Масавая літаратура

1.2 Масавая літаратура

Словазлучэнне «масавая літаратура» мае розныя значэнні. У шырокім сэнсе гэта ўсё тое ў літаратуры, што не атрымала высокай ацэнкі мастацкі адукаванай публікі: альбо вызвала яе негатыўныя адносіны, альбо засталася ёю незаўважаным.

Аднак больш распаўсюджаным і ўплывовым з’яўляецца ўяўленне аб масавай літаратуры як аб літаратурным «нізе». Яно ўзыходзіць да класіцысцкі арыентаваных тэорый: да нарматыўных паэтык, якія рэзка супрацьпастаўлялі жанры высокія, сур’ёзныя, кананічныя і нізкія, смехавыя, некананічныя. «Масавая літаратура — гэта сукупнасць папулярных твораў, разлічаных на чытача, што не далучаны (альбо мала далучаны) да мастацкай культуры, які не валодае развітым густам, не жадае альбо няздольны самастойна думаць і па вартасці ацэньваць творы, які шукае ў друкаваным слове галоўным чынам забаву».

Масавая літаратура — словазлучэнне, якое менавіта ў такім выглядзе ўкаранілася ў айчыннай культуры, — у гэтым яго разуменні абазначаецца ў іншых культурах па-рознаму. Так, у англамоўнай літаратурна-крытычнай традыцыі масавая літаратура абазначаецца тэрмінам «папулярная (popular) літаратура». У нямецкай — аналагічную ролю адыгрывае словазлучэнне «трывіяльная літаратура». Французскія спецыялісты вызначаюць гэтую з’яву як паралітаратуру. Грэчаская прыстаўка para-, з дапамогай якой утвораны дадзены тэрмін, мае два значэнні. Яна можа абазначаць з’яву, падобную да іншай (напрыклад, у медыцыне паратыф — захворванне, якое напамінае тыф па сваіх знешніх прыкметах), альбо прадмет, які знаходзіцца побач з другім прадметам ці непадалёку. Паралітаратура — гэта падабенства літаратуры, якое паразітуе на ёй, дзецішча рынку, прадукт індустрыі духоўнага спажывання.

Паралітаратура абслугоўвае чытача, чые паняцці аб жыццёвых каштоўнасцях, аб добрым і дрэнным вычэрпваюцца прымітыўнымі стэрэатыпамі, імкнуцца да агульнапрызнаных стандартаў. У адпаведнасці з гэтым героі твораў паралітаратуры пазбаўлены, як правіла, індывідуальных рыс, псіхалогіі, нейкіх асаблівых прыкмет. А часам персанажы гэтых твораў наогул ператвораны ў фікцыю асобы, у нейкі «знак». Як піша В. Халізеў, «крайні схематызм паралітаратурных персанажаў адрознівае іх ад герояў высокай літаратуры і добрай белетрыстыкі».

Адсутнасць характараў у творах паралітаратуры кампенсуецца дынамічным дзеяннем, вялікай колькасцю неверагодных, амаль што казачных здарэнняў. Тым не менш аўтары стараюцца ўпэўніць чытача ў дакладнасці і верагоднасці таго, што адлюстроўваецца.

Як ужо адзначалася, паралітаратура, асабліва сучасная, з’яўляецца дзецішчам рынку і індустрыі духоўнага спажывання. Гэты момант накладвае велізарны адбітак на аўтарскі пачатак, які ў большасці творах практычна выпусташаны.

Масавая літаратура з яе клішыраванасцю і «безаўтарствам» вызывае да сябе негатыўныя адносіны ў большасці прадстаўнікоў мастацкі адукаваных слаёў грамадства, у тым ліку і саміх літаратараў. Разам з тым прадпрымаюцца спробы разглядаць яе як з’яву культуры, што валодае не толькі станоўчымі рысамі, але і стаіць вышэй т. зв. «строгай» альбо «высокай» літаратуры. У якасці прыкладу В. Халізеў, пераважна ад інфармацыі якога, як было ўжо сказана вышэй, мы адштурхоўваемся пры разглядзе дадзенага кола пытанняў, прыводзіць працу амерыканскага вучонага Дж. Кавэлці «Прыгоды, загадкі і рамантыка: апавяданні аб мастацтве і культуры мас» (Cawelti J.G. Adventure, mystery and romance: Formula stories as art and popular culture.— Chikago, 1976), першы раздзел якой, дарэчы, перакладзены на рускую мову. У ёй аспрэчваецца звыклае ўяўленне аб тым, што масавая літаратура складае ніжэйшую і сапсаваную форму чагосьці лепшага, і сцвярджаецца, што яна мае не толькі поўнае права на існаванне, але і валодае перавагамі перад прызнанымі шэдэўрамі. Масавая літаратура тут характарызуецца як «формульная»; пры гэтым яна імкнецца да стэрэатыпаў, якія, аднак, увасабляюць глыбокі сэнс: масавая літаратура выражае «эскапісцкія перажыванні» чалавека, выконваючы запатрабаванні большасці амерыканцаў і заходнееўрапейцаў ва ўцёках ад жыцця з яго аднастайнасцю, сумам, паўсядзённым раздражненнем і замене ўсяго гэтага нейкім упарадкаванным быццём, што прысутнічае ў творах мастацтва.

Узвышаючы масавую літаратуру, Кавэлці падкрэслівае, што яе аснову, грунт складаюць устойлівыя, «базавыя мадэлі» свядомасці, якія характарызуюць усіх людзей. За структурамі «формульных твораў» — «першапачатковыя інтэнцыі», зразумелыя і прыцягальныя для пераважнай большасці насельніцтва. Адзначыўшы гэта, амерыканскі вучоны сцвярджае думку наконт абмежаванасці і вузкасці высокай літаратуры, «нязначнай колькасці шэдэўраў», якія прызначаны толькі для элітнай чытацкай аўдыторыі.

Як піша В. Халізеў, «Кавэлці <...> радыкальна пераглядае здаўна ўкаранёнае ацэначнае супрацьпастаўленне літаратурнага «верху» і «нізу». Яго смелая навацыя ўяўляецца далёка не бясспрэчнай, хоць бы па аднаму таму, што «формульнасць» з’яўляецца ўласцівасцю не толькі сучаснай масавай літаратуры, але і важнейшай рысай усяго мастацтва мінулых стагоддзяў. Разам з тым праца аб «формульнай літаратуры» будзіць думку. Яна прымушае крытычна аднесціся да традыцыйнай антытэзы (літаратура «вяршынная» і літаратура «масавая»), стымулюе высвятленне каштоўнаснай неаднароднасці ўсяго таго ў літаратуры, што не з’яўляецца шэдаўрамі класікі. У гэтай сувязі, на наш погляд, перспектыўным з’яўляецца размежаванне масавай літаратуры ў вузкім сэнсе (як літаратурнага нізу) і белетрыстыкі як сярэдзіннай галіны».