыруда. Осы әдіспен тұзды тазартуға жұмсалатын шығындар қайта кристаллдау әдісінің шығынына қарағанда едәуір төмен болуы ықтимал, өйткені ерітіндіден суды булауға қарағанда тұзды балқытуға жұмсалған жылу шығыны едәуір төмен. Тұздың еріп жабыспауы үшін оны 0,1 немесе 0,05% ылғалдылыққа дейін кептіру керек, кептірілген тұзды құрғақ күйде ылғал өтпейтін ыдысқа қаптау керек.

Бірқатар елдерде, әсіресе климаты ылғалды елдерде, тұздың еріп кетуі және жабысуы мүмкін болған жағдайларда тұз шаңын және майда тұз бөліктерін брикеттейді. Брикеттелген тұз ас тұзы ретінде қолданылады. Сондай-ақ жануарларға азықтық брикеттер дайындалады (жалағаштастар мен жалағыштар), оларға кейде азықтық фосфоттар мен микроэлементтер қосылады[1;2].

Ac тұзын өндіру технологиясының негіздері мынада: қаныққан ерітінділерден 0,15°С төмен температурада -21,2°С дейін NaCl x 2Н₂О түрінде, d =1,61 г/см³ тұндырады. Табиғатта NaСl мұхиттар мен теңіз суларында, тұзды көлдерде, минералды суларда болады және қатты күйде тұнбаланған тұз кендерінде немесе вулкандар кезінде пайда болған тұздар ретінде кездеседі. Мұхиттарда 14000 мың км³ су бар. Онда 3,5% тұздар, (80% NaCl) болады. Келесі тұз көзі - көлдер. Олардың саны тек Қазақстан Республикасында 2500 асады. Мұндағы тұздықтардағы тұздар құрамы 30% жетеді. Оның ішінде NaCl мөлшері 5-16%-ға дейін жетеді. Аталған шикізат көзі NaCl өндірісінің негізі болып табылады. Сондықтан қазіргі кезде ас тұзы 10000 т/жыл NaCl өндіріледі.[2]

1.4 Тұздарды тазалау әдістері

Тұздарды тазалау үшін негізінен төрт тәсілді қолданады.

1. Содалы

2. Әкті-содалы

3. Әкті-содалы-сульфатты

4. Термиялық

Енді осы тәсілдерге сипаттама беріп өтсек.

1. Содалы тәсіл

Содалы тәсілде тұздықты тазалау үшін тұздыққа кальцинирленген сода (57-67кг Na₂CO₃/л) қосады. Қосуды тұздықты механикалық қоспалардан тазалғаннан кейін 100⁰С температурада қосады. Нәтижесінде тұнбаға кальций және магний иондарыны тұнбаға түседі.

Калцинирленген соданы қосуды егерде рассол құрамында магний аз мөлшерде болған жағдайда жүзеге асырады.

Егер кальцинирленген соданы каустикалық содаға ауыстырса онда рассолды қыздырмай-ақ кальций және магний иондарының тұнбаға түсіруге болады.

Содалы тазалаудағы жүретін реакциялар: [4]

СаСІ₂ + Na₂CO₃ → 2NaCI + СаСОз; (1)

CaSO₄ + Na₂CO₃ → Na₂SO₄ + СаСО₃, (2)

MgСІ₂ + Na₂CO₃ → 2NaCl + MgCO₃; (3)

MgSO₄ + Na₂CO₃ → Na₂SO₄ + MgCO₃(4)

Үрдіске каустикалық соданы қосқанда магний гоидроксидтер түрінде тұнбаға түседі:

MgСІ₂ + 2NaОН → 2NaCI + Mg(OH)₂ (5)

MgSO₄ + 2NaОН → Na₂SO₄ + Mg(OH)₂ (6)

2. Әкті-содалы тәсілмен тазалау магний ионы артық мөлшерде болғанда жүзеге асырады. Рассолға бірінші әкті қосады, нәтижесінде тұнбаға магний гидооксиді түседі. Кейіннен сода қосқанда кальций карбонат түрінде тұнбаға түседі. Тұнбаға түсу уақытысы 20-30 мин. шамасындай.

3. Әкті-содалы-сульфатты тәсіл.

Бұл тазалудың негізі дәл жоғарыдағы тәсілмен бірдей. Алдымен магний иондары тұнбаға түсіріледі, содан соң кальций иондары тұнбаға түсіріледі. Бірақ бұл әдіс екі сатыдан тұрады. Бірінші сатыда тазаланатын рассолға натрий сульфатын қосады:

Na₂SO₄ + Са(ОН)₂ → 2NaOH + CaSO₄(7)

MgCl₂ + 2NaОH →Mg(OH)₂ + 2NaCl (8)

MgSO₄ + 2NaOH → Mg(OH)₂ + Na₂SO₄ (9)

Екінші сатыда пайда болған натрий гидрооксидін көмірқышқыл газымен және содамен өңдеп, тұнбаға кальций карбонатын түсіреді:

2NaOH + CO₂ → Na₂CO₃ + H₂O (10)

CaCl₂ + Na₂CO₃ → 2NaCl + CaCO₃(11)

CaSO₄ + Na₂CO₃ → Na₂SO₄ + CaCO₃(12)

Бұл әдісте сода шығыны әкті-содалы әдіске қарағанда 2,5-3 есе азайады.

3. Термиялық тазалау.

Бұл әдіспен тазалауда электрэнергиясының көп шығындалуына байланысты өндірісте кеңінен қолдау таппады.

Тұздықтарды буландыру сатысы.

Тұздықтарды буландыруды буландырғыш аппараттарда жүргізеді. Аппараттардың өнімділігі 5-50 т/тәулікке дейін жетеді. 1 т тұзды өндіруде 1,2 т бу кетеді, 3 т су буланады. Буландыру аппараттары суреттерде көрсетілген.

Тұздықтарды кептіру.

Тұздықтарды кептіру барабанды кептіргіш аппараттарында жүргізіледі. Олар табиғи газды энергиямен қыздырылып, жұмыс істейді.

Осындай жолмен алынған ас тұзы ары қарай құрамына йодты қосу үрдісі цехына барады, сонда йодталу жүргізіледі[4].

NaCl тазалау әдісі

Авторлары: Мурский Г.Л., Факеев А.А., Полищук О.М.

Өнертабыс химия өнеркәсібінде қолданылуы мүмкін. Ас тұзын тазалау әдісі қаныққан ас тұзының сулы ерітіндісін 250⁰С-та механикалық қоспалардан тазаланған ерітіндіні буландырудан кристализациясының ас тұзының кристалдарын центрифугалаудан және мақсатты өнімді қақтаудан тұрады. Алдын ала қаныққан ас тұзының ерітіндісінің концентрациясы ас тұзы ерітіндісінің жалпы массасының 1-1,5 массалық тұз қышқылының ерітіндісін шайқау арқылыөңдейді, одан соң қайнау жағдайында 2-2,5 рет буландырады. Түзілген кристалдарды суытады да центрифугалаумен бөліп алады. Бөлінген кристалды ас тұзынан жоғары тазалықты сумен жуады және 100-110⁰С-та кептіреді. Өнертабыс құрамындағы қоспалары 10 -5- 10-6массалық дәрежедегі өте таза ас тұзын алуға мүмкіндік береді.

Қайнатпа тұзды тазалау әдісі

Авторлары: Васерман Л.З., Львов В.В., Коптев С.Н., Коваленко Г.И., Ковнер В.Н., Колесниченко В.Т.

Бұл өнертабыс аммиакты-содалы дистелерлі сұйықтықтан СаСІ₂-ді өндірісінен алынған ас тұзын тазалау әдісіне қатысты болып, ас тұзы тұнбасын жуған кезде реагенттер шығынын азайтуға және өнім сапасы мен шығынын сақтап қалуға мүмкіндіктер береді. Түзілген ас тұзының суспензиясын СаСІ₂-ді ерітіндісінде өңдейді, түзілген ас тұзы кристалдарын бөліп алады және соңғы тұзды ерітіндіден жуады. Тұзды ерітінді ретінде СаСІ₂-ді массалық үлесі 9-12% болатын дистелерлі сұйықтықты қолданады, ол алдын ала рН 5-7 ортаға дейін тұз қышқылымен бейтарапталынған.

Ас тұзын тазалау әдісі

Авторлары : Г. С. Крашенинин, И. A. Смирнов, P. И, Самельзон и В.К. Берещанская

Бұл өнертабыс тамақ және химиялық өнеркәсіпте пайдаланылатын ас тұзын тазалау әдісіне жатады.

Бұл әдістің мақсаты , ас тұзындағы ерімейтін қалдықтар мен кальций қоспаларынан тазалау болды.

Бұл мақсатқа жету үшін, гидроциклонда қаныққан тұздықпен 2-6 сатылы кері 5-15 мин шаю арқылы, әрбір сатыда 20-60 ^оС –та және Қ:С = 1:3-6 қатынаста, аралық тұздарды 0-4,5; 0-2,0 және 0,08 мм майдалап, 67-80% қаныққан тұздық алғанша циркуляциялап, соңғы сатысында 1-2мас.% тұз қышқылын қосады.

Аралық майдалаудың байытылған тұз сапасына әсері. Экспериментті 20^оС; Қ:С=l:4 қатынаста жүргізілді. Нәтижесінде Ca 0,18 %; ерімейтін қалдық (е.қ.) 0,25 % және Fе О – 0,4 % тазаланды.

Бұл өнертабыстың кемшілігі зиянды қоспалардан толық тазаланбауы.

2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ

2.1 Бастапқы шикізаттар және өнімдерге сипаттама

Ас тұзы

Ас тұзы(NaCI) –ақ түсті кристалданған зат, балқу температурасы 801⁰С, қайнау температурасы 1413⁰С. Таза сулы ерітіндіден +0,15⁰С-тан жоғары болғанда ақ түссіз сусыз кристалданған куб тәрізді кристалдар, ал қоспалар болса октаэдр немесе ромбододекаэдр түрінде кристалдар түседі (7-сурет).-21,2÷-0,15⁰С аралығында қатты күйге екі сулы натрий хлоридіның кристалдары тұнбаға түседі. Ал -21,2⁰С төмен кезінде қатты күйге осы заттардың мұздағы қоспасы тұнбаға ақ кристалдар ретінде түседі. Бұлардың барлығының сыртқы пішіндерінің әртүрлігіне қарамастан, олар куб тәрізді пішінге жатады. Натрий хлоридінің кеңістіктегі кристалданған торында натрий ионының, сонымен қатар хлор ионының координациялық саны алтыға тең. Кристалл тегісі иондармен теңдей толтырылған. Сондықтан кристалдар куб қыртысы бойынша жатық. NaCl ұяшығының өлшемі 5,628Å тең, яғни, иондар арасындағы арақашықтыққа 2,814Å тең. Кристалданған NaCI торы энергиясы 773,3 кДж/моль.[1;3]

а – куб, б – октаэдр, в – ромбододекаэдр.

7 -сурет. Ас тұзының кристалдары пішіндері

3-кесте- Кристалданған NaCl тығыздығы

Температура ⁰С	0	10	20	25	30	40	50
Тығыздық, г/см³	2,168	2,1655	2,1631	2,1619	2,1606	2,1582	2,1557

Термодинамикалық қасиеті.

Натрий хлоридінің жылусыйымдылығы 273-1074К аралығында келесі формуламен есептелуі мүмкін:

Ср=а+bT+cT^-2(13)

Натрий хлоридінің 801⁰С температура кезіндегі балқу жылуы 124 кал/г (7,2 ккал/моль) тең.

Натрий хлоридінің қаныққан ерітінді түзуге жауап беретін (1000 г Н₂О-ға 6,15 моль NaCl ) интегралды жылу ерігіштігі 0,466 ккал/моль-ге тең.

Тасты тұздың бөлме температурасындағы жылуөткізгіштік коэффициенті λ=16*10-3 кал/(см•сек•град) тең. Таза натрий хлоридінің 0⁰С температурадағы жылуөткізгізштік коэффициенті λ=2,665*10^-3 кал/(см•сек•град) тең.

Натрий хлоридінің сызықтық кеңейу коэффициенті α=(40,4±0,1)*10^-6 град^-1. -184⁰С-тен 500⁰С-қа дейінгі температура аралығында көлемдік кеңейу коэффиценті β (92,5÷121)*10^-6 град^-1 аралықта ауытқиды.

Натрий хлоридінің кейбір қасиеттері келесі кестелерде келтірілген [8].

4- кесте- 25⁰С кезіндегі NaCl интегралды жылу ерігіштігі

1000г H₂O т молді тұз	∆Η_т’ ккал/моль	1000г H₂O т молді тұз	∆Η_т’ ккал/моль	1000г H₂O т молді тұз	∆Η_т’ ккал/моль
1/∞	0,930	0,2	1,020	2,0	0,760
0,01	0,970	0,3	1,015	3,0	0,635
0,02	0,980	0,4	0,995	4,0	0,540
0,05	1,000	0,5	0,980	5,0	0,475
0,	1,015	1,0	0,905	6,0	0,450

5-кесте- Тасты тұздың меншікті жылуөткізгіштігі

Температура,⁰С

-190

-78

100

200

300

400

λ·10³, кал/

(см·сек·град)

63,6

25,0

16,7

11,6

7,5

6,0

5,0

Оптикалық қасиет. Кристалданған натрий хлориді түрлі толқын ұзындығы әр түрлі жарық сәулелерін өткізеді, нәтижесінде толқын ұзындығы 0,3мк (соңғы ультрафиалетті) 12мк (инфрақызыл облыс) дейінгі жарық сәулелері үшін бірдей өткізеді. Таза ұнтақ тәрізді натрий хлордың тегіс беті сәулені қайтару қасиеті күндізгі жарық кезінде 78,1% құрайды. Кристалданған натрий хлор бетінен максималды сәуленің қайту кезінде қалған сәуленің толқын ұзындығы 52мк құраса, ал максималды жұтуда 61мк тең.

Электрлік сипаты. Жасанды натрий хлор кристалы үшін электрлік аланның жиілігі 102 1010гц-қа дейін және 25⁰С температурада электрлік тұрақтысы ε=5,9, осындай жағдайда тангенс бұрышының диэлектрлік шығыны 1-5-ке дейін өзгереді.

Галит ағаш пен, темірмен және басқа материалдармен үйкелу кезінде оң зарядталады, мақтамен, қағазбен, ұлпамен және тағы басқа материалдармен үйкелу кезінде теріс зарядталады.

Магнитті қасиеттер. Меншікті магнитті айналу (Верде тұрақтысы) заттағыполярланған жарықтың жазықтықтан бұрылу бұрышын анықтау кезінде қолданылады, оның мәні заттың табиғатына, температурасына және жарық толқынының ұзындығына тәуелді.

Таза натрий хлордың -150 ден +933⁰С температура аралығында меншікті немесе массалық магнитті тартылу χ 0,499•-106-нен 0,508•10^-6 дейін өзгереді, ал бөлме температурасындағы табиғи тас тұзы үшін 0,5•10^-6 тең.

Көлемді магнитті тартылу К (немесе 1см³ заттың магнитті тартылуы) мына формуламен анықталады:

К = χ •ρ (14)

Мұндағы ρ-зат тығыздығы.

Мольдік магнитті тартылу. χм (немесе 1моль заттың магнитті тартылуы) сәйкесінше мынаған тең:

χм= χ•М (15)

мұндағы М-молекулалық салмақ.

Натрий хлордың балқу температурасы кезіндегі эквивалентті электр өткізгіштігі λ=133,5ом^-1•г-экв-1•см²

Натрий хлор балқымасының тұтқырлығы, тығыздығы және аққыштығы келесі 7 кестеде келтірілген.

Натрий хлорының ерігіштігі. Натрий хлордың судағы судағы ерігіштігі температура өскен сайын бірнеше жоғарылайды. (сурет 1): қаныққан ерітінді 0⁰С-та 26,28%, 100⁰С-та 28,15%, 180⁰С-та 30,99% натрий хлорын құрайды.

Қысымның жоғарылауда натрий хлорының судағы ерігіштігін жоғарылатуға әсер етеді. 25⁰С кезінде қысымның 1-ден 1500 атомға дейін өзгергенде натрий хлоридінің ерігіштігі 26,4-тен 27,2% дейін өседі[4].

6- кесте- NaCl балқымасының жоғарғы бу қысымы

Температура,⁰С

865

967

1017

1072

1131

1169

1220

1296

1379

Бу қысымы,

мм сын. бағ.

100

200

400

7-кесте- NaCl балқымасының тұтқырлығы, тығыздығы және аққыштығы

Темпера тура, ⁰С	Тығыз дық, г/с³	Тұтқырлық, пз	Аққыш, пз^-1	Темпера тура, ⁰С	Тығыз дық, г/с³	Тұтқырлық, пз	Аққыш, пз^-1
816	1,539	0,01494	66,93	921	1,474	0,00930	107,5
848	1,519	0,01286	77,76	932	1,467	0,00888	112,5
864	1,509	0,01195	83,33	956	1,452	0,00802	124,7
880	1,499	0,01118	89,44	970	1,443	0,00763	131,0
900	1,486	0,01018	98,22	987	1,432	0,00725	137,9
913	1,479	0,00956	104,6	997	1,425	0,00708	141,2

8- кесте-NaCl – Н₂О жүйесіндегі ерігіштік

Температура, ⁰С	NaCl құрамы			100 моль NaCl келетін моль су мөлшері	Қатты күй
Температура, ⁰С	Салмақ, %	г/л	1000моль Н₂О –ге моль	100 моль NaCl келетін моль су мөлшері	Қатты күй
-21,2 -20	23,3 23,5	278 281	93,5 94,5	1070 1058	Мұз+NaCl·2 Н₂О NaCl·2 Н₂О
-15	24,2	290	98,5	1015	-//-
-10	24,9	299	102	980	-//-
-5	25,6	309	106	943	-//-
0,15	26,3	318	110	909	NaCl·2Н₂О+ NaCl
10	26,3	317	110	909	-//-
20	26,4	317	110,5	906	-//-
25	26,45	317	111	903	-//-
30	26,5	317	111	900	-//-

8-кестенің жалғасы

40	26,7	318	112,5	889	-//-
50	26,9	319	113,5	881	-//-
60	27,1	321	114,5	873	-//-
70	27,3	322	115,5	866	-//-
75	27,45	323	116,5	858	-//-
80	27,6	324	117,5	851	-//-
90	27,9	327	119,5	837	-//-
100	28,25	330	121,5	823	-//-
125	29,0	337	126	794	-//-
150	29,8	344	131	763	-//-
175	30,65	353	136	735	-//-
200	31,5	362	141,5	707	-//-
250	32,8	--	157,5	635	-//-
300	37,5	--	185	541	-//-
350	42,0	--	223	327	-//-
400	46,6	--	269	327	-//-
450	51,0	--	320,5	312	-//-
500	55	--	376,5	266	-//-
800	100	--	∞	0	-//-

Ас тұзының түсі. Тағамдық ас тұзының маңызды сапасы, тауарлық түрін анықтауда - түстің орны ерекше. Жоғары сапалы тағамдық ас тұзының сорттары жоғары дәрежелі аққа ие. Тұздағы кез келген басқа түс: сарғылт, сарғыш. Қызғыш және тағы басқа түстер онда ластайтын қоспалар бар екендігін көрсетеді. Мысалы, сарғыш түс құрамында (ІІІ) темір қосылыстары қатысқандығын байқатады. Тұздың ластану дәрежесін арнайы прибор – цветомер арқылы анықтауға болады.

Гигроскопиялық қасиеті. Тұздың гигроскопиялық қасиеті деп ауаның салыстырмалы ылғалдылық кезіндегі тұздың ылғалды жоғалтпауы және ауадан ылғалды сіңіруі үрдістері жүрмеуін айтады.

9- кесте- NaCl ауыр судағы ерігіштігі

Температура, ⁰С	0	20	50	100	150	180
NaCl, 100г	29,2	30,1	31,3	33,7	36,9	39,0

10-кесте- Тұздың түйіршіктелген құрамы

Жұмырланған түйіршік сорты және нөмірі	Квадратты тор тесік жағы, мм	Тор арқылы өткен тұз мөлшері,%
Экстра	0,5	95
	0,8	100
Жоғары және бірінші сорттар
№0	0,8	90
№1	1,2	90
№2	2,5	90
№3	4,5	85
Екінші сорт:
№1	1,2	90
№2	2,5	90
№3	4,5	85

2.2 Тәжірибені орындау әдістемесі

Дипломдық жұмысқа берілген тапсырма бойынша тұздың құрамында сульфаттар және кальций, магний карбонаттары, темір қоспалары және тағы басқа заттар болуы мүмкін. Сондықтан тұздардың қасиеттерін зерттеп, тазалаудың белгілі әдістері қарастырылды. Олардың ішінен тұздарды тазалаудың зертханалық және ғылыми зерттеулік ізденістер үшін ең тиімді және сенімді тәсілдер ретінде төмендегідей әдістер пайдаландық.

2.3 Талдау әдістерін таңдау

1.Органолептикалық көрсеткішін анықтау.

Аз тұзының органолептикалық көрсеткішін анықтаудың мәнісі, оның дәмі, иісі, сыртқы көрінісін бағалау болып табылады. Тағамдық тұздың иісі болмау керек. "Экстраның" түсі – ақ, ал қалғандарының түсі, құрамында сары топырақтың, органикалық заттардың, темір оксидтерінің және басқа қоспалардың болуы әсерінен сұр түске ие болады.

2.Тұздағы ылғалдың массалық үлесін анықтау.

Әдіс таразыда тартылып алынған тұзды кептіруге және кептіру барысында кеміген массаны анықтауға негізделген.

3.Тұз құрамын талдау

Кептірілген тұз сынамасын0,01г дәлдікпен m1(2...3г), сыйымдылығы 200 (250) см³өлшегіш колбада дистилденген суда ерітеді, араластырып, белгіге жеткізеді, тағы араластырып, сүзеді. Фильтрат жұмыс ерітіндісі болып табылады. Фильтрдегі тұнбаны ерімейтін қалдық талдауға қолданады.

4. Хлоридтердің құрамын анықтау

Хлоридтерді анықтау күміс нитраты ерітіндісімен Фольгард әдісімен зерттелетін ерітіндіні титрлеу арқылы анықтайды.

Фольгард әдісі хлор ионын қышқылдық ортада ( азот қышқылымен қышқылдап) күміс нитратымен тұндырып және күміс ионының артық мөлшерін калий роданидімен ( немесе аммоний) кері титрлеп, күміс роданидін тұндырады.

AgNO₃+ KCNS = KNO₃+ AgCNS (15)

Индикатор ретінде роданид-иондарымен еритін қызғылт түсті темір роданидін түзетін үшвалентті темірді (теміраммонийлі кварцтар) қолданады:

6KCNS+ Fe₂(SO₄)₃ = K₂SO₄+2FeCNS₃(16)

Хлоридтерді анықтау үшін талданатын ерітіндінің аликвотты бөлігін сыйымдылығы 250 см³конустық колбаға құяды, оған 50 см³ дистелденген су, 5см³ концентрлі азот қышқылын бюреткамен нақты 10 см³ 0,1М күміс нитраты ерітіндісін құяды.

Күміс хлориді тұнбасын коагуляциялау үшін, 1 см³ теміраммонийлі кварц ерітіндісін құйып, 0,1М аммонийй роданиді ерітіндісімен күміс нитратын ашық қызыл түске енгенше 1мин. Титрлейміз.

Сонымен бірге бос сынаманы жоғарыдағы реактивтерді қосып, талдайды.

Хлоридтердің құрамын мына формула бойынша есептейді:

СІ=((V*-V)*K*3.546*100*V2)/(m*V1*1000)% (17)

Мұнда V*- бос сынаманы титрлеуге кеткен 0,1М аммоний роданийді ерітіндісінің көлемі, см³;

V- Жұмыс сынаманы титрлеуге кеткен 0,1М аммоний роданийді ерітіндісінің көлемі, см3;

К- 0,1М аммоний роданийдінің нормалды коэффициенті.

3,546-күміс нитратының 1см³ дәлдікпен 0,1М AgNO³ ерітіндідегі экивалентті құрамы, мг/см³;

m- сынама навескасының массасы г;

V1- талданатын ерітіндінің аликвотты бөлігі, см³;

V2- 200 (250) см³

6. Кальций оксиді құрамын талдау

Әдіс мәні. Комплексометриялық әдіспен тікелей титрлеу арқылы кальцийді сілтілік ортада флуорексан индикаторын триэтаноламин қатысуымен өткізеді. Ерітіндінің рН-өлшемі белгілі мөлшерге жеткенде кальций фосфаты тұнбаға түседі. Оны болдырмау үшін ерітіндіге сульфосалицил қышқылын қосады. Титрлеуді реактивтерді қосқаннан кейін тез жүргізу қажет.

Реактивтер.

1.Кальций гидроксиді, 20% ерітінді полиэтилен ыдысында сақтайды.

2.Сульфосалицилді қышқыл, 20% ерітінді.

3.0,02 м трилон Б ерітіндісі: 7,445г трилон Б болмашы суда ерітіп, сүзеді және ерітіндіні 1л жеткізеді немесе 0,1н трилон Б фиксоналын дайындайды.

4.Триэтаноламин (ТЭА) негізгі сұйытылған сулы ерітіндісі (1:6)

а)ТЭА ерітіндісін (1:6) нөмірлі сүзгіде сүзеді.

б)қышқылды реакцияға дейін алынған ТЭА көлеміне бірдей көлемде спирт және тұз қышқылын қосады. Суытылғаннан соң тұз қышқылды ТЭА Бюхнер үренкеде сүзеді және этил спиртімен жуады. Алынған ақ кристалды ауада кептіріп, одан 20% ерітінді дайындайды. Флуорексан, фарфор ыдысында азотқышқылды калий немесе натрий хлоридін (1:100) қоспасымен үгітілген.

Аралас индикатор: 0,1г флуорексан 0,1г тимолфталиксан және 15г калийхлориді қоспаларын фарфор ыдыста үгітілген.

Талдау жүргізу. 500 мл конусты колбаға негізгі ерітіндіден 25 мл алып 50-100 мл су қосады, 20-25 мл 20 % калий гидроксидін қосып шпателмен индикатор флоруксен салып, трилон Б ерітіндісімен титрлейді. Титрлеу қара фонда жүргіізіледі.

Кальцийдің құрамын төмендегі теңдеумен есептейді:

CCaO=(V-V1)ТCaO *W*100/aв (18)

мұндағы: V-0,02М трилон Б ерітіндісінің аликвотты бөлімді титрлеуге кеткен көлемі, мл.

V1 -0,02 трилон Б ерітіндісінің бос бөлікке кеткен көлемі, мл

TCaO – 0,02М трилон Б ерітіндісінің CaO бойынша титрі

W-негізгі ерітінді көлемі, мл

а-үлгі салмағы, г

в-негізгі ерітіндінің аликвот бөлімі, мл.

Параллель жүргізілген талдаудың айырмашылығы 0,2 % аспау керек.

7. Комплексометриялық әдіспен магнийді анықтау

Әдістің мәні: Кальций мен магнийді қосынды санына тікелей комплексометриялық титрлеу жүргізеді. Титрлеуді аммиакты ерітіндіде рН=10 крезолфталексон немесе тимолфталексон индикаторымен және ТЭА қатысуымен трилон Б өткізеді. Магнийге кеткен трилон Б көлемін VCaO,MgO-VCaO айырмашылығымен анықтайды. Магнийдің үлкен саны қатысқанда ерітіндінің рН магний аммоний фосфаты түзілуге жағдай болады, ал бұл кезде титрлеуде трилон Б ерімейді.

Тұнбаның түзіліп кетпеуінен сақтану үшін титрлеуді тез жүргізеді. Тұнба түзілетін жағдай болса, онда аликвоттық бөлімді аз немесе өте сұйытылған күйде алу керек.

Реактивтер.

(25% ерітінді) аммиак су және сұйытылған (1:1) рН=10 аммиакты буферлі ерітінді. 54г аммоний хлоридін 350мл 25% аммиак ерітіндісінде ерітіп көлемін 1л сумен жеткізеді.

Кристалды аммоний хлориді.

Кристалды калий нитраты.

Тұз қышқылы (p=1.19г/см³) сұйылтылған 1:1 электролитті магний.

Магний хлоридінің стандарт ерітіндісі.

Талдау жүргізу: сыйымдылығы 500мл конусты колбаға 25мл негізгі ерітіндіден алып, 250-300мл су, 5-6 тамшы тропеолин ерітіндісін, 5мл ТЭА 1:1 аммиакты сары түске дейін келтіріп 10-15мл аммиактың буферлі ерітіндісін қосады. Содан соң тез бюреткадан трилон Б ерітіндісін кальцийге кеткеннен төмен қосып, тимолфталексон немесе крезолфталексон индикаторын қосып титрлеуді жүргізеді. Титрлеуді көк түстен сары немесе лас-сарыға дейін жүргізеді. Сонымен бірге бос үлгігі де титрлеу жүргізеді.

Магний құрамын MgO бойынша (%) төмендегі теңдеумен анықтайды

CMgO=[(VCaO,MgO-VхCaO,MgO)-(VCaO-VxCaO)]Tтр/MgO*W*100/ав (19)

Мұндағы: VCaO,MgO -кальций мен магнийдің қосындысына кеткен трилон Б шығыны, мл.

VxCaO,MgO -кальций мен магнийдің бос үлгідегі қосындысына кеткен 0,02М трилон Б ерітіндісінің саны, мл.

VCaO -0,02М трилон Б ерітіндісін кальцийді титрлеуге кеткен шығыны, мл.

VxCaO -0,02М трилон Б ерітіндісінің кальцийді бос үлгідегі титрлеуіне кеткен шығыны, мл.

Ттр/MgO-магний тотығы бойынша 0,02М трилон Б ерітіндісінің титрі.

W-негізгі ерітінді саны, мл.

а-үлгі салмағы, г.

в-негізгі ерітінді бойынша алынған аликвот бөлімі.

Параллель алынған үлгінің айырмашылығы 0,2 % аспау керек.

8. Сульфосалицил қышқылымен темірді анықтау

Әдістің мәні: үш валентті темір сульфосалицил қышқылымен аммиак ерітіндісінде рН= 8,5-11,5 ішкі комплексті сары түске боялған қосылыс түзеді. Екі валентті темір сілтілік ортада ауадағы оттегімен тотығады және интенсивтілік жалпы темір құрамына пропорционал болады. Түсі көп түрлі және ұзақ уақытқа тұрақты. Максималды сіңіру l=427нм қарстырылады. Түстендірілген қосылыс диссоциациясын тоқтату үшін және оған әсер ететін алюминий, кальций, магний, сульфосалицилді қышқылын артығымен алады. Бұл әдіспен темірді анықтау үлкен санды фосфат ионың қатысуымен жүргізеді.

Реактивтер.

25% аммиак суының ерітіндісі.

20% сульфосалицил қышқылының ерітіндісі.

Темір нитратының стандарт ерітіндісі.

Талдау жүргізу. Сыйымдылығы 50мл белгіленген колбаға негізгі ерітіндінің аликвот бөлімін (5-10мл) салады, 10мл сульфосалицил қышқылының ерітіндісін қосып (апатиттегі темірді анықтағанда 20мл сульфосолцил қышқылын құяды) және аммиакпен ерітінді түсін қызыл бурадан сары түске өткенше аммиакпен бейтараптайды, содан соң 2-5 тамшы аммиакты артығымен қосады, ерітінді көлемін белгіге дейін жеткізеді және колориметрде 10мм кюветада бос үлгімен салыстыра отырып анықтайды. Аликвоттық бөлімде темір тотығаның санын калибирленген түзуден темір нитратының стандарт ерітіндісін пайдалана отырып анықтайды.

Темір құрамын темір (III) тотығын есептеу арқылы төмендегі теңдеумен анықтайды.

CFe₂O₃ =AFe₂O₃*W/aв*100 (20)

Мұндағы:AFe₂O₃-калибирленген түзуден алынған темір тотығының құрамы.

W-негізгі ерітінді саны, мл.

а-үлгі салмағы, г.

в-негізгі ерітіндінің аливоттық бөлімі,мл.

Үлгідегі Fe₂O₃ саны 1-5% болса салыстырмалы қателік 5-2%құрайды.

9. Сульфаттарды анықтау

Сульфат ионды көлемдік әдіспен анықтаймыз, ол барий сульфатын тұндыруға негізделген:

Na₂SO₄+ BaCl₂ = 2NaCl + BaSO₄ (21)

Талдауға 50см³ негізгі ерітіндіні алады, оны сыйымдылығы 500см3 болатын стаканға ауыстырып, сумен 200см³ сұйылтады. Қайнағанға дейін қыздырып, қайнаған 25 см³ барий хлоридін тез құяды. Стаканның түбіне тұнбаның түзілген күтіп, барий хлоридінің ерітіндісін тағы кішкене құяды. Егер жоғарыда тұнба пайда болса, тағы да барий сульфатының ерітіндісін құйып, стаканды сағаттық шынымен жауып, жылы жерде 1-2 сағатқа барий сульфаты қаныққан ерітіндіден бөлінгенше қояды.

Ерітіндіні көгілдір лента сүзгі қағазымен сүзіп, стаканда қалған тұнбаны 2-3 рет ыстық сумен шайып, фильтрлі қағазға шыны таяқшаның көмегімен ауыстырып, ыстық сумен шаяды. Фильтрді тұнбамен қақталған тигельге ауыстырып, 20-25 минут 700-800⁰С-та қақтап, одан соң эксикаторда суытады. Одан соң таразыда өлшейді.

SO₄ құрамын мына формуламен пайызын есептейді:

SO4 2- = g*0.4116*250*100/m*V1 (22)

g-барий сульфатының тұнбасының массасы

V1-талдауға алынған ерітіндінің көлемі

0.4116- BaSO₄-тің SO₄-ке есептеген коэффициенті

m-сынаманың массасы

10. Ерімейтін қалдықты анықтау

Ерітіндіні сүзгенде қалған қалдықты 100-110 ̊С-та бірқалыпты массаға дейін кептіріп, ерімейтін тұз қоспалардың мазмұнын есептейміз.

н*n=g*100/m,% (23)

н*n- бастапқы үлгідегі салмағы мен кепкен тұздың массасы.

Іс-тәжірбиені жүргізу әдістемесі жэне қондырғы схемасы

Іс-тәжірбиені жүргізудің негізгі міндеті Созақ мекенжайлы ас тұзының құрамындағы қоспаларды (кальций жэне магний тұздарын) зертханалық қондырғыларды пайдалана отырып тұндыру және соңғы өнімнің шығымын максималды дәрежеге жеткізу. Бул жұмыстың ерекшелігі түздықты тазалау процесі дайын өнімді алуға дейін бірнеше процестерден турады

Бірінші сатыда шикізатты байыту үшін оны 50°С температурада қыздырып қанықкан ерітінді (26% ас тұзының ерітіндісі) алады. Зергханалық қондырғы (8-сурет) ас тұзын еріту үшін сыйымдылығы 200мл реактор 1, араластыргыш 5, жэне оны қозғалтатын электромотор 4 турады. Қақпақ ойығынан бастапқы материал енгізіледі және талдауға ерітінді алынады. Реактор сулы термостат 9 орналастырылған. Ол электр қыздыргыш 6, оны ретеушіден тұрады. Берілген температура реле 8 көмегімен реттеліп отырады. Ол кыздырғыны және түйістіру термометрмен байланыскан. Судың булануын болдырмау үшін қайтарымды мұздаткыш 3 орналастырылған.

1 - колба, 2 - үренке, 3 - қайтарымды мүздатқыш, 4 - мотор, 5 - араластыргыш,

6 -қыздыргыш, 7 - түйістіру термометр, 8 - реле, 9 - термостат.

8-сурет. Ас тұзын ерітуге арналған қондырғы

Реактор 1 ас тұзын ерітуге есентелігнен суды құяды. Оны 50°С дейін қыздырып араластыргыш 5 іске қосады. Содан соң 5 мин аралыгында ас тұзып салады. Уакытты тұзды салған кезден бастап есептейді. Ерітуді 1 сағат аралығында жүргізіледі.

Уакыт біткен соң тұздықты бюхнер үренкесінде вакуум Бунзена сүзгісінде сүзеді (сурет 9). Үренкеге сүзгі қағазын салып, сүзу қондырғысын іске қосады. Ол үшін вакуум насосты қосып және 3 кран жэне 6 кран көмегімен қысымды 0,04-0,05МПа жеткізеді. Содан соң суспензияны үренкеге кұйып бір уакытта 3 кран ашып сүзеді. Содан соң фильтратты құйып алып көлемін және массасын

табады. Қалдықты үреңкеден алып залалсыздандырады.

1 – Бунзена колбасы, 2 - вакуумметр, 3,6 - крандар, 4 -үренке Бюхнера,

5 – буфер сыйымдылығы

9-сурет. сүзу қондырғысы

Біз бұл жағдайда тұздың суда еру кинетикасын зерттейміз. Сондықтан әрбір 10 минут сайын шыны трубка және груша көмегімен қоймалжыңнан 5 мл алынып отырады. Өлшеніп алынған қоймалжың қағаз сүзгіде сүзіледі. Содан соң оны аналитикалық таразыда өлшеп, көлемі 250мл өлшеуіш колбаға ешқандай шығынсыз сумен шайылып ауыстырылады. Ерітінді көлемін сумен белгіге дейін жеткізеді. Ерітінді кұрамындагы хлор жэне кальций иондарының құрамы көлемдік әдіспен анықталады.

Қосымша қондырғы ретінде техникалық және аналитикалық таразы, химиялық стакандар, өлшеуіш цилиндрлер, бюкс, штатив, груша, пипетка, және т.б. құрал-жабдықтар пайдаланылады.

2.4 Тәжірибие нәтижелерін өңдеу

Дипломдық жұмыста ауған жемдік тұзы мен созақ тұзы шикізат ретінде пайдаланылды. Зерттеу барысында осы тұздардың химиялық құрамы мен минералдық құрамы анықталды.

Ауған тұзы мен созақ тұзына микроскопиялық және микроқұрылымды талдауы төмендегідей (масс %) 11-кестеде және 10,11-суретте көрсетілген:

11- кесте- Жемдік ауған тұзының құрамы

№	Химиялық құрамы	Массалық үлесі,%
1	О	6,99
2	Na	35,53
3	Mg	0,52
4	Al	0,35

11-кестенің жалғасы

5	Si	0,43
6	СІ	55,08
7	S	0,21
8	Ca	0,87

Жемдік ауған тұзына JSM6490 LV – растрлы JEOl электронды микроскоппен микроқұрылымды талдау жүргізілді.

10-сурет. Жемдік ауған тұзын 40 рет үлкейткенде алынған микроструктураcы

11-сурет. Ауған тұзының микроскоппен қарағандағы элементтердің орналасу реті

Созақ тұзына JSM6490 LV – растрлы JEOl электронды микроскоппен микроқұрылымды талдау жүргізілді.

12- кесте- Созақ тұзының құрамы

№	Химиялық құрамы	Массалық үлесі,%
1	О	28,51
2	Na	24,26
3	Mg	2,53
4	Al	1,40
5	Si	4,21
6	СІ	31,55
7	S	2,47
8	K	0,44
9	Ca	3,84
10	Fe	0,80

12-сурет. Созақ тұзын 40 рет үлкейткенде алынған микроструктураcы

13-сурет. Созақ тұзының құрамындағы элементтердің орналасуы

Дипломдық жұмыста, алдымен ас тұзын содалы әдіспен магний, кальций қоспаларынан тазалап, келесі сатыда терең салқындату әдісін қолданып, күкірт қосылыстарынан ас тұзын тазалайды. Сонымен бірге алғашқы тұздыққа, жаңадан дайындалған тұздықты қосып, келесі сатысында сүзілген фильтратқа тағы тұздық қосып , ас тұзын концентрлейді. Бұл тәжірибеде тек сульфаттардан ғана тазалынып қоймайды, тағы тұздың құрамы жоғарылайды.

13- кесте- 10-20 ⁰С-та салқындату әдісі бойынша қаныққан ауған тұзының тазартылған құрамы

№	Уақыт	Элемент	Тазарғанға дейін	Тазарғаннан кейін
1	30 мин	Ca	0,87	94,25 %
2	30 мин	Mg	0,52	100 %
3	30 мин	SO₄	0,21	71.43 %
4	30 мин	Аl	0,35	100%
5	30 мин	Si	0.43	100%

14-сурет. Жемдік ауған тұзының тазалану дәрежесінің уақыт бойынша өсу диаграммасы

13- кесте- 10-20 ⁰С-та салқындату әдісі бойынша қаныққан созақ тұзының тазартылған құрамы

№	Уақыт	Элемент	Тазарғанға дейін	Тазарғаннан кейін
1	35 мин	Ca	3,84	82,29
2	35 мин	Mg	2,53	63
3	35 мин	SO₄	2,47	48
4	35 мин	Аl	1,40	100
5	35 мин	Si	4,21	57
6	35 мин	Fe	0,80	100
7	35 мин	K	0,44	100

15-сурет. Созақ тұзының тазалану дәрежесінің уақыт бойынша өсу диаграммасы

14-кесте- жемдік ауған тұзының тазартылған құрамы

Жемдік ауған тұзының құрамы, %
О	Na	S	СІ Са
4,12	39,27	0,15	58,82 0,13

14-кестеден көріп тұрғанымыздай Са-0,13 %, S-0.15 %, ал Mg тұзы 100 % тазаланды

15-кесте- Созақ тұзының тазартылған элементтік құрамы

№	Химиялық құрамы	Массалық үлесі,%
1	О	5,93
2	Na	34,16
3	Mg	0,16
4	Si	0,24
5	СІ	56,29
6	S	1,19
7	Ca	1,03

2.5 Өндірістің технологиясын таңдау және жазбалау

Тас тұзын тазалауда алдымен тас тұзын алып майдалап, оған белгілі мөлшерде су қосып 90 ⁰С-та ерітіп, ерітінді дайындап аламыз. Ерітіндіні сүзіп, ерімейтін қалдықтан тазалаймыз. Әрі қарай сүзілген ерітіндіні 5% NаОН ерітіндісімен бейтараптаймыз. Ерітіндіні сүзіп Ca²⁺, Mg²⁺ иондарынан тазалап аламыз.Ерітіндіні ары қарай салқындатып, SO₄^2- ионынан тазалап, қаныққан NaCI ертіндісімен бейтараптаймыз, 90-100 ⁰С-та толық сусызданғанша буландырып таза дайын өнім аламыз. Тас тұзын тазалаудың принципиалды сызбасы 16-суретте көрсетілге

Тасты тұз

Еріту

Н₂О

Сүзу

Ер. қ

NaОН

Ca²⁺, Mg²⁺

қаныққан NaCI ерітіндісі

SO₄^2-

кептіру

90-100 ⁰С

Дайын өнім

16- сурет. Тас тұзын тазалаудың принципиалды сызбасы

2.6 ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕУЛЕР

1 саты. Сүзу сатысының ерімейтін қалдықтан тазалаудың материалды балансы.

100 мл 26 % NaCl ерітінді дайындап, 90^оС-та – ерітіп, ерімейтін қалдықтан сүзіп, тазалаймыз

100 г- 100% 0,08- 100%

х- 0,08 х- 80 %

х= 0,08 % х= 0,064%

100- 0,064= 99,936 NaCl

Ерітінді 80 % ерімейтін қалдықтан тазаланды.

16- кесте- Сүзу үрдісінің материалды балансы.

Кіріс,кг

Шығыс, кг

100кг NaCl

99,936 NaCl

0,064 ер. қ

100 кг

2 саты. Сүзу сатысының Са Мg тұздарын тазалаудың материалды балансы

Ерітіндіні Са, Мg ионынан тазалау үшін 5 % NaОН ерітіндісін қосады.

MgCl₂ + 2NaОH →Mg(OH)₂ + 2NaCl

СаCl₂ + 2NaОH →Са(OH)₂ + 2NaCl

Мgионынан 100% , Са ионынан 94,25% тазаланды.

17- кесте-Са Мg тұздарын тазалаудың материалды балансы.

Кіріс,кг

Шығыс, кг

99,936кг NaCl

0,5 г NaОН

99,168кг NaCl

1,15кг Мg(ОH)2

0,13кг Са(ОH)₂

100,436 кг

3 саты. Бейтараптау сатысының қаныққан NaCl ерітіндісінің материалды балансы

20%NaCl 20 мл

m₁+m₂=5.2+4=9.2

4 саты .Салқындату сатысы

Ғылыми зерттеу жұмысымызда, 100 кг 26%-дық натрий хлориді ерітіндісін90°С-та ерітіп ерітінді дайындадық. Одан соң, дайындалған ерітіндіні 10-20°С- дейін салқындадық. Салқындатылған ерітіндіні сүзіп, сульфаттардан тазаладық.

100 кг 26%-дық натрий хлориді ерітіндісін 90°С-тан 10°С-қа дейін салқындатқанда, ауысу нүктесіне дейінгі кристалданатын сусыз натрий хлорид тұзының мөлшерін және қатты күйдегі тұздың, ерітіндінің құрамдарын материалдық баланс әдісімен таптық.

18- кесте-NaCl тұзының судағы ерігіштігі (жүйе NaCl-H₂O)

t°C	Cұйық күйдегі NaCl,%	Тепе-теңдіктегі қатты күйі
-21	23,3	Мұз+NaCl*2H₂O
0	26,3	Мұз
10	26,3	NaCl
30	26,6	NaCl
50	27,0	NaCl
60	27,16	NaCl
80	27,74	NaCl
100	28,47	NaCl

18- сурет. NaCl-H₂O жүйесінің ерігіштік айнасы

Берілген алғашқы жүйенің құрамы М₀ нүктесінде. Оны салқындатда М₂ нүктесінде (60°)натрий хлориді тұзымен қанығады. Осы температурадан бастап М₃ нүктесіне дейін NaCl кристалданады. Тұнбаға бөлінетін NaCl сусыз болғандықтан, суды өзгермейтін құрамдас ретінде белгілейміз. Судың алғашқы нүктедегі (М₀) мөлшері:

100-26=74кг

Ауысу нүктесінде (R) ерітінді 26,3% NaCl мен 73,7% судан тұрады. Тұз бен судың қалған ерітіндідегі мөлшерлерін мынадай қатынас арқылы табамыз:

x=26,05 кг

Мұндағы Х - тұздың сұйық күйдегі мөлшері, кг.

Берілген жүйедегі тұздың мөлшері 26%, яғни 26 кг. Онда қатты күйге өткен NaCl мөлшері

26-26,05=0,05кг

Жүйені одан әрі салқындатқанда кристалданған сусыз натрий хлориді кристаллогидратқа айналады (NaCl*2H₂O). Сол себепті одан әрі есепті өзгермейтін құрамдас жолымен шығаруға болмайды.

Осыған байланысты әуелі Р нүктесіндегі жүйенің құрамын табамыз. Алғашқы жүйе 26 кг NaCl мен 74 кг судан тұрғанда ауысу нүктесінде (R) айнаның координаты бойынша ерітіндінің құрамы 26,3% NaCl мен 73,7% судан тұрады. Егерде осы ерітіндінің мөлшерін m, қатты күйдегі NaCl мөлшерін Х, ал кристалға айналған дигидрат NaCl тұзындағы судың мөлшерін У деп белгілесек, онда материалдық баланстың теңдеуі төмендегідей болады:

Туынды теңдеулер:

NaCl бойынша 26=m·0,263+X

Су бойынша 74=m·0,737+Y

Үшінші теңдеуді NaCl*2H₂O формуласы арқылы:

Теңдеулер жүйесін шешкенде табылған сан мәндері:

m=98,03кг, x=1,217кг, y=0,75 кг

Ауысу процесі біткен соң қатты күйдегі тұздың мөлшері мен құрамы:

Сұйық күйдің құрамы мен мөлшері

қатты күйге айналған дегидрат хлорид натрийдің залпы мөлшері мен ерітіндінің құрамын табу үшін М₃ нүктесінен сол температурада (-10°C) горизонталь жүргіземіз. Ол горизонталь қанықтыру қисық сызығын М₄ нүктесінде кесіп өтеді.

М₄ нүктеде ерітіндінің құрамында 24% NaCl мен 76% су бар (айна бойынша).

Материалдық баланс теңдеуі:

Мұнда Х пен У - NaCl мен судың қатты күйдегі мөлшері, кг.

Туынды теңдеулер:

NaCl бойынша 26= 0,24+X

Су бойынша 74= 0,76+Y

Екі сулы натрий хлориді

Теңдеулер жүйесін шешкенде табылған сан мәндері:

m= 92,075 кг, x=4,9кг, y=3,025кг

мұндағы: m-ерітіндінің мөлшері, кг

x - NaCl тұзының мөлшері, кг

y - гидратты тұзының мөлшері, кг.

19-кесте- Салқындату үрдісінің материалды балансы.

Кіріс,кг

Шығыс, кг

26 кг NaCl

74 кг Н₂О

92,075 кг ерітінді мөлшері

4,9кг NaCl мөлшері

3,025кг гидратты сульфат мөлшері

100 кг

5 сатысы.Буландыру сатысы.

100 кг 26% тік натрий хлориді ерітіндісін қаныққанша буландырғанда, буға айналатын судың мөлшерін, рычаг әдісі, өзгермейтін компонент, материалдық баланс әдісін қолданып, таптық.

Алғашқы берілген жүйе m₁ нүктесінде (18-сурет) болып, булану үрдісі m₂ нүктесінде аяқталады. Қаныққан ерітінді политермиялық ерігіштік айнасында 26,5% NaCl мен 73,5% судан тұрады (m₂).

1.Кесінділер ережесі бойынша

Мұндағы 25 пен 30- m₁m₂ мен m₃m₁ нүктелердің аралығы, мм.

осыдан х=43,4кг су буға айналған.

m₂ нүктесінде қалған ерітіндінің мөлшері 100-43,4=56,6кг

Оның құрамы: NaCl 56,6·0,265=14,84 кг

Су 56,6·0,735=41,16 кг

2. Өзгермейтін құрамдас жолымен шығарғанда (NaCl буланғанда өзгермейді).

m₂ нүктесінде:

NaCl: Н₂О= 26,5:73,5= 27/х осыдан Х=74,8 кг

3. Материалдық баланс теңдеуімен

Туынды теңдеулермен

NaCl бойынша 26=y´0,265

Су бойынша 74=y´0,735+x

Туынды теңдеулерін шешкенде табылған сан мәндері:

x=41,6кг

y=56,6кг

Буға айналған судың мөлшері:

85-41,6=43,4кг

m₂ нүктесіндегі қаныққан ерітіндінің мөлшері:

100-43,4=56,6кг

Оның құрамы: NaCl 56,6·0,265=14,84 кг

су 56,6·0,735=41,16 кг

20- кесте- Буландыру сатысының материалды балансы

Кіріс,кг

Шығыс, кг

26 кг NaCl

74 кг Н₂О

56,6кг ерітінді мөлшері

14,84кг NaCl мөлшері

41,16 кг су мөлшері

100 кг

3 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау

Дипломдық тақырып бойынша кәсіби және денсаулық қауіпсіздігін бағалау және басқару Қазақстан Республикасында әрбір өндірістік іс-әрекет Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырда қабылданған Еңбек кодексіне сай ұйымдастырылу керек.

Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 1 маусымда күшіне енген Еңбек кодексіне сәйкес заңдар мен өзге де нормативтік актілер негізіндегі еңбек ету барысында жұмысшының қауіпсіздігін, денсаулығы мен жұмыс істеу қабілетін сақталуын қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық, техникалық, гигиеналық және ауруды емдеу мен алдын-алу іс-шаралары мен құралдарының жүйесінен тұрады.

Қауіпсіздік талаптар еңбек қауіпсіздігінің стандарт жүйелерімен анықталады. Бұл стандарт негізінде өндірістік қондырғылардың қауіпсіздігі іс-қозғалыс принциптерін таңдаудан, механикаландыру, автоматтандырудан, қорғаныс құралдарын конструктивті кескінді пайдаланудан тұрады. Технологиялық үрдістердің қауіпсіздік шаралары оларды жобалау үрдістерінен бастап қолға алынады.

Еңбекті қорғау туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес еңбекті қорғау шараларының негізгі мақсаты - өндірістегі жазатайым жағдайлар мен денсаулыққа зақым келтірудің алдын-алу, қауіпті және зиянды өндірістік факторларды барынша төмендету.

3.1 Химия зертханасындағы қауіпсіздік шаралар

Ескерту. Химиялық зертханада жұмыс жасау кезіндегі қауіпсіздік шаралары ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізетін зертхана қызметкерлеріне арналған.

Химиялық зертханада жұмысты көбінесе өте жоғарғы қысымда, вакуумда, жоғары температураларда, сонымен қатар адам ағзасына зиян келтіретін заттармен немесе өрт және жарылғыш заттармен жұмыс жасайды. Осы жұмыстарды орындау үшін барлық қауіпсіздік шараларын қолдану қажет.

3.1.1 Жалпы ережелер

1.1 Химиялық зертханада техника қауіпсіздік шараларының нұсқауымен танысқан және өзіндік жұмыс жасауға рұқсат алған адамдар ғана жұмыс істей алады.

1.2 Жұмыс жасау алдында 30 минут бұрын ауа тарту вентиляциясын қосу қажет. Жұмысты арнайы киіммен жүргізу керек (халат, резиналанған алжапқыш), арнайы аяқ киім, жеке басты қорғайтын қажетті заттар (қорғаушы көзілдірік, резеңкелі қолғап, респираторлар) болуы тиіс.

1.3 Жұмыстың қауіпсіздігі үшін қолданылатын заттардың физика-химиялық және уландырғыш қасиеттерімен танысып алу негізгі талап.

1.4 Жұмыс жүргізу әдістемесін тиянақты оқып алу

1.5 Жұмыс орнын таза ұстау. Жұмыс орнын істелініп жатқан жұмысқа қажетсіз реактивтерден, ыдыстардан, аспаптардан тазарту.

1.6 Химиялық заттарды атауы жоқ ыдыстарда сақтау қатаң түрде тыйым салынады.

2. Жұмыс жасар алдындағы қауіпсіздік талаптары

Жұмыс жасар алдында келесі талаптарды орындау керек:

2.1 Зертханалық құралдарды пайдалану нұсқаулықтарымен танысу. Жұмыс кезінде қауіпсіздік талаптарын мұқият орындау жағымсыз оқиғаларды болдырмайды және жазатайым жағдайлардың болуын шектейді.

2.2 Арнайы киімдерді кию және ретке келтіру: бүкіл түймелерді қадау, жеңдердің түймелерін қадау және жұмыс жасауға қауіпті болдырмау.

2.3 Жұмыс орнын реттеу және жұмысқа кедергі жасайтын заттарды алып тастау, жұмыс үстелінде ретсіздік болмауы қажет.

2.4 Желдеткіш жүйелерінің жұмысқа жарамдылығын тексеру керек. Желдеткіш жүйелерінің істен шығуы, герметикалық ауытқуы, аз өнімділігі зертханалық жұмыс жасауда улы газдардың бөлінуіне, сәйкесінше, өртке және жазатайым жағдайларға алып келуі мүмкін. Созу және кептіру шкафтарының жұмысқа жарамдылығына көз жеткізіңіз. Созу және кептіру шкафтарының жұмысқа жарамсыздығы электр тогының соғуына немесе өртке алып келуі мүмкін.

2.5 Өрт сөндіру және алғашқы көмек көрсету құралдарының барын тексеру:

- медициналық дәрі-дәрмек;

- өрт сөндіргіштер;

- киіз немесе басқа да заттар;

- құрғақ және таза құмы бар жәшіктер;

- күректер;

2.6 Жабдықтың істен шығуы немесе кез-келген ақаулықтар (түтін, жалын, иістер және т.б.) болған жағдайда басқарушыға хабар беру керек.

2.7 Кез-келген жұмысқа тек жұмыстың барлық кезеңдері түсінікті және ешқандай күдік тудырмайтын жағдайда ғана кірісуге болады. Жұмыс жоспарын алдын-ала ойластырып қою керек[36]

3.1.2 Жеке бастың гигиенасының ережелері

Химиялық зертхананың жұмыс орындарында тамақ сақтауға және тамақтануға тыйым салынады.

2.1 Зертхана ыдыстарын жеке қолданыс үшін қолдануға рұқсат етілмейді.

2.2 Зиянды заттар бөлінетін, өрт және жарылғыш заттармен, сонымен қатар шаң және түтін түзетін заттармен жұмысты ауа тарту сөресінің астында жасау қажет.

2.3 Шыныдан құрастырылған қондырғыларды жинап және қайта шашу кезінде қолды сүлгімен қорғау керек.

2.4 Пробиркада заттарды қыздырған кезде оның ауыз жағын өзіңізге қарама-қарсы бетке бағыттау қажет.

2.5 Вакуумды пайдаланып жұмыс жасау алдында қондырғының герметикасын тексеріп алу қажет. Қондырғыны жинау алдында барлық шлифтерді вакуумды маймен жағып шығу керек, аспаптарда сынықтардың болмауын тексеру керек.

2.6 Қыздырылатын аспаптарды және жұмыс істеп тұрған зертханалық құрал-жабдықтарды қараусыз қалдыруға тыйым салынады.

2.7 Электр қондырғылары мен аспаптардың жерлендіру желісінің дұрыстығына назар аудару, сонымен қатар қуаттылығы бар қондырғылар мен механизмдерге де назар аудару керек.

2.8 Электр қондырғылардың және электр жүйесінің ақаулығын кезекші электрикке хабарлау қажет.

2.9 Электр қондырғыларын өз бетінше жөндеуге тыйым салынады.

3.1.3 Өрт және жарылғыш заттармен жұмыс жасаудағы қауіпсіздік

ережелері

3.1 Тез жанатын және жанғыш сұйықтарды аузын жабық қалың қабатты шыны ыдысында, қақпақпен жабылатын металды жәшік ішінде сақтау керек, жәшіктің қабырғасы мен түбі таскендірмен қапталған болуы керек.

3.2 Тез жанатын заттардың жалпы қоры қолдану тәулігінен жоғарылатпау керек.

3.3 Тез жанатын және жанғыш сұйықтарды ауызы тығыз жабылған арнайы ұстағышы бар арнайы метал жәшіктерде тасиды.

3.4 Егерде тез жанатын заттар төгілген жағдайда оған құм сеуіп қояды. Ластанған құмды ағаш күрекшемен жинап алу қажет.

3.5 Темір күрекшені қолдануға тыйым салынады.

3.6 Сілтілі металдармен (Na, K) жұмыс жасаған уақытта олардың сумен қатынасқанда жарылу қауіпі туындайтынын есте сақтау керек.

3.7 Концентрленген сутегі пероксидімен, органикалық және органикалық емес пероксидтермен жұмысты герметикасы бар қорғаныс экранын қолданумен жұмыс жасайды.

3.8 Жанғыш сұйықтарда өрт пайда болған жағдайда газ жүйелерін жауып вентиляцияны, электр аспаптарды өшіру қажет. Бұл жағдайда тиімді өрт сөндіру құралдарын (өрт сөндіргіш, құм) қолдану керек[39].

3.1.4 Зиянды заттармен жұмыс істеудегі қауіпсіздік ережелері

4.1 Зиянды заттармен жұмысты вентиляциясы қосылған ауа тарту сөресінде жұмыс жасау керек.

4.2 Қышқылды ерітіндіні дайындау үшін оны суға жіңішке ағымда, үздіксіз араластырып тұрып қосады.

4.3 Суға қышқылды құюға тыйым салынады.

3.1.5 Жұмыс уақыты аяқталғанда:

5.1 Құрал-жабдықтар мен аспаптарды өшіру, жабық болуын тексеру;

5.2 Газ және бұрандаларды жабу;

5.3 Вентиляцияны өшіру, электр көздерін өшіру;

5.4 Зертхананы құлыптап жабу.

3.2 Зертханадағы қауіпсіздік техникасының ережелері

Химиялық зертханада барлық жұмыстар оқытушының басшылығымен өтеді. Әр химиялық зертханада қауіпсіздік техникасының ережелері болуы тиіс және оларды түрлі жұмыстарды орындаған кезде сақтау керек.

1.Әрбір қатысушыға зертханалық құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілген белгілі тұрақты жұмыс орны беріледі.

2.Зертханалық жұмыстарға қауіпсіздік техникасының ережелерімен танысқан қатысушылар ғана жіберіледі. Студенттер журналға өздерінің қауіпсіздік техникасы ережелерімен танысқаны жөнінде қол қояды.

3.Өрт қауіпсіздігінен қамтамасыз ету үшін зертханада әрқашан құрғақ топырақ, асбест жамылғысы және өртсөндіргіштер болуы керек.

4.Алғашқы көмек жасау үшін зертханада дәрі-дәрмек болуы керек.

5.Улы, ұшқыш және жағымсыз иіс бөлініп шығатын жұмыстарды тартпа шкафында өткізу керек.

6.Заттың иісін анықтағанда ыдысты өзіңізге жақын апаруға болмайды, өйткені бу немесе газдарды иіскеу тынысалу жолдарын тітіркендіруі мүмкін.

7.Электрқондырғыларды арнайы инструкциясыз пайдалануға болмайды. Оларды ток көзіне жалғаған кезде металл заттарды (кран, құбыр, т.б.) ұстауға болмайды.

8.Жұмыс аяқталған соң барлық электрқондырғыларды төк көзінен алып тастау, зертханаға газ және су жіберуді тоқтату.

Химиялық зертханадағы қауіпсіздік техникасы

1.Қышқылдарды, сілтілерді және басқа сілтілі сұйықтарды пипеткамен ауызбен соруға қатаң тиым салынады. Қышқылдар мен сілтілерді тек қана сорғышпен (груша) алу қажет.

2.Барлық құрғақ реактивтерді, әсіресе күйдіргіш сілтілерді фарфор қасықтар немесе шпательмен алу қажет. Күйдіргіш сілтілерді қолмен ұстауға қатаң тиым салынады.

3.Ішінде бром, сутек пероксиді, еріткіш қышқылы және басқа күйдіргіш сұйықтары бар ыдыстарды ашқанда, ыдыстың аузын ашып жатқан адамға бағытталмауы қажет.

4.Қышқылдар мен сілтілер және басқа улы және уландырғыш заттар мен тек қана желдеткіші қосылған сорғыш шкафтың ішінде жұмыс істеу керек.

5.Раковинаға сумен араласпайтын сұйықтарды және қатты заттарды, сонымен қатар күшті уларды тастауға қатаң тиым салынады.

6.Белгісіз және күмән келтіретін реактивтерді пайдалануға қатаң тиым салынады.

7.Қосулы тұрған электр құралдарының жанында өрттен қауіпті заттармен жұмыс істеуге болмайды.

8.Ыстық сұйығы бар ыдыстарды тек қана екі қолмен ұстау қажет: бір қолмен ыдыстың мойнынан, ал екінші қолмен ыдыстың түбінен.

9.Сынған ыдысты сыпырғы және күрек көмегімен жинайды, қолмен жинауға болмайды.

10.Қышқылдармен, сілтілермен және басқа күйдіргіш заттармен күйіп қалған жағдайда:

10.1.Зақымданған жерді судың көп мөлшерімен жуып, содан соң қышқылмен күйгенде- 10% -тік сода ерітіндісімен жуылуы қажет.

10.2.Күйген жер қызарған жағдайда 2%-дық марганец ерітіндісімен шаяды.

10.3.Қиын жағдайларда алғашқы көмек көрсеткеннен кейін дәрігерге қаралу қажет.

Шынымен жарақаттанумен бірге қышқылдар мен сілтілер әсер етсе, ең алдымен жарақатталған жерді судың көп мөлшерімен шаю қажет және жарақаттанған жерде шыны қалдықтарының қалмағанына көз жеткізіп, содан соң айналасын йод ерітіндісімен емдеп таңып тастау керек. Күкірт қышқылы теріге төгілген жағдайда, оны судың көп мөлшерімен шайып, кейіннен соданың әлсіз ерітіндісімен бейтараптандырады және ерітіндісіне салынып алынған матамен таңып, дәрігерге көрсетеді.

Егер қышқыл төгілсе: қышқылды сумен сұйылтып, содан соң оны содамен бейтараптандырады және күрекпен алып тастайды. Егер төгілсе одан оны сумен сұйылтып, содан кейін оның үстіне құм төгіп немесе сумен шайып тастау керек, содан соң барып содамен бейтараптандырады

Егер төгілген сілті болса, онда оны сумен шайып, кейін әлсіз қышқылмен бейтараптандырады.

Ыдыстарды хром қоспасымен жуғанда, хром қоспасын алған ыдысқа қайтіп жинайды, хром қоспасын раковинаға төгуге болмайды.

Зертханада жұмыс істеп болған соң, сіз қолыңызды жуып және аузыңызды шаюыңыз қажет[40].

3.3 Реактивтер және оларды дұрыс қолдану

Тәжірибелерді жүргізген кезде ерітінділер мен қатты заттардың мөлшері және шоғыры әдістемелік нұсқауларда көрсетілгенмен бірдей болу керек.

1.Ерітінділері және құрғақ заттары бар барлық шынысауыттарды жабық түрде ұстайды, оларды тек пайдаланған кезде ғана ашады.

2.Шынысауыттардың тығындарын ауыстырмау, сонымен қатар реактивтерді алған кезде құйғыларды ауыстырмау.

3.Зерттелетін ерітінділерді пробиркаларға тек құйғы көмегімен ғана құю. Құйғыны қолданған кезде оның ұшы пробирканың ішкі қабырғасына тимеу қажет.

4.Реактивтердің қалдығын қайтадан өзі алынған ыдысқа салмаңдар және құймаңдар. Өйткені бұл құрамын өзгертеді және бастапқы зат таза күйінде сақталмайды.

5.Жалпы қолданылатын реактивтерді жұмыс орнына әкетпеу. Жалпы және жекеше қолданылатын реактивтердің орнын реттеп сақтау.

6.Заттардың дәмін татуға болмайды. Барлық реактивтер улы заттар.

7.Күміс, сынап тұздарының және концентрлі қышқылдардың, сілтілердің қалдықтарын тартпа шкафында орналасқан арнайы ыдыстарға құяды.

8.Пробирканы қыздырған кезде аузын өзіңе қаратуға болмайды.

9.Күйдіргіш заттармен жұмыс жасаған кезде келесі қауіпсіздік шараларын сақтау керек:

9.1 Көп мөлшерлі қышқылдарды, сілтілерді қолданған уақытта сақтаушы көзілдірікте және қолғапта жұмыс жасау керек.

9.2 Қышқылдарды сұйылтқан кезде оларды суға құяды. Керісінше емес.

Барлық төтенше жағдайлар жөнінде дереу оқытушыға немесе лаборантқа хабарлаңыз.

Жұмысшылардың денсаулығын қорғау, еңбектің тіршілікке қауіпсіз шарттарымен қамтамасыз ету, кәсіби аурулар мен өндірістік жарақаттанудың алдын-алу мен жою егемен еліміздің басты Қазақстан Республикасында әрбір өндірістік іс-әрекет Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырда қабылданған Еңбек кодексіне сай ұйымдастырылу керек.Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 1 маусымда күшіне енген Еңбек кодексіне сәйкес заңдар мен өзге де нормативтік актілер негізіндегі еңбек ету барысында жұмысшының қауіпсіздігін, денсаулығы мен жұмыс істеу қабілетін сақталуын қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық, техникалық, гигиеналық және ауруды емдеу мен алдын-алу іс-шаралары мен құралдарының жүйесінінен тұрады.

Зертханада бірқалыпты метеорологиялық жағдайды қамтамасыз ету жылулық тепе-теңдікті адамның денесі және қоршаған ортаның арасындағы зертханада бір қалыпты сақтау шаралары қолданылған.

1.Қиын жұмыстар орындау кезінде, адамның ағзасында жылу пайда болуы аса жоғары болғандықтан ауаны үнемі ауыстыру.

2.Жұмыс орнындағы жұмысшыларды қызыл сәуленуден сақтау үшін, жылу шығаратын үрдістерден арақашықта жұмыс істеуді қамтамасыз ету .

3.Аппараттар, комунникация және басқа жылу көздерінен, жұмыс орындарынан рациондау және жылу изоляция құралдарын орнықтыру.

4.Жұмыс орындарында жылу тарату құралдарын бір-бірінен алыс орналастыру қажет. Өйткені олардың сәуле энергиялары бір-бірімен биік температура беруі мүмкін. Жылу таратқыш құралдарының қабырғасы 45⁰С температурадан аспайтындай қылып орналастыру.

5.Ыстық немесе температура бөлінетін цехтардан шығып демалатын бөлме немесе арнайы орындары болуы қажет. Ыстық таудан профилактика жүргізу, рационалды су тұзды режимде болуы тиіс. Ол үшін ауыз суға (0,2-0,5%) тұзды қосу қажет және көміртегі қос тотығымен қанықтырады. Тұзды суды ішу адамның шөлін қандырады және адам денесінің салмағының жоғарлауын сақтайды. Көміртегі қос тотығы тұзды суға дәм береді және асқазанның сөл бөлуін жоғарылатады.

6.Жұмысшылардың ыстық цехтан шыққанда суықтап қалмауы үшін басқа жолдарын қарастыру және қамтамасыз ету қажет. Жұмысшыларға тамбурлар және ауа ауыстыру перделерін орнату қажет. Ауа ауыстыру перделері суық ауаны ғимараттық жоғары аймағына жібереді[37].

3.4 Өндірістік санитария және еңбек гигиенасы

Зертханаға сырт киіммен және арнайы киімсіз кіруге қатаң тиым салынады.

Әр студент қауіпсіздік техникасының ережелерін қатаң сақтауға міндетті.

Сабақ басталарда қондырғының қосылғанын, температурасын көрсетіп лаборантқа ескерту керек.

Жұмысқа тек қана рұқсат алғаннан кейін және бағыт қағазына белгіленген соң кірісу қажет.

Жұмыс орнында тек қана жұмысқа қажет химиялық ыдыстар және жұмыс дәптері болуы қажет. Басқа заттардың арнайы орындарда қалдыруы қажет.

Зертханалық жұмыс өткізуге қажетті химиялық ыдыстарды студент талап қағазы мен сынақ кітапшасын көрсетіп, кезекші лаборанттан алады.

Жұмысты бітірген соң, студент - лаборантқа көрсетіп, қондырғыны қалпына келтіреді.Алынған өнімдерді сақтау үшін арнайы берілген ыдыстан басқа ыдыстарды тазалап жуып өткізу керек.

Жұмысты оқытушыға тапсырып болған соң студент барлық ыдыстарды орнымен босатып қою қажет.

Қосулы тұрған қондырғыларды қараусыз қондырғыға тиым салынады.

Оқытушының рұқсатынсыз зертханадан кетуге тиым салынады.

Кезекшінің міндеттері:

Лаборанттан зертхананы қабылдау және өткізу;

Сабақ кезінде зертханада тәртіп сақталуын қадағалау;

Дистилденген суды уақытылы әкеліп тұру[36].

3.5 Апаттылық жағдайлардағы қауіпсіздік талаптары

Егер жұмыс кезінде зертханалық құралдар немесе басқа да электроприборларда ауытқулар пайда болса немесе аз көлемді ток әсері сезілсе, онда ол құралдарды дереу тоқтатып, электр қуатынан ажыратып, басшылыққа баяндау керек. Зертханалық құралдармен жұмыс жасауда тым болмаса төменде көрсетілген кез-келген ауытқулардың біреуі пайда болса жұмыс жасауға тыйым салынады;

-кабельдің штепсельдік жалғануы немесе оның қорғаныс түтігі зақымдалса;

- сөндіргіштің дұрыс жұмыс жасамауы;

- өртену сипатындағы түтін немесе шыққан иістердің болуы.

Өртену пайда болған жағдайда немесе кабельдің үзілуі барысында токтың соғуы немесе токтың тұйықталуы кезінде қондырғыны токтан ажыратып, өртті сөндіруге қатысып, басшылыққа хабар беру керек. Өртті өрт сөндіргіштермен немесе құммен сөндіру керек.

Жазатайым жағдай орын алғанда жұмысшы қасындағы жолдасына алғашқы көмек көрсете білу керек. Жазатайым жағдайда жұмысты тоқтатып, басшылыкққа хабар беріп, дәрігерге көріну қажет.

3.5.1 Химиялық зертхананың ұжымына қойылатын негізгі талаптар

Зиянды химиялық реактивтермен жұмыс жасау желдеткіштердің қосылып тұруы жағдайында және резеңке қолғаптармен жүзеге асады. Жұмыс аймағында қышқылдар мен сілтілер көлемі бір ауысымда реактивтер қажеттілігінен аспауы керек. Ғимаратта ауа температурасы 15⁰С-тен аз және 25⁰С-тен көп болмауы керек.

Ғимаратта рұқсат етілмейді:

-бөтен адамдардың болуы;

- еден мен қабырғаларды бензин, керосин және де өртке қауіпті заттармен тазалау. Басқа жұмысшының қауіпсіздік талаптарын жұмыс уақытында бұзуын байқаған кезде оны талаптарды сақтауын ескерту керек. Желіге 220В/Гц қондырғы және жабдықтар қосылу кезінде стандартты розетка қарастырылуы қажет. Желі 15А электр тогына есептелу қажет. Жұмыс жасап тұрған қондырғыны электр жылытқыш құралдарды, газдық пештерді қараусыз қалдыруға болмайды.

3.5.2 Жазатайым оқиғаларды тексерудің тәртібі

6.1 Әрбір жазатайым оқиға туралы зардап шегуші немесе куәгер жұмыс берушіге немесе жұмысты ұйымдастырушыға хабарлауға міндетті.

6.2 Жұмыс беруші немесе жұмысты ұйымдастырушы:

- зардап шегушіге алғашқы дәрігерлік көмекті ұйымдастыруға және оны денсаулық сақтау ұйымына жеткізуге;

- тексеру басталғанға дейін жұмыс орнындағы жағдайды, яғни жабдықтар мен механизмдердің, сондай-ақ еңбек құралдарының жай-күйін оқиға болған сәтіндегі күйде (егер бұл қызметкердің өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмейтін болса, ал өндіріс үрдісінің үздіксіздігін бұзу аварияға соқтырмаса ) сақтауға және жазатайым оқиға орнын суретке түсіріп алуға міндетті.

6.3 Денсаулық сақтау ұйымның жауапты лауазымды адамдары жұмыс берушілерге қызметкерлердің өндірістегі жарақат алуы немесе зақымдарымен өтініш жасаған әрбір жағдайы туралы, сондай-ақ қатты кәсіби улану жағдайында - денсаулық сақтау ісі жөніндегі уәкілетті органның мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қызмет органдарына хабарлап отыруы тиіс.

6.4 Жұмыс беруші өндірістегі жазатайым оқиға немесе қызметкерлердің денсаулығына келтірілген өзге де зақымдар туралы:

-еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның аймақтық бөлімшелеріне;

- ұйым қызметкерлерінің өкілдеріне;

- сақтандыру ұйымымен тиісті келісім шарт болса, сақтандыру ұйымына;

- мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің жергілікті органдарына кәсіби ауру немесе улану жағдайлары туралы дереу хабар береді.

Ереженің 17-тармағында көрсетілген жазатайым оқиға болған жағдайда жұмыс беруші, сондай-ақ:

1)жазатайым оқиға болған жергілікті жердегі құқық қорғау органдарына;

2)өндірістік және ведомстволық бақылау мен қадағалаудың құзыретті органдарына дереу хабарлауға міндетті.

6.5 Кәсіби немесе қатты кәсіби ауру (улану) жағдайы орын алса, комиссияның тексеруіне мемсанэпидқызмет органының немесе кәсіби патология орталығының өкілдері қатысады[37].

Зертханадағы өртке қарсы шаралар

Қазақстан Республикасының «Өрт қауіпсіздігі» туралы заңы 1996 жылдың 22 қарашада қабылданды.

Өрт сөндіруге арналған құралдар

Автоматты стационарлық өрт сөндіру құралдарымен жабдықталған ғимараттарда, олардың есеп санына қарай 50% өрт сөндіргіштермен жабдықталуы қажет. Өрт ошағы мен өрт өрт сөндіргіштерді орналастыратын жерге дейінгі қоғамдық ғимараттардың ара қашықтығы 20 м аспауы керек. Өндіріс ғимараттары мен өнеркәсіп аумақтарында өрт сөндіретін құралдарды орналастыру үшін ереже бойынша өрт сөндіретін құралдар жиынтығымен қалқан орнатылуы керек: ұнтақты өрт сөндіргіш – 2, көмір қышқылды өрт сөндіргіш – 1, құм салынған жәшік – 1, тығыз мата (киіз, брезент т.б.) - 1, сумен – 2, ілгекті бақан – 3, балта – 2. Өнеркәсіп кәсіпорындарындағы бір өрт сөндіретін қалқан 5000м есебінен анықталынады.

Бұл, өрт аймағына енгеннен кейін жану процесін тоқтататын зат. Өрт сөндіру тәжірибесінде қолданылатын негізгі қазіргі заманғы өрт сөндіру заттары болып келесідегідей болып табылады: су, құм, көпіршік, жоғарғы активті заттар, порошоктар, көмірқышқыл, инертті газдар және басқалар, осылардың негізінде ОП, ОХП және басқалары сияқты типтес өрт сөндергіштері құрылған[41].

21-кесте- Өрт сөндіруге арналған құралдар

Жанғыш заттар мен материалдар

Өрт сөндіру құралдары

Температурасы 20 ⁰С –ға дейін өнімдері (бензин, полярлық емес ерітінділер)

1. Ірі көлемді жерлерде көбік, ПСБ ұнтағы.

2. Бөлмелерде көлемді сөндіру

3. Кішігірім орта –ПСБ, СО₂

Температурасы 20 ⁰С жоғары – өнімдері (керосин, дизель оттығы, мазут, май, лак, және т.б.

1. Ірі көлемді жерлерде көбік ұнтағы.

2. Бөлмелерде көлемді сөндіру.

3. Кішігірім орта –ПСБ, СО₂,су.

Су ерітінді, кәсіптік көміртегі (спирттер, ацетон, эфир және т.б.)	1. Ірі көлемді жерлерде көбік, ұнтақ, шашыраған су.. 2. Бөлмелерде көлемді сөндіру,ПСБ ұнтағы
Қатты көмір құрамдас мате-риалдар (ағаш, қағаз,каучук,пластмасс, мақта және т.б.)	Сулағыш заттары бар су, көбік, ПСБ ұнтағы.
Органикалық материалдардың шаңдары (пластмасс, бояу және т.б.)	Сулағышы бар шашыратқан су.
Кремний органикалық қоспалар (мономерлер және т.б.)	1. Шашыраған су, ПСБ ұнтағы, және СН-2 2. Бөлмелерде көлемді сөндіру, ұнтақтар.
Көміртегі газдар (метан, пропан және т.б.)	Көлемдік өшіру, ПСБ ұнтағы, су мен салқындату.
Ерітілген көміртекті газдар	Көлемдік өшіру, ПСБ ұнтағы, су мен салқындату.
Сутегі	Суыту құрасқан құраммен көлемдік өшіру (N₂+СО₂).
Металдар (сілтілі, сілтілі- жер)	ПГС ұнтағы, құрасқаан құрамымен көлемдік өшіру.
Алюминий органикалық қоспалар	СК-2 ұнтағы, араласқан ерітінділер.

3.6 Еңбек қорғау және ТҚ бойынша есеп

Есептің шарты: жұмысшылар саны бойынша қажетті гардероб, душтық және дәретхананы есептеу. Жұмысшылардың жалпы саны 8 адам. Оның ішінде 3 ер кісілер, ал қалған 5-і әйел кісілер.

Бір жұмысшыға керекті шкафты есептейміз. Бір жұмысшы үшін бір жабық екі секциялы шкаф сырт және үй киімдер үшін, ал жұмыс киім үшін бір секциялы жабық бір шкаф. Жалпы жұмысшы ер адамдарға 3 жабық екі секциялы және 3 бір секциялы шкаф қажет. Ал әйел кісілер үшін 5 жабық екі секциялы және 5 бір секциялы шкаф қажет. Жұмыс киіміне арналған шкафтың ауасын тазартып тұру үшін механикалық тазарту жүйесі қарастырылу қажет.

Жұмыс орнында 3 ер кісі жұмыс істеуіне байланысты душтық сетканың санын берілген кестеден ала отырып келесі нәтиже аламыз 3:2=1, ал әйелдер үшін 5:2=2. Сонымен әйел кісілер үшін 2 душ ерлер үшін 1 душ қажет. әйел және ер адамдардың душ бөлмелерінде душалдын және сүлгі ілетін ілгіштерді де қарастыру қажет.

Ер адамдарға қажетті дәретхананы ерлер үшін 3:50=0,06. Әйелдерге 5:25=0,2. Есептеу нәтижесі бойынша ер адамдарға 1 унитаз, 1 писсесуар, ал әйел кісілерге 1 унитаз қажет екендігі белгілі болды. Бұл дәретханалар жұмыс орнынан 75 м арақашықтықта орналасуын қадағалау қажет. Есептеме нәтижесі 20 кестеде көрсетілген

22-кесте- Есептеме нәтижесі

Бөлменін аталуы

Есептеменін көрсеткіші

Есептеу формуласы

ескерту

Душ

Дәретхана

Гардероб

Душ кабиналарының саны

Ауданы

Дәретхана саны

Iв тобы үшін шкаф саны

В/2

Бір торға 2,1м

1:2

Тобы

Iв

Бір блокқа

Екісекциялы шкаф (40х50) сырт және үй киім үшін

Жұмыс киіміне арналған шкаф (33х50)

23-кесте- Бір душтық сеткаға есептелген адамдар саны (СНиП II-М. 3-68)

Өндіру процесінің тобы

Адам саны

IIб, IIг IIд, III

IIв, IIв, IIе, IVа, IVб

IIа

Iб

Тіршілік қауіпсіздігі жне еңбекті қорғау бөлімінің қорытындысы:

4 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ

Қоғам дамуының, оның ішінде индустрияның дамуының белгілі бір кезеңіне дейін, табиғатта экологиялық тепе-теңдік орнаған болатын, яғни адам әрекеті табиғат үрдістерін бұзбайтын немесе оларға аз әсер ететін. Бұл экологиялық тепе-теңдік жер бетінде адам пайда болғаннан кейін де миллиондаған жылдар бойы, ХХI ғасырдың соңына дейін орнап келді. ХХ ғасыр тарихқа бұрын болмаған техникалық прогресс ғасыры, ғылым, өндіріс, энергетика, ауыл шаруашылығының қарыштап дамыған ғасыры болып келді. Бұнымен қатар адамның индустриялық әрекетінің қоршаған ортаға әсері өсе түсті. Нәтижесінде бұл даму экологиялық жүйелердің және жер планетасының сырт кейпінің болжанбаған өзгерісіне әкеп соқты.

Қоршаған ортаны ластаудың негізгі көздеріне газды, сұйық, қатты отын жағатын энергетикалық құрылымдар, транспорт, қара және түсті металлургия өнеркәсіптері, химиялық, целлюлазды қағаз және мұнай өңдеу өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы жатады. Ас тұзын өндіру кезінде негізінен мынандай жанама өнімдер ретінде су (бу) шығады, сонымен қатар өте аз мөлшерде (тұнбада) магний гидрооксиді, магний карбонаты, магний сульфаты, кальций карбонаты, кальций сульфаты пайда болады.

Өнертабыс жер асты тас тұздары тұздықтарынан тағамдық тұз алуда келесі мақсаттарда тиімді қолданылуы мүмкін. Біріншіден, жоғары сапалы ас тұзын алу; екіншіден, қатты қоспалар мен тұз ерітінділерін- өндіріс қалдықтарын тастауды болдырмау, тұз өндіру аймағында қоршаған ортаны масштабын және экологияны нашарлататын қалдықтарды толықтай утилизациялап, басқа өндірістерде қолдануға жарамды гипс шығару және төмен сортты техникалық ас тұзын алу, үшіншіден, қоспалар мен өте ластанған шикізаттармен жұмыс жасағанда, өндірісте қолдануға болатын құрамындағы еритін заттар концентрациясы өте жоғары ерітінді алу шикізатты қолдану дәрежесін жоғарлатады. Бірақ бұл техникалық шешім тұздықтардан ас тұзын алудың дәстүрлі әдістеріне тән мүмкіндіктерді толықтай қамтымайды. Мекен жағдайда таза кристалдық тұз алынған соң қалған аналық ерітіндіде утилизацияланбайды. Кейде бұл ерітіндіні тұзды жер асты ерітуге жібереді, бірақ бұл негізгі тұздықтан қажетсіз қоспалармен ластануына алып келеді. Басқа жағдайларда аналық ерітіндіні арнайы сақтау орындарына термодинамикалық тастау жүргізіледі, ол қоршаған ортаны ластауға алып келеді. Одан бөлек аналық ерітіндіні толықтай өңдеудің рационалды әдістері болмауы шикізатты қолдану дәрежесін төмендетеді.

Сонымен тұздықтардан ас тұзын алудың белгілі әдістерін талдауда дайын өнім тазалығын, шикізатты қолдану дәрежелерін жоғарылату, экологиялық және экономикалық сұрақтарды қарау керек.

Ас тұзының кристализациясынан кейінгі аналық ерітінді құрамы натрий хлориді және еріген қоспалар болып, үрдісен шығарылады. Әдістің кемшіліктері болып тұздықтарды тазалаудағы жоғары эксплуатациялық және капидалды шығындар, тұздықты химиялық тазалаудан соң шламдарды тастау қажеттілігі және кристалды тұз бөлінген соң аналық ерітіндіні үрдістен шығару. Бұл тастамалар қоршаған ортаны ластап, зауыт айналасындағы экологиялық жағдайды нашарлатады.

Көрсетілген әдіспен құрамы әртүрлі қоспалар мен ластанған оның ішінде қақ түзетін қоспалармен тас тұзын жер асты ерітіп алынған тазаланбаған тұздықты үздіксіз өңдеу нәтижесінде ас тұзын алады. Бұл жерде тұздықты қоспалардан химиялық тазалау, соонымен бірге ас тұзын бөлу алдында қоспаларды тұндыру үшін тұздықты термиялық өңдеу болмайды. Тазаланбаған тұздық төрт корпустан тұратын, көпкорпусты буландырғыш қондырғыға келеді. Буландыру кезінде тұздықтан кристалды ас тұзы және қақ түзетін заттар яғни, кальций сульфаты мен карбонаты түзіледі. Бірақ буландыру кезінде қақтардың жылу өткізетін бетінде жабыспауын қамтамасыз ететін технологиялық режимде буландырғыш қондырғы өнімділігін төмендетпей 15-30 тәулік жұмыс істей алады. Ас тұзын алуда көп корпусты буландырғыш қондырғыны қолдану энергия шығындарын және тұздың өзіндік құнын төмендетуге мүмкіндік береді.

Атмосфераға араласатын өнеркәсіп тастандыларының құрамы өте күрделі. Олардың ішінде газ, аэрозоль және бу түрінде болатын мыңдаған химиялық қосылыстар бар. Отынды жағу және көптеген өнеркәсіптік үрдістер ауадағы оттегіні жұтады. Бұның бәрі ауаның ластануына әкеп соғады. Атмосфераның негізгі комплексінің – азоттың, оттегінің, көміртегі тотығының өзгеруі әзірге азғана. Бірақ бұл өзгеру атмосфераның табиғи тепе-теңдігінің бұзылғанын көрсетеді. Көміртегі қос тотығының шоғырының көбеюі жақын арада жер климатының өзгеріне әкеп соғуы мүмкін. Атмосфераның көміртекті тотығымен, азоттың фреонмен және басқа галогендермен улануы табиғаттың бүкіл әлемдік өзгерісіне алып келеді, жердің азон қабаты бұзылады.

Өндіріс орындарынан, транспорт машиналарынан бөлінетін аэрозольдар қазіргі үлкен қалалар мен аудандардың үстінде Күн сәулесін өткізбейтін қабат жасап тұрады. Ауаның ластануына, адамдардың денсаулығына, көк саябақтарға зиян, сонымен бірге ғимараттардың бүлінуіне әкеледі. Атмосфераға бөлінетін тастандылардың 85%-ы көміртек тотығының , күкірт қос тотығының, азоттың, көмірсутек, сондай-ақ шаңның үлесіне тиеді. ХХ ғасырдың екінші жартысында үлкен ластаушының жаңа түрі – радиоактивті заттар пайда болды.

4.1 Қазақстан республикасының 2004-2015 жылдарға арналған қоршаған ортаны қорғау тұжырымдамасы

Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негіздері Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 30 сәуірдегі үкімімен мақұлданған. Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасына енгізіліп, онда экологиялық мәселелер, табиғатты қорғаудың мемлекетті бақылау, қоршаған орта мониторингінің жүйесін құру қажеттілігінің мәселелері қарастырылған болатын.

Ұлттық экономиканың барлық салаларын реформалау табиғи ресурстарды пайдалануға көзқарастардың өзгеруіне, қоршаған ортаны сақтауды ескере отырып, әлеуметтік-экономикалық дамуды жүзеге асыруға негіз болды.

Аталған тұжырымдаманы қабылдаған сәттен бастап ҚР-да қоғамдық дамуда елеулі өзгерістер болды. Табиғатты қорғау заңнамасының негізі құрылды, қоршаған ортаны қорғау мәселелері бойынша бірқатар халықаралық конвенцияларға қол қойылды, табиғат қорғау қызметін басқару жүйесі құрылды.

1997 жылы «Қоршаған ортаны қорғау туралы», «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы», 1998 жылы «Радиациялық қауіпсіздік туралы», 2003 жылы «Су жүйесі туралы» заң қабылданып, бекітілді[28].

4.2 Су ресурстарының сарқылуы және ластануы

Қазақстан су ресурстары жетіспейтін елдердің санатына жатады. Қазіргі уақытта су объектілерін тау-кен өндіру, металлургия және химия өнеркәсібі кәсіпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтері қарқынды ластауда және ол нақты экологиялық қатер төндіреді. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі болып табылатын жер асты сулары ластануға ұшыраған.

Су объектілеріне антропогендік салмақ пен олардың қалпына келу қабілетінің арасындағы теңгерімсіздік экологиялық қолайсыздықты іс-жүзінде барлық ірі өзен бассейндеріне тән етті, ал су шаруашылығының мұқтаждықтарын жеткілікті қаржыландырмау су шаруашылық объектілерінің барынша төлем техникалық жай-күйіне және халықты ауыз сумен қамтамасыз ету мәселелерінің тым шиеленісуіне себепші болды.

Бұл мәселелерді шешу мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылы 21 қаңтардағы №71 қаулысымен экономиканың су секторын дамытудың және Қазақстан Республикасы су шаруашылығы саясатының 2010 жылға дейінгі тұжырымдамасы қабылданды. Сондай-ақ, халықты жеткілікті көлемде және кепілді сападағы ауыз сумен тұрақты қамтамасыз ету үшін ҚР-ның Үкіметінің 2002 жылғы 23 қаңтардағы №93 қаулысымен «Ауыз су » бағдарламасы бекітілді, ҚР-ның «Су кодексі» және «Су пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативтері туралы» ҚР-ның Заңы қабылданды, 2002-2015 жылдары негізгі су бассейндерінің су ресурстарын кешенді пайдалану мен қорғаудың схемаларын әзірлеу жөніндегі жұмыстар жүргізілетін болды. Қабылданған бағдарламалық құжаттар негізінде 2005 жылы іске асырылуы қажет ететін өндірістер дамуының қарқыны мен көлемін шектеуге, су үнемдейтін технологияларды, су пайдаланудың айналымды және тұйық жүйелерін жаппай енгізуге, өнім бірлігіне және пайдалану шығындарына жекелей су пайдалануды азайтуға, су шаруашылық жүйелерін есепке алу мен реттеудің қазіргі заманғы құралдарымен жарақтандыруға мүмкіндік беретін сумен қамтамасыз ету жөніндегі республикалық мақсатты бағдарлама әзірлеу қажет. Бағдарлама су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемнің қолданыстағы ставкаларын саралау, су шаруашылық объектілерін ұстау мен жөндеу жөніндегі шығыстарды өзін-өзі ақтауға кезең-кезеңмен көшіре отырып, су пайдаланушыларға су жеткізу жөніндегі қызмет үшін баға белгілеуді оңтайландыру жөніндегі іс-шараларды да қамтуы тиіс.

Өзен экожүйелеріне түсетін ауыртпалықты азайту мақсатында және олардың ластануы мен қоқыстануының алдын-алу үшін 2005-2010 жылдар барысында пайдаланылатын барлық су объектілері үшін су қорғау аймақтары мен жолақтарының жобалары әзірленген болатын. 2005-2006 жылдары зиянды әсердің мүмкін болатын шекті нормативтерін және судың жай-күйінің мақсатты көрсеткіштерін әзірлеу жөніндегі ғылыми-қолданбалы зерттеулердің кешені жүргізілді, ол су объектілеріне ластаушы заттар төгінділерін жиынтық нормалауға кезең-кезеңмен көшіруді жүзеге асыруға мүмкіндік берді.

Қолда бар су ресурстарының санын ұлғайту мен сапасын жақсарту үшін су жетіспеушілігін тартып отырған өңірлерде өзен ағынын реттеу жөніндегі, оның ішінде бассейн аралық қайта бөлу, сондай-ақ жер асты ауыз суларын пайдалануды жеделдету жөніндегі жұмыстарды жалғастыру қажет[29].

4.3 Қазақстандағы су айдындарының экологиялық жағдайлары

Қазақстанның макро-аймақтары ірі минералды-шикізат кен орындарымен, энергетикалық ресурстарымен және судың жеткіліксіз болуымен ерекшеленеді. Сондықтан аймақтың территория бойынша ұйымдастырылуын қамтамасыз етудің басты бағыттарының бірі – су шаруашалығы мәселелерін шешу болып табылады.

Су ресурстарының азаюы және ластануы, сондай-ақ Каспий теңізіндегі ресурстарды игеруге байланысты мәселелер Қазақстанды су ресурстары тапшы елдердің қатарына жатқызады. Қазіргі таңда су объектілері тау-кен өндіретін кәсіпорындармен, металлургиялық және химиялық өнеркәсіп орындарымен, қалалардың коммуналдық қызметтерінің арқасында ластану қарқынды жүріп, экологиялық қауіп төндіруде[28].

4.3.1 Суды тазалаудың жаңа технологиялары

Ресурстарды тиімді пайдаланудың негізгі бағыттарының бірі – қайта өңдеп пайдалану, тазалаудың жаңа технологияларын қолдану, ұйымдастыру шаралары. Суды қайталап (екінші рет) пайдалану өнеркәсіп орындарында әртүрлі технологиялық үрдістерде қолданылады. Қазіргі таңда суды тазалаудың жаңа: физикалық, химиялық, биотехнологиялық әдістері қолданылады.

Физика-химиялық әдістерге радиациялық, ион алмасу, тотығу-тотықсыздану және т.б. әдістер жатады. Радиациялық тазалауда иондалған сәулелену әсерінен улы заттар залалсызданады. Ион алмасу арқылы тазалауда суды тек ластағыштардан ғана тазартып қоймайды, сондай-ақ қайта пайдалану үшін бағалы химиялық қосылыстарды жеке іріктеп, жинап та отырады. Бұл әдісте ластаушылармен ион алмасу реакциясына түсетін иониттер (балшықты минералдар, фторапатиттер, ион алмасу шайырлары) қолданылады.

Химиялық тазалау - бейтараптаудан және тотығу-тотықсызданудан тұрады. Бейтараптау - сілтілердің әсерімен ерітіндінің қышқылдық қасиетін жоюға, ал қышқылдармен ерітіндінің сілтілік қасиетін жоюға алып келетін химиялық реакция. Кең тараған тотықтырғыштарға - оттегі, ауа, озон, хлор, гипохлорит, сутегі қос тотығы, ал тотықсыздандырғыштарға - хлорит, темір сульфаты, гидросульфат, күкірт диоксиді, күкірттісутек жатады.

Суды залалсыздандырут - судың ауру тудыратын микроорганизмдерден (оба, тырысқақ, іш сүзегі, жұқпалы гепатит) тазалануы. Көптеген жылдар бойы ішетін суды хлордың көмегімен залалсыздандырып келді. Алайда, полихлорлы бифенилдердің улы екені, олар көбіне майлардың құрамында кездесетіні белгілі болды. Тотыға отырып, олар өте улы диоксинді түзеді. Қазіргі кезде суды озонмен өңдейді.

Әртүрлі, сондай-ақ суғару мен топырақты тыңайтуға пайдаланатын ақпа сулар да адамдар мен жануарлар үшін қауіпті болып, топырақ құнарлығы мен өсімдіктердің өсуіне, дамуына және ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасына теріс әсер етеін патогенді микроағзалардың көзі болып табылады. Аурудың жұғу қауіптілігі топырақ пен өсімдіктерге ақпа сулардан келіп түсетін патогенді микроағзалардың тіршілік ұзақтығына байланысты.

Тіпті тамақ өнеркәсібінде жұмыс істейтін жұмысшының қол жуған суы да микробиологиялық санитарлық бақылаудан өтеді. Бақылау жұмыс басталар алдында жүргізіледі.

Судың физикалық, химиялық және биологиялық қасиеттерінің өзгеруі салдарынан, оның табиғи тазару және жаңғыру қабілетінің азаюынан су ресурстарының жағдайы өзгереді. Сондықтан барлық су ресурстары ластанудан, қоқыстанудан және сарқылудан қорғалуы тиіс. Олай болмаса, табиғи жүйенің экологиялық тұрақтылығы бұзылып, халықтың денсаулығы нашарлап және сумен қамтамасыз ету нашарлауы мүмкін[30].

Қоршаған ортаны қорғау бөлімінің қорытындысы:

5.ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ

5.1 Зерттеу жұмыстарына кеткен шығындарды есептеу

Ағымдағы шығындардың есебі.

Зерттеу жұмыстарына кеткен шикізатқа, материал мен реактивтерге кеткен шығынның әртүрлі ресурстың түрлеріне жеке келесідей формуламен анықталады:

(24)

мұндағы Pi –натуральды бірліктегі I-ші түрдегі материалды ресурстардың шығыны;

Цi –i-түрлі материалды ресурстардың базардағы бағасы, тенге;

i – 1,2,3,... n - түрліматериалды ресурстар.

Есеп іс-тәжірибелік деректертерге немесе жабдықтау бөлімі және материалды-техникалық жабдықтау деректеріне сүйене отырып шығарылуда.

Шикізатқа, материал мен реактивтерге кеткен жалпы сомасын табу үшін төмендегі формалы кесте тұрғызылады.

Зерттеу жұмысындағы ауған жемдік тұзы мен созақ тұзын тазалау

Жұмыстың мақсаты мен міндеті -ас тұзының тазалау әдісін, талдау әдістерін жасау, дайын өнімдегі негізгі компоненттреді анықтауды үйрену

Қондырғылар, тсхникалық құрал-жабдықтар:

Ас тұзын тазалайтын қондырғы

Сүзу қондырғысы

Химиялық ыдыстар

Аналитикалық жэне техникалық таразы

Электр плита

Іс-тәжірбиені жүргізу әдістемесі жэне қондырғы схемасы

Іс-тәжірбиені жүргізудің негізгі міндеті тас тұзының құрамындағы қоспаларды (кальций жэне магний тұздарын) зертханалық қондырғыларды пайдалана отырып тұндыру және соңғы өнімнің шығымын максималды дәрежеге жеткізу. Бул жұмыстың ерекшелігі тұздықты тазалау процесі дайын өнімді алуға дейін бірнеше процестерден турады.

24- кесте- Шикізат және материалдарға қатысты шығынның есебі

Материалдар аты	Саны ( г)	1 г бағасы	Құны (теңге)
Тұз қышқылы	292,20	300	87660
Магний хлориді	180	690	124200
Кристалды аммоний хлориді	332,95	250	83237,5
Кристалды калий нитраты	255,68	350	89488
Электролитті магний	34,03	650	22119,5
(25% ерітінді) аммиак су	292,20	550	160710
Барлығы			567415

5.2 Энергетикалық шығынның есебі

Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында технологиялық қажеттілікке байланысты анықталатын энергетикалық шығындардың құрамына электр энергиясы, су буы, су, суық және тағы басқалары кіреді.

Электр энергиясына байланысты шығындарды келесі формуламен анықталады:

Зэ = M * Ku *T *Ц (25)

мұндағы М – зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында қолданылатын электр қозғалтқыштары және басқа да электр приборларының төлқұжаттық қуаты, кВт;

Кu – электр жабдығының қуатын қолдану коэффициенті (Кu =0,7 - 0,9);

Т – зерттеу барысындағы электр жабдығының жұмыс істеу уақыты, сағ; Ц – І кВт-сағ электр энергиясының құны, теңге.

Электр плита

25-кесте- Зерттеу жұмысын жүргізу үшін қолданылған электр энергиясының шығыны

Шығынның атауы

Бағасы 1 кВт

Қуаты М

Уақыт, сағат

Кu

Сомасы, теңге

Ас тұзын ерітуге арналган қондырғы Электрлік плита

Аналитикалық таразы

Аквадистиллятор

Муфельді пеш

Лаз-93 М

Тоңазытқыш

ПОСТ-2МК

АДП-02

Линтел-ФС-10к

ТВО аппараты

ТВЗ аппараты

АРН-2

Линтел-ВУН-20

ЛТН-03 термостаты

ИДТ-90

Компьютер

19,51

4,7 BA

1,5 кВт

6,0 ВА

3,0 кВт

1,8 Вт

0,11 кВт

31,6 кВт

1,5 кВт

2,0 кВт

208,0 ВА

0,8 кВт

33,3 ВА

6,0 кВт

100 ВА

8 кВт

0,0013 кВт

0,239 кВт

0,5

3,0

1,0

2,5

1,0

12,0

1,0

1,5

1,0

0,5

4,0

0,5

1,0

12,0

0,7

0,8

0,7

0,8

0,7

0,8

32,1

35,2

53,7

67,2

40,3

0,9

5397,5

13,4

23,5

3263,6

3,5

149,1

455,0

448,0

45,8

0.01

25,6

Барлығы

8560,71

Шығындалатын су төмендегідей анықталады:

Зв=15∙55,58=833,7 теңге

5.3 Еңбекақы шығыны

Зерттеу жұмысын орындаушысының негізгі еңбек ақысына кететін шығынды бір айлық шәкірт ақы мөлшерін диплом жұмысын орындауға кеткен ай санына көбейту арқылы анықталады.

26-кесте- Негізгі еңбек ақысына кететін шығын

Орындаушылар	Саны	Тәжірибенің ұзақтығы, ай	Еңбек ақы, тг
Жетекші	1	2	116000
Студент	1	2	41000
Лаборант	1	2	80000
Қорытынды			237000

Жоғарыда айтып өткендей дипломдық жұмыстың ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге 3 адам қатысты. Жұмыстың орындалу мерзімі 2 айға созылады. Жалпы жұмысшылардың екі ай жалақысы 261000 тг құрайды.

Қосымша жалақы негізгі жалақының 20% мөлшерімен алынады:

1. Жетекші

Жқ.ж.= 58000*20/100=11600 тг

Жалпы жалақы: 11600*2=23200 тг

2. Оқу шебері

Жқ.ж=40000*20/100=8000 тг

Жалпы жалақы: 8000*2=16000 тг

3. Орындаушы

Жқ.ж=20500*20/100=4100 тг

Жалпы жалақы: 4100*2=8200 тг

Жалпы қосымша жалақы 47400 тенгені құрайды.

Әлеуметтік салық негізгі және қосымша жалақының 11% мөлшерімен алынады.

Негізгі жалақы бойынша:

237000*11/100=26070 тг

Қосымша жалақы бойынша:

47400*11/100=5214 тг

Негізгі жалақы бойынша:

237000*70/100=165900 тг

Қосымша жалақы бойынша:

47400*70/100=33180 тг

Экономикалық бөлімде бүкіл ғылыми-зерттеу жұмысы кезеңіндегі ағымды шығындар анықталды. Берілген шикізатқа және басқа да материалдарға смета құрылып, зерттеу жұмыстарын атқаруға қатысқан қызметкерлердің жалақысы есептеп шығарылды.

Қосымша шығындар, жылу жүйесі, жарықтандыру және т.б. шығындар, негізгі және қосымша жалақыдан 75% көлемде алынады:

(41000+116000+80000) * 0,75 = 177750 тг

5.4 Шыны ыдыстар мен шыны аспаптар шығыны

Приборлар мен шыны ыдыстар қатысты шығындарды зерттеу жұмысына қолданылған шыны өнімдердің түрі, сыйымдылығы және бағасына қарай анықтайды. Көп жағдайда шыны ыдыстар зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін ғана қолданылады және шыны ыдыстар құны зерттеу жұмыстарын жүргізуге кеткен шығынға толық қосылады.

27–кесте- Приборлар мен шыны ыдыстарға кететін шығыы

Приборлардың атауы	Приборлар саны	Прибордың 1данасының құны, теңге	Жалпы құны, теңге
1	2	3	4
Ас тұзын ерітуге арналган қондырғы	3	177	531
Сүзу қондыргысы	1	565	565
Колба Бунзена	1	565	565
Вакуумметр	1	565	565
Үренке Бюхнера	1	620595	620595
Буфер	1	15000	15000
Араластыргыш	1	100000	100000
Қыздыргыш	1	15000	15000
Крандар	2	49946	99892
Түйістіру термометр	1	307500	307500
Қайтарымды мүздатқыш	4	100	400
Реле	4	1500	6000
Термостат	12	16972,6	203671
Аналитикалық жэне техникалық таразы	2	78309	156618
Орындық	3	2000	6000
Өртсөндіргіш	2	5200	10400
Ыдыстарғаарналғаншкаф	1	30309	30309
Груша	2	150	300
Стакан 50 мл	1	452	452
Стакан 250 мл	1	452	452
Стакан 500 мл	1	452	452
Пипетка (5,10,20,50)	10	113	1130
Эксикатор	1	3729	3729
Конустыколба 100 мл	10	565	5650
Конустыколба 500 мл	4	565	2260
Штатив	2	10747	21494
Барлығы:	-	-	1610530

Амортизациялық бөліп шығару (А) сомасы зерттеу жұмысы жүргізу үшін қолданылып жатқан қондырғылар мен приборлардың құны, амортизацияның жылдық нормасы мен оларды қолдану уақытымен (ай) анықталады.

=1610530х10%= 161053жылдық

1610530/12 =134210,8 айына

28- кесте- Зерттеу жұмыстарын жүргізуге кеткен шығын сметасы

Шығын бөлімдерінің атауы	Сомасы, теңге	Жалпы шығын сомасындағы жеке бөлімдерінің үлес салмағы, %
1	2	3
Шикізат, материалдар, реактивтер Энергетикалық шығындар а) электр энергиясы в) су	567415 8560,3 663,7	91,85 8,15
Қорытынды	576639	100
Негізгі еңбек ақы: а) Зерттеу жұмысын орындаушы б) Жетекші в) Басқа да қатыстырылған тұлға	35000 160000 60000	12,8 64,1 23,1
Қорытынды	255000	100
Қосымша еңбек ақы Әлеуметтік салық Приборлар мен шыны ыдыстар Амортизациялық бөліп шығару Арнайы анализдерді жасау	51000 33660 1610530 161053 15000	0,36 0,24 97,75 0,81 0,3
Компьютер техникасын қолдану	1000	0,0
Үстеме шығындар	76500	0,54
Қорытынды	1948743	100
Барлық шығын	2525382	100

Табиғи тас тұзды тазалау мүмкіндіктерін зерттеу арқылы қарқындатуды зерттеуге 2525382 тенге қаражат жұмсалды.

6 БИЗНЕС-ЖОСПАРЛАУ

6.1 Аннотация

Бизнес-жоспар тақырыбы:Табиғи тас тұзды тазалау мүмкіндіктерін зерттеу бизнес жоспары

Зауыттың аты:ЖШС «КазМырыш» .

Мекен-жайы:Казахстан, 160011, г. Жамбыл облысы, Тараз қ, 5. Тел.: 8-7252-940101/ Факс: 8-7252-436021.

Құрастырған:БЗХТ кафедрасының ХТ-12-1к1 тобының студентіМахмут Жансая Айтмұратқызы

Жетекшісі:БЗХТ кафедрасының аға оқытушысы Жұлдызбаева С.Е

6.2 Түйін

Бизнес жоспардың мазмұны: Ас тұзы табиғатта ең көп тараған тұздардың бірі. Сондықтан ас тұзын өндіру саласы кез келген мемлекетте қолға жақсы алынған. Натрий хлоридінің негізгі қоры тасты тұз қыртысы NaCl – галитті минералы және сильвинит КСІ*NaСІ минералы, сонымен қатар рассол (тұзды көл, табиғи тұзды су, теңіз бен мұқит сулары және рассло көздері) түрлерінде кеңінен кездеседі. Натрий хлориді, немесе аз тұзы, NaCl (молекулалық массасы 58,448) хлорлысутекті (тұз) қышқылының тұзы болып есептеледі. Таза натрий хлориді – 39,336% Na және 60,664% СІ құралған түссіз кристалданған зат. NaCl-дың балқу температурасы 801⁰С, қайнау температурасы 1413⁰С. Ас тұзы ерте заманнан-ақ ерітінділерден буландыру арқылы алынған. NaCl- таза ерітінділерден дұрыс куб ретінде кристаллданады; ерітіндіде түзілген кристалдардың құрамында қоспалар болады, қоспалары бар кристалдар октаэдр немесе ромбты додекаэдр формасына ие бола алады. Кристаллдардың тығыздығы 200⁰С кезінде 2,16 г/см³ –ты құрайды. Модифицирлеуші агенттердің қатысуында хлорлы натрий көлемдік салмағы 0,7 г/см³ болатын үлес өлшемді дендриттер формасында кристаллдана алады. Мұндай түрде NaCl 1-2% - дық ерітіндіде еритін хлорид пен гидрототықтарының суда жақсы еритін, шоғырлы ерітінділерден бөлініп шығады немесе 0,05% сілті металының ферроцианді құрайтын қоспаны ақырындап араластыра отырып, вакуум астында булау кезінде бөлініп шығады. +0,15⁰С температурадан төмен температурада тұз NaCl•2Н₂О екі сулы кристаллогидраты түрінде криссталданады, ал осы температурадан жоғары температурада сусыз NaCl түрінде кристаллданады.

NaCl ерігіштігі температурамен көп өзгермейді. NaCl қаныққан сулы ерітіндінің құрамы көрсетілген. Қаныққан сулы ерітінді 760 мм рт.ст. қысымда 108,70 температурада қайнайды (құрамында 28,41 % NaCl болады).

Ғылыми-зерттеу жұмысы өткізуге кеткен шығындардың жалпы сомасы 2937823 құрайды.

6.3 Кәсіпорынның сипаттамасы

Іс-тәжірбиені жүргізудің негізгі міндеті Созақ мекенжайлы ас тұзының құрамындағы қоспаларды (кальций жэне магний тұздарын) зертханалық қондырғыларды пайдалана отырып тұндыру және соңғы өнімнің шығымын максималды дәрежеге жеткізу. Бұл жұмыстың ерекшелігі тұздықты тазалау процесі дайын өнімді алуға дейін бірнеше процестерден тұрады.

Содалы тәсіл

Калцинирленген соданы қосуды егерде рассол құрамында магний аз мөлшерде болған жағдайда жүзеге асырады.

Содалы тазалаудағы жүретін реакциялар:

СаСІ₂ + Na₂CO₃ → 2NaCI + СаСОз; (26)

CaSO₄ + Na₂CO₃ → Na₂SO₄ + СаСО₃, (27)

MgСІ₂ + Na₂CO₃ → 2NaCl + MgCO₃; (28)

MgSO₄ + Na₂CO₃ → Na₂SO₄ + MgCO₃(29)

Үрдіске каустикалық соданы қосқанда магний гоидроксидтер түрінде тұнбаға түседі:

MgСІ₂ + 2NaОН → 2NaCI + Mg(OH)₂ (30)

MgSO₄ + 2NaОН → Na₂SO₄ + Mg(OH)₂ (31)

6.4 Менеджмент

Бизнесте жұмыс істейтін қызметкерлер туралы мәлімет:

Қызметкердің аты-жөні: Махмут Жансая Айтмұратқызы

Жасы: 21

Мекен-жайы: Қызылорда қаласы

Бизнестегі орны: мырыш өндірісі

Жалақы: қазіргі 94400 теңге, болашақта 150000 теңге.

Қызметкерлер саны 42.

Зерттеу нысанындағы кәсіпорынның өндірістік құрылымы біршама ерекшелікке ие болып, бірақ жалпы алғанда басқаларға ұқсас болады да келесі түрде көрсетіледі.

Кәсіпорынның өндірістік құрылымы кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымын анықтайды және ол кәсіпорын ішіндегі бүкіл өзара қатынастарды қамтиды. Ұйымдастыру құрылымының құрамына басқару аппараты, бөлімдер және инженерлік технологиялық қызметтер енеді.

Апаттың профилактика тобы

20- Сурет.Табиғи тас тұзды өндіру кәсіпорнының өндірістік құрылымы

21- Сурет.Кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымы

6.5 Өнімнің сипаттамасы

Тұздықтар алу, кептіру, қайнату, тазалау, қоймалау

Негізінен ас тұзынын өндіру әдістерін 4 топқа бөледі:

1. Тас тұзын өндіру;

2. Тұзды көлдердегі өздігінен тұндырылған тұздарды өндіру;

3. Теңіз және көл суларынан тұндырылған ас тұзын бассейнді әдіспен өндіру;

4. Табиғи және жасанды сорлардан қайнату арқылы қайнатылған тұздарды алу.

Ас тұзын өндіру және өңдеу әдістері бойынша мынадай түрлерге бөледі:

1) майда кристаллды-буландырылған;

2) үгітілген, ол әр түрлі (тасты өздігінен түзілген) ірілікте үгітіледі;

3) үгітілгеннен – түйінді, дәнді (ядро);

4) иодталған.

Өздігінен тұндырылатын көлдерден жаңа тұнбаларды шығарады, бірақ ескі тұнбалар сапасы жағынан жаңа тұнбаларды басып озады. Кейде ескі тұнбалардың астында гранатқа деп аталатын тұнбалар түзіліп қалады, ол өзі лай тұнбалармен ластанған, цементелініп, бітпеген ірі кристаллдар түріндегі үгілгені қақталған тұз болып келеді. Гранатқа әдетте тұзды масса түгелдей рапамен сіңірілген (томырап тұз болмайды) көлдерде жүзіледі және өңдеу объектілерінің негізілерінің бірі болып табылады. Бірқатар тұзды көлдер, мысалы, Баскунчак көлінде су өте майда. Жылдың ыстық мезгілінде көлдегі судың барлығы дерлік буланып кетеді, бұл тұзды өндіру жұмысын жеңілдетеді. Көлден тұзды шығару ашық вагондарда тасылады. Рельсті жолды тұздың пластары бойынша қондырады. Өндірілген тұздың құрамында 0,5-0,6 % топырақты лай қоспалары бар, бұл қоспалар тұзға лас сары түс беріп тұрады.

6.6 Маркетинг жоспары

Нарықта өнім құбылмалы себебі, нарық - сұраныспен ұсынысқа байланысты. Егер сұраныс көп болса баға жоғары болады. Ал керісінше ұсыныс көбейіп кетсе баға төмендейді. Жұмыс бойынша вакуум қондырғысы 922432 т өнім өндіру. Тауарға деген сұраныс негізінен құрылыс компанияларының қолданысына және нарықтағы бәсекелестерге, бағаға тығыз байланысты.

Ал бізге бәсекелестер кальций хлориді өндіруші отандық және шет ел компаниялары.

Негізінен өнім жарнама арқылы сатылады. Жарнама келесі бағыттар бойынша іске асырылады:

- кәсіпорынның сайтындағы жарнама, қала көшелеріндегі жарнама тақталарымен, теледидардағы баннерлер өнімнің толық сипаттамасы мен бағасы, жеткізу жолдары толығымен қарастырылған.

- теледидардағыжарнамай.

Коммерциялық ережелерге сай басшылыққа алу.

Келісім-шарттар жасау процесі мен тендерлік процеске қатысты барлық құжаттарды алу, қайта өңдеу және жіберу мәселелерінде компанияның жалғыз буыны болып табылу.

Әртүрлі есеп-беру жасау (статистикалық мағлұматтар, жинақтауға қатысты барлық мәселелер).

29-кесте - SWOT-анализі

Күшті жақтары

Әлсіз жақтары

Өнеркәсіп саласының өндірістері үшін таптырмайтын қосымша шикізаты

Пайдалану қасиеті жоғары

Қосымша таптырмас құрал-жабдықтарды алу

Құрал-жабдықтарды жөндеудің

қымбаттылығы

Мүмкіндіктер

Табиғи өнімдер мемлекететтің стратегиялық маңызды жоспарында

ҚР-ның 2020 жылғы бағдарламасында ескерілген

ҚР-ның бизнесті қолдау бағдарламасында ескерілген

Қауіп-қатерлер

Сыртқы нарықта бағаның түсіп кету қаупі

Мамандардың жетіспеуі

Мамандардың тәжірибелігінің аздығы

Әлсіз жағын күштіге айналдыру үшін зауыттарға құрал-жабдықтарды жасайтын кәсіпорынмен келісімге түсу керек немесе мемлекеттен құрал-жабдықтар жасайтын кәсіпорын соқтыру керек. Ол біріншіден мемлекеттің өзіне екіншіден өз зауытына қолдау көрсеткені.

7 Өндірістік жоспар

Зерттеу жүргізу барысында реактивтер мен приборларға, құрал жабдықтарды жұмыс істеткенге электр энергиясы, және тәжірибе жүргізушілерге еңбек ақ сияқты шығындар жұмсалды. Жалпы зерттеу шығындары: 2937823 теңгені құрады.

Құрал-жабдықтардың сметалық құны: 2937823 теңге.

Жұмысшылардың операцияларды орындаудағы еңбек ақысы: 255000 теңге.

7.1 Өндірістің технологиясын таңдау және жазбалау

Тасты тұз

Еріту

Н₂О

Ер. қ

NаОН

Са ²⁺, Мg²⁺

қаныққан NaCI ерітіндісі

SO₄^2-

Таза дайын өнім

22- сурет. Тас тұзын тазалаудың принципиалды сызбасы

8 Қаржылық жоспар

30- кесте- Тұрақты шығындар

Аталуы	2016	2017	2018
Еңбек ақы Еңбек ақыдан түскен салық Персоналды оқыту	255000 28050-	300000 33000	350000 38500
Басқа шығындар	28305	33300	38850
Жалпы тұрақтышығындар	311355	366300	427350

29-кесте- Айнымалы шығындар

Аталуы	2016	2017	2018
Материалдар Орамдар Уақытша жұмысшылардың еңбек ақысы Сый ақы қор Көлік шығындары Реализацияға кететін шығындар	107179,0 - 255000 51000 - -	127000 - 285000 57000 - -	137000 - 300000 60000 - -
Басқа шығындар	76500	46900	36000
Жалпы айнымалышығындар	489679	515900	396000

31-кесте - Зерттеуді жүргізу мақсатында жұмсалатын қаржыны банктен несеге алу кестесі:

№ пп	Күні	НҚ қалдығы	Өтеу %	НҚ өтеу	CF
0	01.03.2016				-7 873 994,80
1	01.04.2016	7 873 994,80	45 931,64	197 194,46	243 126,10
2	01.05.2016	7 676 800,34	44 781,34	198 344,76	243 126,10
3	01.06 2016	7 478 455,57	43 624,32	199 501,78	243 126,10
4	01.07.2016	7 278 953,80	42 460,56	200 665,54	243 126,10
5	01.08.2016	7 078 288,26	41 290,01	201 836,09	243 126,10
6	01.09.2016	6 876 452,17	40 112,64	203 013,46	243 126,10
7	01.10.2016	6 673 438,71	38 928,39	204 197,71	243 126,10
8	01.11.2016	6 469 241,00	37 737,24	205 388,86	243 126,10
9	01.12.2016	6 263 852,14	36 539,14	206 586,96	243 126,10
10	01.01.2016	6 057 265,18	35 334,05	207 792,05	243 126,10
11	01.02.2016	5 849 473,13	34 121,93	209 004,17	243 126,10
12	01.03.2016	5 640 468,95	32 902,74	210 223,36	243 126,10
13	01.04.2016	5 430 245,59	31 676,43	211 449,67	243 126,10
14	01.05.2016	5 218 795,92	30 442,98	212 683,12	243 126,10
15	01.06.2016	5 006 112,80	29 202,32	213 923,78	243 126,10
16	01.07.2016	4 792 189,02	27 954,44	215 171,66	243 126,10
17	01.08.2016	4 577 017,36	26 699,27	216 426,83	243 126,10
18	01.09.2016	4 360 590,52	25 436,78	217 689,32	243 126,10
19	01.10.2016	4 142 901,20	24 166,92	218 959,18	243 126,10

31-кестенің жалғасы

20	01.11.2016	3 923 942,03	22 889,66	220 236,44	243 126,10
21	01.12.2016	3 703 705,59	21 604,95	221 521,15	243 126,10
22	01.01.2017	3 482 184,44	20 312,74	222 813,36	243 126,10
23	01.02.2017	3 259 371,08	19 013,00	224 113,10	243 126,10
24	01.03.2017	3 035 257,98	17 705,67	225 420,43	243 126,10
25	01.04.2017	2 809 837,55	16 390,72	226 735,38	243 126,10
26	01.05.2017	2 583 102,17	15 068,10	228 058,00	243 126,10
27	01.06.2017	2 355 044,16	13 737,76	229 388,34	243 126,10
28	01.07.2017	2 125 655,82	12 399,66	230 726,44	243 126,10
29	01.08.2017	1 894 929,38	11 053,75	232 072,35	243 126,10
30	01.09.2017	1 662 857,03	9 700,00	233 426,10	243 126,10
31	01.10.2017	1 429 430,93	8 338,35	234 787,75	243 126,10
32	01.11.2017	1 194 643,18	6 968,75	236 157,35	243 126,10
33	01.12.2017	958 485,83	5 591,17	237 534,93	243 126,10
34	01.01.2018	720 950,90	4 205,55	238 920,55	243 126,10
35	01.02.2018	482 030,35	2 811,84	240 314,26	243 126,10
36	01.03.2018	241 716,09	1 410,01	241 716,09	243 126,10

32- кесте- Жұмыстардың орындалу тізбесі

Көрсеткіштер

Басталу күні

Аяқталу күні

Жауаптылар

1 кезең Өндіріс орнының құрылысының жобасын дайындау

2 кезең Экономикалық және бизнес жопарды дайындау

3 кезең Несие алу

4 кезең Технологиялық қондырғыға тапсырыс беру

5 кезең Жұмысшыларды іріктеп алу

6 кезең Цех құрылысын аяқтау және толық қажетті заттармен жабдықтау

7 кезең Технологиялық қондырғыны орнату

8 кезең Инветиция тарту

9 кезең Шикізатты жеткізу

10 кезең Өндірісті іске қосу

20.04.16

10.04.16

1.05.16

20.04.16

6.05.16

5.05.16

6.05.16

1.05.16

29.05.16

30.05.16

10.04.16

1.05.16

5.05.16

6.05.16

12.05.16

25.05.16

26.05.16

30.05.16

29.05.16

30.05.16

Цех бастығы

Экономика және БЖ бөлімдері

Банк бөлімшесі

Ресейлік фирма

Цех бастығы

Цех бастығы,

Операторлар

Инженер-технолог, электрик-автоматчик, механик

Цех бастығы

«ПКОП» ЖШС

Елбасының қатысуымен ашылу салтанаты өтеді

Қорытынды

Менің дипломдық жұмысым ауған жемдік тұзы мен Созақ ас тұзын тазалау болды.

1) Зерттеу жұмысымда ауған жемдік тұзына физика-химиялық талдаулар жасадым. Микроскопиялық талдау нәтижесінде, ауған жемдік тұзының құрамындаО-6,99%, Na-35.53%, Mg-0.52%, Al-0.35%, Si-0.50%, S-0.21%, CI-55.08%, Ca-0.82% болды, ал Созақ тұзының құамы О-28,51%, Na-24,26%, Mg-2,53%, Al-1,40%, Si-4,21%, S-2,47%, CI-31,55%, Ca-3,84%, Fe-0,80 болды.

Осы нәтиже барысында ауған жемдік тұзының құрамында Fe, Ca, SO₄^2-,Mg иондарының тағамдық ас тұзының талаптары бойынша көп екендігі байқалды. Сондықтан дипломдық жұмысымда осы қоспалардан тазалау негізгі мақсатым болды.

2) Ғылыми зерттеу жұмысымда тасты тұзды майдалап, 90 ⁰С-та ерітіп ерітінді дайындап аламыз. Осы ерітіндіні алдымен ерімейтін қалдықтардан, NaОНқосып тұндыру арқылыCa²⁺, Mg²⁺иондарынан тазалаймыз. Ерітіндіні салқындатып сульфат ионынан тазалап аламыз. Ерітіндіге қаныққан ерітінді қосып, концентрлейміз. Тазартылған ерітіндіні 90-100 ⁰С-та буландырып сусыздандыру арқылы таза тұз алдым.

3) Осы тазарту нәтижесінде жемдік ауған тұзының құрамы келесідей:О-4,12%, Na-39,27%, S-0.15%, CI-58,82%, Ca-0,13% ал Созақ тұзы О-5,93%, Na-34,16%, Mg-0,16%, Si-0.24%, S-1,19%, CI-56,29%, Ca-1,03% тазаланды.

Экономикалық бөлім бойынша зерттеу жұмыстарына кеткен шығындар, оның ішінде шикізат пен материалға кеткен шығын, зерттеу жұмысын жүргізу үшін қолданылатын электр энергиясының шығыны, негізгі еңбекақы шығындары, приборлар мен ыдыстарға және зерттеу жұмысын жүргізуге кеткен шығын сметасы есептелді. Экономикалық есептеулер бойынша зерттей жұмысын жүргізу үшін қолданылған электр энергиясының жалпы шығыны 8560,3 теңгені құрады. Сонымен қатар зерттеу жұмысының орындаушының еңбекақысын есептеу үшін, бір айлық шәкірт ақы мөлшерін диплом жұмысын орындауға кеткен ай санына көбейту арқылы есептеп шығарылды. Сондай-ақ жылыту, жарықтандыру және ғимараттың жөнделуі секілді шығындар негізгі еңбекақының 25%-ы болып есептелінді. Зерттеу жұмысының жалпы шығыны еңбекақы, энергетикалық шығындарды және приборлар мен ыдыстарға кеткен шығындардың қосындысымен анықталды. Ол есептеу нәтижесі бойынша жалпы шығын 2525382 теңгені құрады

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

2.Бишімбаев У.Қ., Бестереков У.Б., Болысбек А.Ә., Гапонова С.С., Дьяконова Е.Т. «Галургиялық үрдістердің ілімі мен технологиясының негіздері». Электронная книга. – Шымкент, 2009г.

3. М.Е.Позин. Технология минеральных солей. М.: Химия, 1996г. 792 с. ч.1, 2

4. Поваренная соль и ее растворы. Справочник. Л.: Химия, 1994г. 104 с.

5. А.К. Чернышев, Н.Д.Зайчко и др. Справочные материалы по качеству химической продукции. М.: Химия, 1972г. ч.1, 2.

6. Е.А.Высоцкий, А.А.Желнин и др. Галургия. Л.: Химия, 2002г, с. 368.

7. Справочник химика, изд. 2-е т. ІІ, Изд. «Химия» 2005.

8. Фурман А.А., Шрайбман С.С., Приготовление и очистка рассола, Изд. «Химия», 2003.

9. Бергман А.Г., Лужная Н.П., Физико-химические основы изучения и использования соляных месторождений хлорид-сульфатного типа, Изд. АН СССР, 2001.

10.У.Қ. Бишімбаев, Ә. Сейтмагзимов, Ш. Молдабеков, Қ. Т. Жантасов, Г.М.Сейтмагзимова, У.Умбетов. «Минералды тұздар технологиясындағы графикалық есептер». Электронная книга. Свидетельство №524 от 20.11.2007

11.А. А. Иванов, Основы геологии и методика поисков, разведки и оценки месторождений мине¬ральных солей, Госгеолиздат, 2002.

12. Л. Д. Панченко, Н. Д. Ивашенко, Е. Л. Волченко, Труды НИИ соляной пром., в. 2 (10), 2004, стр. 97.

13. Здановский А.Б. Галургия. –Л.: Химия, 1972. 363с.

14. М. Кучеров. Поваренная соль и ее техническое использование, Химтеорет, 2000.

15. В.Н.Енько. Поваренная соль, Химтеорет, 2006.

16. А.И.Дзенс-Литовский, В. А. Иванов, Поваренная соль. Требования промышленности к качеству минерального сырья, в. 77, Изд. «Недра», 1965.

17. Г.Л.Кореньков, Н.А.Устинова, Горнохимическое сырье зарубежных стран, Изд. «Химия», .

18. И.А.Егунов, сб. «Источ¬ники минерального сырья для химической промышленности», т. II, 2000, стр. 213.

19. А.А.Иванов, П.И.Алексеевский, Минерально-сырьевая база вып. 2003, ОНТИ, 2.

20. 3.А.Горелик, Залежи каменной соли в Домановичском районе и перспективы поисков соли и нефти в БССР, Минск, 2008.

21. Е.В.Посохов, Минеральные богатства соляных озер Казахстана, Алма-Ата, 2009.

22. А.А.Иванов. Природные минеральные соли, Госгеолиздат, 2001.

23. Инструкция по применению классификации запасов к месторождениям калийных солей и каменной соли, Госгеолиздат 2003.

24. Е. Салищева, Труды н.-и. станции НКМП КалмАССР, 1940, стр. 105.

25. А.А.Фурман, С.С.Шрайбман, Приготовление и очистка рассола, Изд. «Химия», 2005.

26. В.В.Вязовов, Г.Н.Попов, сб. «Технология переработки природных солей и рассолов», Изд. «Химия», 1998, стр. 79

27. Г.Н.По¬пов, Т.Н.Полторацкая, сб. «Вопросы технологии переработки галургического сырья», Изд. «Химия», 1999, стр. 312

28. Кульский Л. А., Даль В. В. Проблемы чистой воды. Киев, «Наукова думка», 2001., 231 с.

29. Лейте В. Определение органических загрязнений питьевых, природных и сточных вод. Пер. с нем. Под ред. Ю. Ю. Лурье. М., «Химия», 2007., 200 с.

30. Смирнов Д. Н. Автоматическое регулирование процессов очистки сточных и природных вод. М., Стройиздат, 1996. 256 с.

31. Маркова А. И. Методы определения тяжелых металлов в загрязненных природных и разбавленных сточных водах. М., «Колос», 1998., 68 с.

32. Юдилевич М.М. Определение содержания нефтепродуктов в производственных и сточных водах. Под ред. Ю. М. Кострикина. М., «Энергия», 2000., 54 с.

33. Ершов В.С. В кн.: Научные основы технологии очистки воды. Киев, «Наукова думка», 1989, с. 98 – 101.

34. Очистка производственных сточных вод. Под ред. Ю. И. Турского и И. В. Филиппова. Л., «Химия», 1997. 332 с.

35. Кульский Л. А. Теоретическое обоснование технологии очистки воды. Киев, «Наукова думка», 1995. 127 с.

36.Ибрабиев В.П. Меры электробезопасности в химической промышленности. – М.: «Химия», 1983 г. – с.176.

37. Захаров Л.Н. «Техника безопасности в химической лаборатории». – Л.: «Химия», 1985 г. – с.184.

38. Кушелев В.П. Основы техники безопасности на предприятиях химической промышленности. – М.: «Химия», 2001 г. – с.232.

39. Липецкий В.А., Пряников А.И. Охрана труда, техника безопасности и пожарная профилактика на предприятиях химической промышленности. – М.: «Химия», 2003г. – с.440.

40. Вбронин А.А., Шибенко Н.Ф. Техника безопасности при работе с электроустановками. – М.: «Высшая школа», 2002 г. – с.192.

41. Иванов Е.Н. Технические средства тушения пожара на химических предприятиях. – М.: «Химия», 2005 г. – с.186.

42. Пряников В.И., Родионов А.И. Техника безопасности и промышленная санитария. – М.: «Химия», 2004 г. – с.440.

Резюме

Дипломная работа состоит из 90 страниц, 22 рисунков, 32 таблиц.

В дипломной работе рассмотрена способ очистки каменной соли от нерастворимого осадка, Са ²⁺, Мg²⁺, SO₄^2-ионов методом охлождения и промывкой насыщенным раствором.

При этом разработана принципиальная схема, приведены эколого-экономические расчеты и раздел охраны труда.

Summary

Thesis consists of 90 pages 22 risunkov 32 tables.

The research paper is considered a method of purifying salt of Са ²⁺, Мg²⁺, SO₄² ionov and washing with saturated sodium.

Thus the schematic diagram is developed ekologo-economic calculations and the section of labor protection are given.

Раздел: Химия
Количество знаков с пробелами: 222892
Количество таблиц: 48
Количество изображений: 14

Скачать

... арнайы шұңқырларға салынып, залалсыздандыру жұмысын жүргізіп отырады. Берілген дипломдық жұмыс «Қарағанды қаласының сауда орталықтарына келіп түсетін ысталған балықты ветеринарлық-санитарлық сараптауға» байланысты біз ысталған балықтардың құрамында&# ...

Скачать

... 1000 дәннің массасы. 1000 дәннің массасын анықтау көбінесе тұқымға арналған астықтың сапасын тексергенде қолданылады. Әдетте бір дақылдың бір сортының ірі 1000 дәннің массасы ұсақ 1000 дәннің массаынан әлде қайда үлкен болады. Бұл оны&# ...

Главная Новости Рефераты Статьи Вузы

О проекте Соглашение

Наверх

Войти на сайт

Навигация

Похожие материалы

0 комментариев

Разделы

Инфо

Следите за новостями