Драматургія першага пасляваеннага дзесяцігоддзя (1945-1955)

4. Драматургія першага пасляваеннага дзесяцігоддзя (1945-1955)

паэзія вайна сатырычны камедыя

У спецыфічных умовах развівалася і адлюстроўвала свет, паводле свайго родавага прызначэння, беларуская драматургія пасляваеннага перыяду.

Драматургія пасляваеннага перыяду сцвярджала сябе пераважна ў жанры гераічнай драмы, засяродзіўшы асноўную ўвагу на мастацкім асэнсаванні героіка-трагедыйнага матэрыялу Вялікай Айчыннай вайны. Перад пісьменнікамі быў наколькі удзячны, настолькі цяжкі для ўвасаблення гераічны матэрыял аб Аршанскім падполлі на чале з легендарным Заслонавым, абаронцах Брэсцкай крэпасці, трагедыя бацькі Міная ў яго нечалавечым маральным выбары, мноства іншых эпізодаў нядаўняй ваеннай эпапеі.

Са шматлікіх спроб кампазітараў, празаікаў, драматургаў у мастацкім увасабленні вобраза Заслонава найбольшы поспех выпаў на долю Аркадзя Маўзона ў яго аднайменнай п'есе "Канстанцін Заслонаў" (1947). Былому акцёру і рэжысёру Віцебскага БДТ-ІІ у цэлым удалося пераадолець "біяграфізм" матэрыялу, знайсці сродкі драматызацыі храналагічнай жыццёвай фабулы гістарычнай асобы, своеасаблівымі сцэнічнымі прыёмамі паяднаць напружаны псіхалагізм падпольнай дзейнасці з сімволіка-легендарнымі элементамі, у выніку атрымаўся эксперымент сучаснай гераічнай драмы, якая карысталася прызнаннем, была адзначана Дзяржаўнай прэміяй СССР за 1948 г. Аднак да сапраўднай драмы, дзе заўсёды моцны псіхалагічны струмень, "Канстанціну Заслонаву" было ўсё-такі далекавата.

Найбольш вопытны з пасляваенных драматургаў Кандрат Крапіва на спецыфічным матэрыяле ўсё ж спрабуе падыходзіць да асваення гераічнай тэмы з боку класічнай псіхалагічнай драмы. Яго п'еса "З народам" (1948) прысвечана лёсу інтэлігенцыі ў найдраматычных умовах трохгадовай акупацыі (галоўныя персанажы гэтай п'есы — кампазітары, якія жывуць і працуюць у акупаваным фашыстамі Мінску). Гэты твор К. Крапівы спецыфічны і складаны ў ідэйна-змястоўным плане. Нават сёння яго трактаваць адназначна даволі складана. Найперш заслуга К. Крапівы ў тым, што ён прымушаў сучаснікаў задумвацца над усімі складанымі перыпетыямі ваеннай пары і адводзіў іх ад спрошчанай трактоўкі падзей (у творы ёсць "сапраўдныя" савецкія людзі-схемы, якім быццам бы ўсё зразумела і ясна; побач з імі жывуць сумленныя, але не здольныя да "адкрытай" героікі, ды і не прымаючыя яе, асобы; ёсць прамыя здраднікі, ярыя паслугачы немцаў, але ёсць і "калабаранты", якія нельга аўтаматычна залічваць у разрад прадажных людзей). Пры ўсіх станоўчых момантах твора, найперш звязаных з закрананнем спецыфічнай і напаўдазволенай уладамі праблематыкі (дакладней — яе трактоўкі), п'еса не стала творчай удачай К. Крапівы.

Незадаволены раскрыццём тэмы — кроватачывай драмы Мінскага падполля — пісьменнік паспрабуе вырашаць яе пазней у п'есе "Людзі і д'яблы" (1958), калі адкрыецца ўся праўда аб першапачатковых яго правалах і непадуладных ужо чалавечым вымярэнням паводзінах кіраўнікоў пад сатанінскімі катаваннямі фашыстаў.

Даволі доўга шукаў падыходы да больш-менш праўдзівага адлюстравання складаных падзей Вялікай Айчыннай вайны К. Губарэвіч, пішучы аб абаронцах славутай Брэсцкай крэпасці. Яго п'еса "Брэсцкая крэпасць" (сяр. 1950-х гг.) мае аж тры рэдакцыі, прычым з неаднолькавай жанрава-стылістычнай афарбоўкай: першая пад назвай "Цытадэль славы" і блізкая па сваёй танальнасці да гераічнай драмы была створана ў 1952 г.; затым ішоў упамянуты намі трагедыйны варыянт пад назвай "Брэсцкая крэпасць"; у 1970 г. п'еса пасля перапрацоўкі была названа "Людзі і каменне" і зноў як бы вярнулася ва ўлонне ўласна драмы.

"Брэсцкай крэпасці" папярэднічаў вопыт увасаблення К. Губарэвічам (у сааўтарстве з I. Дорскім) вобраза Заслонава ў п'есе "Цэнтральны ход" (1948), якая прыкметна саступала твору А. Маўзона. Пасля была спроба (таксама сумесна з I. Дорскім) лірычнай камедыі "Алазанская даліна" (1947), якая надуманасцю сюжэта, адсутнасцю колькі-небудзь жыццёва значнай канфліктнай калізіі паказвала на неасвоеннасць аўтарамі выбранай тэматыкі.

Звядзеннем канфлікту (а гэта, як мы знаем, гаворачы словамі К. Крапівы, аснова п'есы) толькі да яго вонкавых праяў, ігнараваннем мастацкай спецыфікі выяўлення гераічнага, менавіта белетрызаваным "катурнавым" яго паказам тлумачацца няўдачы п'ес Ю. Рудзько "Слава дружбе" (пастаўлена ў 1949) і А. Кучара "Гэта было ў Мінску" (1950), якія не змаглі заваяваць увагі нават пры вострым попыце на гераічную тэму.

Сухавей эстэтыкі бесканфліктнасці, штучнай ідэалізацыі жыцця меў асабліва згубны ўплыў на драматургію таго часу, прысвечаную перажытым гэтым пакаленнем векапомным, не менш як у вайну, цяжкасцям аднаўленчага перыяду. Нельга забываць, што ў пасляваенным літаратурным працэсе асноўную службу сучаснасці несла маладая генерацыя драматургаў, якія нярэдка прыходзілі з сумежных родаў літаратуры і толькі яшчэ асвойвалі азы цяжкога сцэнічнага мастацтва. Вядомыя тагачасныя п'есы Ю. Рудзько "Дарагі госць" (1947), В. Віткі "Прамень будучыні" (1948), М. Горцава і М. Паслядовіча "Кветкі Цянь-Шаня" (1949), I. Гурскага "Хлеб" (1949), напісаныя не без ведання матэрыялу, усе без выключэння нясуць на сабе прыкметы ілюстрацыйнай зададзенасці і ўтойвання суровых пасляваенных цяжкасцей, не ўзнімаючыся ў вырашэнні канфліктаў вышэй пераадолення добрага яшчэ лепшым (а гэта, як мы знаем, асноўная пасылка тэарэтыкаў мастацтва, спарадзіўшых тэорыю бесканфліктнасці).

В. Палескі ў п'есе "Калі зацвітаюць сады" (1950) яшчэ змог знайсці рэальны канфлікт і вострасюжэтнае мастацкае дзеянне ў драматызме калектывізацыі заходнебеларускай вёскі. Не аднаму яму ў час апафеозу калгаснага будаўніцтва даводзілася закрываць вочы на неадпаведнасць прадукцыйных сіл вытворчым адносінам у калектыўным землекарыстанні і таму пазбягаць глыбока рэалістычнага паказу чалавека, драматычна-тоеснага ўзнаўлення падзей у пару найвялікшай сацыяльнай ломкі на сяле.

Ненадоўга змаглі заваяваць сімпатыі пасляваеннай аўдыторыі напісаныя ў жанры лірычнай камедыі творы К. Губарэвіча "Алазанская даліна" (у сааўтарстве з І. Дорскім) (1947) і "Простая дзяўчына" (1953), В. Палескага "Песня нашых сэрцаў" (1949). Хоць камедыйная жанравая форма дазваляла пераносіць дзеянне ў ідэалізавана-лірычную сферу чалавека, аднак з-за канфліктнай бясхмарнасці, адсутнасці псіхалагічна індывідуалізаваных характараў п'есы былі далёкія ад раскрыцця ўзвышанага свету жыццёвай рамантыкі, сапраўднай героікі пасляваенных працоўных будняў.

Сваімі мастацкімі вартасцямі вылучалася з іх лірычная камедыя К. Крапівы "Пяюць жаваранкі" (1950). У п'есе з калгаснага жыцця цяжкай пасляваеннай пары драматург таксама не пазбег вандроўнага сюжэта і зададзенасці ў канфлікце, які ўжо ставілі А. Карняйчук у сваіх п'есах "У стэпах Украіны" (1940) і "Калінавы гай" (1950), пазней — М. Дзяканаў у "Вяселлі з пасагам" (1950). Усведамляючы ўсю складанасць калгаснай праблематыкі, масціты драматург імкнуўся хоць неяк публічна апраўдаць лакальны характар канфлікту свайго твора: "У адной п'есе цяжка адлюстраваць усю шырыню і разнастайнасць калгаснага жыцця, таму ў п'есе "Пяюць жаваранкі" мною ўзята адно пытанне — узаемаадносіны асабістага і грамадскага ў свядомасці людзей" (Советская Белоруссия. 1950. 29 нояб.). Прадчуванне пісьменнікам, выхадцам з вёскі, жыццёвай непраяснёнасці гэтага вызначальнага пытання калектыўнага гаспадарання, парушэнне прапорцый у якім пагражае поўнай стратай зацікаўленасці да працы на зямлі, змусіла аўтара да напісання твора ў стылі народнай камедыі з выкарыстаннем традыцый абрадавага сюжэта вяселля. Камедыёграф меў прад сабой багатыя ўзоры аранжыроўкі вуснай творчасці ў "Пінскай шляхце" В. Дуніна-Марцінкевіча, "Паўлінцы" Я. Купалы і іншых творах нацыянальнай драматургіі.

Ва ўмовах антыэстэтыкі бесканфліктнасці асабліва драматычна складваўся лёс сатырычнага жанру драматургіі. Напачатку, яшчэ на пераходзе ад суровай ваеннай рэчаіснасці, Кандратам Крапівой быў напісаны унікальны ў пасляваеннай савецкай літаратуры выкрывальны твор "Мілы чалавек" (1945). Па агульначалавечай значнасці сацыяльнай ідэі і арыгінальнасці яе сцэнічнага вырашэння сатырычная камедыя драматурга ўвайшла ў класічны фонд беларускай літаратуры яе арганічным наватарскім звяном. Ухіленне ад вайсковага абавязку, фактычнае дэзерцірства ва ўмовах ваеннага часу прайдзісвета Жлукты трансфармуецца па ходу п'есы ў новую ступень злачынства, у сістэму прыстасавальнага блатмайстарства, гэтага існага ракавага метастазу грамадскіх адносін. Няўдзячны матэрыял нізкага, агіднага ў жыцці, калі твор узнікае з самога жыццёвага каламуту, з побытава-мяшчанскага раскрою рэчаіснасці, а са свайго боку, дыктат тэорыі бесканфліктнасці, што накладвала вета на саму спробу сатырычнага выкрыцця зла, вымусілі камедыёграфа ўжыць вельмі высокую ступень умоўнасці, стварыць, па вызначэнню крытыкі, "камедыю ў камедыі" (у п'есе паралельна з асноўным сатырычным дзеяннем-выкрыццём у вясёла-жартаўлівым знешне, але пры гэтым сур'ёзным паводле праблемнага напаўнення ключы ідзе дыялог-спрэчка двух драматургаў — Язвы-камедыёграфа і Праменнага-паэта). Па сутнасці, мадэрнісцкі наватарскі прыём дазволіў драматургу дасягнуць поўнай улады над сатырычным матэрыялам, праз ступень падвойнай умоўнасці перавесці яго ў эстэтычную рэальнасць высокамастацкага твора. П'еса "Мілы чалавек" па зразумелых прычынах была прызнана ідэйна заганнай і з першай пастаноўкі знята з рэпертуару. Сатырычны жанр быў асуджаны на поўны застой. Толькі ўжо на пачатку 50-х гадоў адчулася нясмелае прызнанне згубных вынікаў дробязнага ідэалагічнага рэгламентавання мастацкага працэсу. У перадавым артыкуле газеты "Правда" "Пераадолець адставанне драматургіі" адзначалася: "Нам не трэба баяцца паказваць недахопы і цяжкасці. Лячыць трэба недахопы. Нам патрэбны Гогалі і Шчадрыны. Недахопаў няма там, дзе няма руху, няма развіцця" (Правда. 1952. 7 апр.).

Прэцэдэнт выкрывальнай сатыры ў "Мілым чалавеку" і тэарэтычныя выступленні ў абарону жанру камедыі неўзабаве вылучаць беларускіх драматургаў ва ўсесаюзны авангард напярэдадні "адлігі" 60-х гадоў. Раней, чым у якой іншай з саюзных літаратур, у беларускай драматургіі сатырычным вестуном пасля застойнай пары з'явілася камедыя А. Макаёнка "Выбачайце, калі ласка!" (1953), у якой крытыкаваўся бюракратызм савецкіх чыноўнікаў сярэдняга звяна (галоўным героем твора і асноўным аб'ектам сатырычнага высмейвання ў камедыі выступае старшыня райвыканкама Калібераў). Адзначым, што гэта была не першая п'еса нашага земляка А. Макаёнка (ён родам з Рагачоўшчыны). Мастацкай дасканаласці твора папярэднічала паласа працяглай творчай вучобы: маладым драматургам напісана каля дзесятка п'ес, пераважна малафарматных, якія не аднойчы былі адзначаны на конкурсах ("Добра, калі добра канчаецца", 1946; "Перад сустрэчай", 1950; "Жыццё патрабуе", 1950; і інш.).

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Яскевіч А.С. Драматургія / Літаратура першага пасляваеннага дзесяцігоддзя 1945—1955 // Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т. Т. 3. Мн., 2001. С. 81-94

2. Гісторыя беларускай савецкай літаратуры 1941-1980. С. 23.)

3. Тварановіч Г.П. Літаратура перыяду Вялікай Айчыннай вайны // Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т. Т. 3. Мн., 2001. С. 8-40.

4. Гніламёдаў У.В. Ад даўніны да сучаснасці: Нарыс пра беларускую паэзію. Мн., 2001.

5. Анталогія беларускай паэзіі: У 3 т. Мн., 1993. Т. 2.

6. История белорусской советской литературы - Мн., 1977. С. 146.