Курсты суреттеу

5. Курсты суреттеу

Курс дамуында ауытқулары бар балаларға арналған мектептерде «Бейнелеу өнері» және «Қол енбегі» сабақтардың оқыту әдістерінің тарихи шолу және құру туралы мағлумат; ақыл-есі кем оқушыларда бейнелеу және енбек іс-әрекетінің қалыптастыру жолдары мен зандылықтары туралы қарастыратын 15 сағаттық лекциядан тұрады. 30 сағат семинар сабақтарында түрлі кемістігі бар балалардың психо-физиологиялық ерекшеліктері; кіші сыныптардағы мұғалімдердің кәсібилік білім мен іскерлікті қалыптастыруы, мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған түрлі мекемелерде түзету-тәрбиелеу жұмыстың бағыттарын анықтау аспектілері қарастырылған.

№ 1 лекция. Бейнелеу өнері шынайылылықтың эстетикалық түсінігінің көрсеткіш формасы ретінде

Өнер адам әрекетінің туындысы, қоғам түсінігінің формасы ретінде.

Сурет салу адам үшін маңызды орын алған және ала да береді. Ол адамдар арасындағы қарым-қатынас мүмкіндігі ретінде қолданылады.

Адамның сурет салу дағдысы ерте кезден бастап пайда болған. Археологтардың тапқан суреттері, алғашқы адамдардың бұл жөнінде үлкен жетістіктерге жеткендігін куәландырады.

Өнер – эстетикалық тәрбие берудің басты құралы. Себебі, өнер адамының рухани дамуы мен дүниетанымының қалыптасуына әсер етеді. Бейнелеу өнерінің танымдық, идеялық, тәрбиелік, эстетикалық қызметтері оқу-тәрбие процесінде көрінеді. Бейнелеу өнері сабақтары оқушылардың көру жады және шығармашылық қабілеті мен іскерлік дағдыларын қалыптастыруға, жеке бас ерекшеліктерін дамытуға көмектеседі.

Бейнелеу өнері (ағылш. Visual arts) — дүниені көзбен көріп, түйсіну негізінде бейнелейтін пластикалық өнердің бір саласы. Бейнелеу өнеріне негізінен кескіндеме мүсін, графика жатады. Бейнелеу өнерінің белгілері архитектура, безендіру және қолданбалы өнерде көрініс табуы мүмкін. Сондықтан шартты түрде оларды да бейнелеу өнері қатарына жатқызады. Сондай-ақ, театр, кино, теледидардағы безендіруді, көркем дизайнды да Бейнелеу өнері ретінде таниды. Бұл өнердің де негізінде адам, табиғат және заттық әлемді тұтастықта, бірлікте қарастыру жатыр. Бейнелеу өнері дүниені байқау, бақылау, көру нәтижесінде оның көркем бейнесін жасайды. Әр ғасыр, дәуір, кезеңде пайда болған Бейнелеу өнерінің туындылары өзіндік бейнелеу жүйесі мен көркемдік үндесудің түрлі типтерін құрайды. Бұл өнер танымдық, құндылық және қарым-қатынастық қызметімен де ерекшеленеді. Уақыттық даму процесі басқа өнер түрлеріне (әдебиет, музыка, театр, кино) қарағанда Бейнелеу өнерінде шектеулі, ол негізінен кеңістіктік ауқымымен ерекшеленеді. Суретші өз көзімен көріп, түйсінген шындығын сол сәттегі қалпымен көрсетуге ұмтылады. Өмір құбылыстары типтік жағынан таңдап алынып, заманның тірлік-тынысы жан-жақты көркемдік қуатпен беріледі. Бейнелеу өнерінің көркемдеу құралдарына сурет, түрлі түс, пластика, жарық пен көлеңке, композиция, ырғақ жатады.Бейнелеу өнерін мектепте оқыту оқушылардың көркем мәдениетке деген оң көзқарасын қалыптастыруға және қоғамның белсенді болашақ мүшесін тәрбиелеуге лайықты үлес қосады. Оқушылар бейнелеу өнері арқылы табиғат пен қоғамның дамуының, қоршаған ортадағы әсемдікпен, адам қолымен жасаған әсемдіктің мәнін түсініп, олардың даму заңдылығына көз жеткізеді.

Бейнелеу өнер сабағы сезім мүшелеріне дамуына ықпал жасай,ойлауға сүиене отырып, көру қабілеттін талдап, көре есте сактап, өзін өзі тәрбиелеу, суреткке деген талғамы, сурет салу сапалығы,елестету, сурет салу тілін меңгерту,эстетикалық сезім қалыптастыру, (әдемілік пішінін,қимылдың пропоциясы, түс және түс сәйкестігін) барлығы бейнелеу өнерінің түсінігін, қоршаған ортаны түсіну, өзінт өзі тануға қалыптастырады.

Бейнелеу өнер түлерінің мақсатты- ақыл есі кем балаға кемшіліктерін түзету. Сурет сабағында қол мен көзге арналған жаттығумен қатар, мақсатты іс әрекетпен, қимыл кординациясының дамуына дағдыландыру.

Бейнелеу өнерінің тапсырмасы- эстетикалық ж\е шығармашылық тәрбие. Эстетикалық тәрбие сурет сабағында баланы өмірдің әдемілігіне , табиғат, өнер, қоғамды қабылдауды көмектеседі.

Ең басты- балаға орта шынайлығын, дұрыс қабылдауды үйрету.

Бейнелеу өнері сабағында балаалр айнаалсындағы заттармен жаксы таныс болу қажет. Көптеген бейнелер түстермен көлемдермен және т.б.Айналадағы заттарды тани арқылы қабылдауы және коре есте сақтауы жақсы дамиды.Бейнелеу өнер сабағы балаларға терең ойды дамыту үшін жұмыс жасауды уйретеді.Балалар сурет салу барысында салынатын суретке мұқият қарап қолданылатын құрал – жабдықтарымен жақынырақ тани отырып,сурет салады..

Сурет салу кезінде екі ұқсас затты тапсырманы шешуге болады.Көру арқылы есте сақтау яғни,көрген заттарды атап,ажырата білу.Қабылдауын жоғарлату берілген заттарды қолдана білу.көлемін пішінің олармен жұмыс жасай білу.Бейнелеу өнер сабағында балаларға сурет арқылы әңгіме құрастыра отырып, сұрақ жауап ұоюды дағдылау.Кіші сынып оқушыларында берілген заттардың атауын білу қажет.Көріп есте сақтау процессін бейнелеу өнер сабағында ғана емес басқа сабақтармен ұштастыру керек.Бейнелеу өнер сабағында нң бастысы қаорапайым заттардың атауын,сурет салу барысында барлық элементтерін меңгеру керек. Мұғалім балаларға суретті қалай салуды қарандашты қандай ұстаау бір сызықпен қалай жүрпгізіді уйрету. Балалр көптеген әдістерді сүйене отыра көотеген түрлі –түрлі сурет салуды уйренеді.Сабақта бала аквариуммен сурет салуды уйрену қажет. Бейнелеу өнер сабағы балалрға мынадай жағдайларды туғызады. Ойды қалыптастыру, жұмыс орнын у уйлестиіру жоспары арқылы жұмыс жасау. Бейнелеу өнер сабағында мұғалім балалрға көптеген дәріс беру арқылы үйретеді. Живопись графика скульптура архитектура декоротивтик исскуство.

Мұғалімнің мақсаты – балаларға жеңіл түрде өтілген сабақтарды уйрету. Бейнелер өнер сабағы төрт турлі сабақ турімен жүргізіледі. Натура,декоротивтік,тақырып, әңгіме айту арқылы сурет салу.

Бейнелеу өнерінің жанрлары - живопись, графика, скульптура, декоративно-қолданбалы өнері, архитектура.

Жанр (француздың Qenre - түр немесе тек сөзінен шыққан) – бұл көркем шығарманы бейнелі композициялық ұйымдастыру формасы болып табылады. Жанрларға бөлу барлықбейнелеу өнері түрлерінде дерлік кездеседі. Бірақ әрқайсысында әртүрлі. Әсіресе жанды бейнеде барлық жанрлар айқын көрінеді деп айтуымызға болады. Жанр негізінен бейнеленген бейнеге байлансыты ажыратылады. Бейнелеу өнері бірнеше жанрларға бөлінеді: пейзаж, натюрморт, портрет, тақырыптық картина, тарихи, батальдық, тұрмыстық, анималистік, интерьер. Енді бейнелеу өнерінің жанрларына жеке – жеке тоқталып өтейік. Пейзаж – адам әуелбастан ақ табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке дейін белгілі бір оқиға мен адамның тұлға – тұрпатын бейнелегенде керек фон ретінде пайдаланып келген. Тек 17 ғасырда ғана біріңғай табиғат көрінісін бейнелейтін картиналар туа бастады. Мұндай жанрды Голланд суретшісі ойлап тапты. Пейзаж өнері өте әр алуан. Кейбір пейзаждар өмірде бар нақты көріністі бейнелесе, енді кейбіреулері суретшінің қиялынан туады. Ондай шығармалардың қай – қайсысында да суретшілер табиғаттың мінез – құлқын айнытпай салуға тырысады. Пейзаж – табиғаттың көріністерінің әсемдігін, құбылыстарын бейнелеу болып табылады. Натюрморт – француз сөзі, дәл мағынасы «өлі табиғат» деген ұғымды білдіреді. Оған тұрмыста күнде қолданылатын заттарды, жемістерді гүлдерді немесе балшықтан күз құстарымен дайындалған алуан түрлі бағамдарды бейнелейтін картиналар жатады. Натюрморт алғаш рет 18 ғасырдың басында Голландияда пайда болды. Бұл Голландиялық өнердің әсіресе, натюрморттың ерекше көрінісісмен негізделеді. Натюрморт – белгілі бір тақырыпта құралған жансыз заттар жиынтығын суреттеп бейнелеу болып табылады. Портрет – жеке адамның, адамдар тобының портреттері табиғат немесе белгілі ортада отырған адам портреті, психологиялық портрет, салтанатты портрет болып келеді. Тақырыптық картина - өмір белестері көрсетілген шығарма. Тарихи, батальдық, тұрмыстық, анималистік, интерьер жанрлары тақырыптық картинаның салалары болып табылады. Тарихи жанр – адамзат, қоғам өміріндегі тарихи оқиғаларды, құбылыстарды бейнелеу. Батальдық жанр – әскери өмір тіршіліктері, соғыс жағдайындағы іс – әрекеттерді бейнелеу. Француздың «батай» сөзі шайқас деген мағынаны білдіреді. Тұрмыстық жанр – адамдардың күнделікті өмірде, тұрмыс тіршілігінде өтіп жататын түрлі оқиғалар мен құбылыстарды бейнелеу. Анамалистік жанр – жануарлар мен хайуанаттардың бейнесін бейнелу. Бұл латынның «анима» - жануарлар деген сөзінен шыққан. Ал пейзажға қатысы маринистік жанрда – теңіз беті құбылыстары мен оқиғаларын және адамадардың олармен күресін бейелеу. Морфологиялық жанр – қиял – ғажайып аңыздар менертегілер мазмұнына байланысты тақырыпта бейнелеу. Жоғарыда айтып өткендей, жанды бейнеден басқасында жанрлар толық көрініс таппайды. Мысалы мүсін өнерінде көбінесе портрет, ал сәулет өнерінде интерьер айқын басымдық танытды.

Жанрларға бейнелеу еуропалық бейнелеу өнерінде 15-16 ғасырларда қалыптасты. Бірақ уақыт өте келе, қоғамның дамуына байланысты жанрлар өзгеріп отырды. Мәселен сәулеттік пейзаж, пейзаж – марина заман талабының көрінісі. Көптеген суретшілер тек бір бағыт бойынша, белгілі бір жанрда жұмыс істеп, өз шығармашылығын соған арнаған. Қазақ суретшілерінің ішінен пейзаж, тақырыптық картина бойнша жұмыс істеген Ә.Қастеевті, О.Таңсықбаевті, А.Ысмаиловты, натюрморт жанры бойынша көптеген шығармалар жазған А.Ғалымбаеваны, портрет жанрында еңбек еткен Н.Нұрмұхаммедовты, Л.Леоньтевті айтуымызға болады.

Сонымен қатар бейнелеу өнерінің туындыларымен жұмыс жасаудың бірнеше әдістері бар. Олар:

Графика шығармалары адам баласы өмірінің барлық кезеңдерінде кездеседі. Белгілі бір мағнаны білдіретін суреттер мен гравюра, кітаптағы және плакаттағы шрифт, кітап безендірулері және газат карикатурасы, түрлі заттарға арналған белгілі қағаздар, театр және кино жарқағазы, жолдың және заттардың белгілері-мңне мұның барлығы станокты және қолданбалы графика шығармалары.

Графика сөзі гректің «графо»-жазамын, сызамын, сурет саламын деген сөзінен шыққан. Ал жалпы графика дегеніміз-ақ және қара түстердің негізінде, қатаң сызықтармен салынған сурет. Ақ түс ретінде қағаз,қара түс ретінде қарандаш, көмір және т.б материалдар қолданылады. Сонымен қатар жұмыстың түріне қарай түстердің шектеулі түрлерін де пайдаланады. «Гравюра» сөзі француз тілін аударғанда «ойып алу»деген мағнаны білдіреді. Гравюраға литография,ксилография,линогравюра офорт түрлері жатады.

Бейнелеу өнері түрлерінің ішінен жанды бейне көрермендер арасында барынша танымал. Егер мүсін өнері-көлемді денелерді, графика-қағазда салынған ақ-қара түстер арқылы көрсетіле,жанды өз көрермендеріне ешқандай түсініктемесіз-ақ түсінікті. Жанды бейне- бүкіл майлы боялармен жасалған және кергішке салынған,біз мұражайда қызықтайтын картиналар ғана емес. Жанды бейне ұғымы кең, әрі сан алуан техниканы қамтиды. Мысалы: темперамен,гуашьпен,акварельмен,пастельмен, сенгинамен салынады.

Сәулет өнері. Мүсін өнері әрқашан да паластикалық өнердің ішінде ең бастысы болып келді. Ол дәуір идеясын мейлінше айқын білдіреді және өз заманының басқа бейнелеу өнерлерінің-мүсін мен жанды бейненің стилін анықтап отырды. Бұл әрі ұзақ жасайтын өнер:мысырлық пирамидалар немесе американ үндістерінің ежелгі храмдары сан мыңдаған жылдар тұрып,бізге дейін жетті.

Сонымен бірге, сәулетті өнер ретінде қабылдау көбіне мүмкін емес сияқты көрінеді. Біріншіден, оның мүсін мен суреттерден айырмашылығы өте көп:ол ештеңені бейнелемейді және ештеңені суреттемейді. Екіншіден, біз сәулет ғимараттарында өмір сүреміз, оқимыз және жұмыс жасаймыз,барлық уақытта сәлет өнерінің арасында жүреміз. Сәулет-бұл адам қызметінің ерекше түрі,мұнда техникамен өнер,пайда мен әсемдік бірге өрлеген.

Мүсін, яғни «скульптура» сөзі алғашқыда қатта материалдардан фигураларды қашап жасауды,мүсін жасауды білдірген. Кеңінен пішіндеу арқылы жасалған шығармаларда осы ұғыммен білдірілген.

Мүсіннің басқа бейнелеу өнері түрлерінен айырмашылығы сол,оның басты әсерлік құралы аймақтық форма. Мұның өзі оны жасаған кезде ағаш,металл, тас сияқты ұзақ сақталатын материалдарды пайдалануға мүмкіндік береді.

№ 2 лекция. Бейнелеу өнері білім негіздері

Сурет салудың теориялық негіздері (сурет, живописьтер , композициялар) және сабақтың ұйымдастырылуы. Заттардың пропорциясы және формасы (конструкция). Перспективаның заңдылықтары, цветоведения, пластикалық анатомиясы және светотени.

Перспектива заңдылықтарын бейнелеу өнерінің барлық сабақ түрінде кездестіруге болады. Перспектива қоршаған ортада қалай көрінсе, қағаз бетінде соған сәйкес бейнеленеді. Әсіресе суретшілердің көркем шығармаларын көруде, қабылдау барысында кеңістіктің тереңдігін анық сезінеміз. Кейбір заттар бізге жақын немесе алыс болып көрінеді. Перспектива дегеніміз – көрінетінн нүктелердің бізден алыстаған сайын көмескі көрінуі. Перспектива заңдылықтарын меңгеру арқылы картинадағы көріністердің тереңдігін айқын көруге болады.

Перспектива – сызықтық, ауа және жарық пенкөлеңке перспективасы болып бірнеше топқа бөлінеді. Ертеде итальян және неміс суретшілері өз туындыларында перспективалық заңдылықтарды қарастырған (мысалы, Паоло,Уиелло, Леонардо да Винчи, Альберхт Дюрер, т.б) Тегіс жердегі параллельсызықтар көкжиекте бір нүктеде қиылысады. Мыс, темір жол релстері. Сызықтық перспективада бақылаушадан қашықтағансайын заттардың бөлшектері және сызықтары кішірейе береді. Сызықтық перспектива фронтальдық және бұрыштық болып екіге бөлінеді. Фронтальдық перспективада заттың бір жақ беті толық көрінеді де, қалған беті көрінбейді. Мыс, заттың тура алдынан қарағандағы көрінісі. Бұрыштық перспективада бақылаушыға заттың бір бұрышы мен екі немесе үш бұрышы толық көрінеді. Ауа перспективасында кеңістіктегі заттардың реңдік және түстік қатынасы бұлыңғыр немесе солғын болып өзгереді. Жарық пен көлеңке перспективасында заттар жарық көзінен қашықтаған кезде оның жарық беті көмескі, ал көлеңке беті солғын болып көрінеді. Мұны нақты бақылау жасау арқылы оқушылардың көзін жеткізуге болады. Яғни бақылаушы бір орнынан қозғалмай және мойнын бұрмай бір қарағанда байқай алатындардың бәрі көру нүктесі деп аталады. Затты неғұрлым айқын, дәл қабылдау шамамен 30градус шеңберінде болады. Егер бақылаушы заттың маңайында оңға, солға, жоғары, төмен орын ауыстырып отыратын болса, онда зат оған жаңа көру нүктесімен көрінеді.

Оқушыларға көше көрінісін бейнелеу арқылы перспектива заңдылықтарын жақсы түсіндіруге болады. Қаз – қатар тұрған үйлер мен телеграф бағаналары, көше бойындағы ағаштар алдыңғы қатарға қарағанда, барған сайын кішірейіп, көкжиекке түйіседі. Ауа перспективасында жарық пен көлеңкенің қарама – қайшылығы, заттың көлемділігі, түстік бояуы сурет салушыдан қашықтаған кезде күрт өзгеріп отырады. Мұның басты ерекшелігі ауа райына байланысты ауа мөлдір емес, шаң тозаң, ылғал, тұманданып бұлдыр көрінеді. Ауа перспективасындағы бейнеленген көркем шығарманы үш кезеңге бөлуге болады. Мыс, алдыңғы қатар, орта қашықтықтағы көрініс. Бірінші қатардағы барлық заттар айқын, жарық көлеңкесі болуы мейлінше қанық болып көрінеді. Екінші қатарда біршама көмескілеу болып көрінсе, үшінші қатарда мұнарып, жымдасып кетеді. Ауа перспективасын беруді пейзажист суретшілердің шығармалырынан айқынырақ көруге болады. Өйткені олардың басты міндеті – көркем шығармада ауа кеңістігін айқындау.

Композиция әрбір өнер туындысы ретінде

Нақ нұсқаны қою, қай тұстан отырғаныңды анықтау, параққа суретті дұрыс орналастыру, бәрі де композицияның негізгі бастаулары. Бұл сөз әдетте музыкалық шығармаларға арналғандай, бірақ мұнда кең ұғым бар.

Композиция ( латын тіл «құрастыру», «тәртәпке келтіру» деген мағынаны білдіреді) – шығарманың құрылысы, оның негізгі бөлшектерінің орналасуы, оқиғалардың баяндалу реті. Суретшінің қолында композиция – көркем құрал. Ол композиция арқылы кейіпкерлердің мінез-құлқын, іс-әрекетін ашып бейнелеп отырған өмір құбылыстарын өз түсінігінше жеткізіп көрсетеді.

Композиция шығарманың құрылымы тұрғысынан мазмұнның неғұрлым айқын, нанымды, әсерлі шығуына жағдай жасайды.

Қарапайым тілмен айтқанда көркем шығарманың ішкі құрылысы толып жатқан бөлшектерден тұрса, композиция сол бөлшектерді өзара құрастырып, біртұтас етеді. Жұмысты бастар кезде композицияның орны ерекше, ал қалған салалары соған байланыстылығын ұмытпаған жөн. Сондықтан да суретші, нақ нұсқаны қойып, өз орнын белгілігін соң, салынар суретті қағаз бетіне қалайша әсерлі орналастыруды ойластырады.

Композицияның негізгі талабы – шығарманың көркемдік бірлігін табу. Шығарма авторы сурет, кескіндеме, роман, пьеса, симфония т.б. болсын, солардың жекелеген бөліктерін біріктіріп, тұтас бір әсер беретіндей ету немесе әр қилы дүниелерден ортақ бір композициялық ойға бағындырылған шығарма жасау. Бұл үшін суретші алдымен композицияның орталық нүктесін табу керек. Композицияның қалған бөліктерін соған байланысты құрады.

Композициялық орталықты қандай тәсілмен анықтау әр суретшінің өз қалауы. Кейде кейбір картинаның шебер де, нәзік орындалғаны сондай, композициялық орталықты табу оңайға түспейді. Ешқашан да картинаның композициялық орталығын оның геометриялық орталығымен топтастыруғаболмайды. Көп жағдайда сәйкес келеді де. Сондай-ақ композициялық ортақ тақырыптық орталықпен қабыса бермейді. Ал геометриялық, композициялық, тақырыптық орталықтардың бір жерден шығуы сирек құбылыс. Композиция суретші үшін негізгі мақсат емес екенін ескеру қажет, өйткені композицияның негізгі мұраты – суретшінің идеялық ойын көрсету. Осыдан композициялық орталық көрекм шығарманың композициялық құрылымының түйіскен жері ғана емес, сонымен қатар, шығарма мазмұнын анық көрсетуге қызмет етуі керек.

Суреттегі денелердің көлемі, пішіні, орналасуы, композициялық орталық деп саналатын заттың немесе тұлғаның көлеміне, пішініне және орналдасуына көп тәуелді. Бұл тәуелділікті композициялық ырғақ деп атауымызға болдаы. Бейнелеу өнеріндегі композициялық ырғақ, музыкалық шығармадағы ырғаққа ұқсас, әрі пайда болған дыбыс, өзіненбұрынғы дыбыстың табиғи жалғасы. Осынау дыбыстардың сан түрлі гаммасы бірігіп, жалпы үндескен гармонияға ұласады. Жалғыз жалған нота осы бірлікті бұзған уаытта гармония ыдырап, берекесі кеткен дыбыстарға айналады.

«Суретші ең қызықты да, маңызды дүниелерді өзі бақылап үйренбейінше, композиция құруды да үйрене алмайды» (М.В. Крамской). Әсіресе алғашында өз бетімен көңілде түйген дүниелерден ойша композиция құрып үйрену көп көмектеседі.

Композициялық бірлік суретшінің зат көлемдерімен сызықтарды қалай таратуына, олардың кескіндерін және суреттегі орындарын қалай белгілегеніне ғана тәуелді емес, сонымен бірге жарық пен қараңғы тұстардағы бейнелерді қалай орналастыруына да байланысты.

№ 3 лекция. Ақыл-есі кем оқушылардың бейнелеу өнері әрекетінің ерекшеліктері.

Мүмкіншілігі шектеулі балалардың бейнелеу өнеріндегі көру және қимыл әрекетінің дайындығы. Бейнеленген заттар формаларын қабылдау және кеңістік бағдарлау байланыстары.

Көмекші мектептегі оқушылар, әсіресе төменгі сынып оқушылары сурет салуды ұнатады. Балалар сурет салуға деген ұсынысты қуанышпен қабылдап іске ерекше көңілмен кіріседі. Кіші мектеп оқушылары үшін сурет салу ойынның бір түрі сияқты. Сабақтың бұл түрі балаларды қуантып қызықтырады. Мұндай қызығушылық сурет салу сабағында да және бейнелеу әрекеті бойынша сабақтан тыс уақытында да байқалады. Кейбір жағдайда ғана « Мен не салу керектігін білмеймін » деген сөздерді естуге болады.

Оқушылардағы ерекше белсенділік еркін тақырыпта, яғни мұғалім белгілі бір заттың суретін салуға итермелемеу, арнайы тақырыпта сурет салуды ұсынбаған жағдайда байқалады.Түрлі-түсті бояулар мен қарындаштарға қуанып балалар өздеріне ұнаған заттарды салады.

Егер оқушыға белгілі бір тақырыпты немесе заттың өзін салуды ұсынса балаларда аса үлкен құлшыныс және қызығушылық болмайды. Бұл жерде белгілі бір тұжырымға келуге болады: оқушылар өздеріне ұнаған және сала алатын затты ғана ерекше көңілмен салады. Олардан белгілі бір білімділік пен іскерлікті талап етсе, балада енжарлық пен жұмысқа деген жағымсыз қарым-қатынасты байқауға болады.

Бейнелеу әрекетіне деген қызығушылық пен белсенділіктің төмендеуі кейде жоғары сынып оқушыларынан да байқауға болады. Оны бірнеше себептермен түсіндіруге болады.

Біріншіден, ақыл-есі кем оқушылар үлкейген сайын өз жұмыстарына сынмен қарай бастайды, ал белгілі бір заттың графикалық пішінін дәл келтіре алмағандық әлсіздігінен болады.

Екіншіден, жоғары сынып оқушыларында «Интеллектуальды енжарлық» байқалады, (Л.С. Славина) оның себебі оларда оқу жұмысына деген қызығушылық өз уақытында қалыптаспаған, әсіресе сурет салу сабағынан.

Үшіншіден, жоғары сынып оқушылары, кіші сынып оқушылары сияқты тапсырманы орындауға қызығушылық пен сезім болмаса, оған олар селқос қарайды.

Бейнелеу әрекетіне деген қызығушылықтың төмендеуі салынған суреттің тақырыбына ғана емес, оның сапасына да әсерін тигізеді. Бұл жоғары және кіші сынып оқушыларына тән нәрсе.

Оқушылардың өз қалауымен салынған суреттерде олар өздеріне жақын нәрсені ғана емес, өздерімен жиі кездесетін жағдайды, достарымен байланысты жағдайды көруге болады.Бұл көбіне жаттап алынған бейнелер (үй, көлік, кеме, ұшақ, гүл т.с.с) олар бір суреттен екінші суретке аз ғана өзгеріспен қайталанады. Сонымен қатар бір қателер қайталанып отырады, ақиқат салынған суреттің сәйкессіздігі сақталады. Мысалы, бірнеше қабаттан тұратын үйді салғанда, оқушы оның есігін биіктігімен тең өлшемде бейнелейді.

Кейде оқушылар бір қағаз парағына бір-бірімен байланысы жоқ екі-үш салынған суретпен толтырып қояды. Балаларды суреттің мағынасы қызықтырмайды – оларды салып отырған көлем,пішін,сурет салу процесі қызықтырады.

Көптеген оқушылар суретке өз ойларын түсіре алмайды, кейде алғашқы ойы ауысып кетеді. Екінші сынып оқушысы Салтанат аса бір үлкен тілекпен жұмысқа кіріседі. «Мен қыздың суретін саламын» - деп айтты.Сосын басын,көзін, мұрнын, аузын салады. Салынған суретке анықтап қарап «Бұл балақай» деді. Мұғалім оған «Неге?» деп сұрақ қойды. Салтанат былай жауап берді: «себебі онда ... жоқ бұл қыз. Бұл сары бантик ... міне мынандай. Тағы не? Тісі қажет» Содан соң қорапқа қарындашты қайтадан салып: «Иттің суретін саламын ...» дейді. Көп ойланып, суретті көрсетіп: «Бұл мама, ал қазір кішкентай бала болады, ол шар ұстап тұр ... міне ...» деді.

Кейбір балалар өздері үйренген сандар мен әріптерді салуға бейімделген. Мұндай суреттер кейде парақтың бүкіл бетін алып, жазу немесе есеп дәптер жұмысын еске салады.

Кейде балалардың суреттері қайталана беретін фигуралардан тұрады. Олар көбіне төртбұрыштар, ұшбұрыштар немесе шеңберлер мен қисық пішіндер. Бір заттың сансыз түрде бірнеше рет қайталануы, ол ақыл-есі кем кіші сынып оқушысына тән нәрсе. Олар аспандағы жұлдызшалар, құстар, жаңбыр тамшылары т.с.с.

Сурет тақырыбының шектеулігі оқушылардың «Графикалық штамптарды » жиі қолданумен пайда болады, яғни белгілі бір суретті жаттап алғандық. Бұл дегеніміз-мұржасынан түтін шығып жатқан үй, дуалдар, талдар, күн « штамп » болып табылады.

Кіші сынып жастағы ақыл-есі кем балалар көшіріп алуды, яғни дайын суретті бастырып алуды ұнатады. Бірақ мұндай жағдайда суреттің негізі қатты бұзылады. Кейбір суреттер көрсетілген заттан өте айрықша, зорға ұқсас келеді. Олардың жеке бөлшектері мүлдем мағынасыз болады.

Көмекші мектептегі кейбір оқушылар нағыз суретшілер сияқты көрінеді. Олардың суреттері нағыз сюжетімен тұтас бір картинаны көрсетеді. Олардың сурет техникасы жоғары, сурет бояулары әр алуан, сызықтары анық келеді. Бұл балалардың сурет салу қабілетін бөлшектеп тексергенде кітаптан, жаттап алған бір-екі суретті салуға шамасы жететіні анықталған. Олардың өнерге деген қабілеті байқалмайды.

Сурет салу ақыл-есі кем балалардың түзету құралы ретінде.

Көмекші мектептегі оқушылар, әсіресе төменгі сынып оқушылары сурет салуды ұнатады. Балалар сурет салуды қуанышпен қабылдап, іске ерекше көңілмен кіріседі. Кіші сынып оқушылары үшін сурет салу ойынның бір түрі сияқты. Сабақтың бұл түрі балаларды қызықтырып, қуантады.

Балаға суреттің мазмұны емес, олардың салып отырған суреттің көлемі, пішіні, сурет салу процесі қызықтырады. Бірақ көптеген оқушылар соған байланысты өз ойларын қағаз бетіне түсіре алмайды.

Сурет салу көбіне бейненің сапасы мен тақырыбына байланысты қабылдаумен анықталады. Дұрыс мақсатпен қабылдау суретте әлемдегі заттар мен құбылыстың толық бейнелеуіне ықпал етеді. Ертедегі кеңестік ғылыми дефектолог Выготский бала психикасы дамуының дұрыс ғылыми негізделген теорияны дамытты. Оның есептеуінше, психикалық даму процесінің негізгі ерекшелігі – бұл даму барысында жаңа қасиеттері мен сапалары пайда болуы. Выготский оқушылармен жүргізілген эксперименттер қатары орнатылғандай, күрделі психикалық процесстер баланың даму барысында құрылады. Бірақ жүзеге асыру негізінде, тек табиғи алғышарттар ғана емес, қатынасының және заттық іс-әрекеттің әдіс-тәсілдері де жатады. Арнайы зерттеулер мен ой және сөйлеу байланыс баланың танымдық қабілетке негізделген. Сурет салу уақытында баланың алдында арнайы міндеттер болады. Зат пішінің анықтау: тану, таңдау, салыстыру.

Сурет салуда оның түрінен басқа көлемі, түсі, құрылымы анықталады. Осындай танымдық процесстер нәтижесінде заттың толық мағынасын игеріп зат туралы толық түсінік пайда болады.

Қабылдау сапасы жоғары болса, зат туралы түсінік пайда болады.

Н.П.Сакулина жасаған қорытындысы бойынша көмекші мектептерде сурет сабағында түзете-тәрбиелеу жұмысы аса маңызды құрылым болады. Олигофрен балалар дені сау құрбыларына қарағанда заттық сурет салуды кеш меңгерген. Ақыл-есі кем оқушылардың танымдық енжарлығы, әсіресе заттың өзінің суретін салуда анық көрінеді. Сакулина «заттың өзінің суретін ұғынбай салу оның көрсетілген затпен салынған суретін ұқсастырмайды» деген. Одан басқа бала сурет сала бастағанда оның ойы пайда болып, суретке бағытталады. Соның нәтижесінде ол бір затты бірнеше рет қайталайды. Сонымен қатар көмекші мектептің оқушылары негізгі геометриялық фигураларды сала алмайды немесе салу кезінде қателер жібереді. Көрсетілген қателіктер негізінен қол моторикасының дамуының төмен деңгейімен және жұмыс қимылдарын нақты көріп бақылай алмауымен түсіндіріледі. Мұның барлығы сурет салу сабағында түзете-тәрбиелеу жұмысын жүргізу кезінде ескеру қажет.

№ 4 лекция. Оқушылардың сурет салу барысындағы әрекеттеріне жалпы сипаттама.

Сурет салудың этаптары. Ақыл-есі кем оқушылардың бейнелеу әрекетін жоспарлай білуі. Л.С. Выготскийдің психикалық ерекшеліктердің біріншілік пен екіншілік теориясы.

Көмекші мектептегі оқушылар, әсіресе төменгі сынып оқушылары сурет салуды ұнатады. Балалар сурет салуды қуанышпен қабылдап, іске ерекше көңілмен кіріседі. Кіші сынып оқушылары үшін сурет салу ойынның бір түрі сияқты. Сабақтың бұл түрі балаларды қызықтырып, қуантады.

Балаға суреттің мазмұны емес, олардың салып отырған суреттің көлемі, пішіні, сурет салу процесі қызықтырады. Бірақ көптеген оқушылар соған байланысты өз ойларын қағаз бетіне түсіре алмайды.

Сурет салу көбіне бейненің сапасы мен тақырыбына байланысты қабылдаумен анықталады. Дұрыс мақсатпен қабылдау суретте әлемдегі заттар мен құбылыстың толық бейнелеуіне ықпал етеді. Ертедегі кеңестік ғылыми дефектолог Выготский бала психикасы дамуының дұрыс ғылыми негізделген теорияны дамытты. Оның есептеуінше, психикалық даму процесінің негізгі ерекшелігі – бұл даму барысында жаңа қасиеттері мен сапалары пайда болуы. Выготский оқушылармен жүргізілген эксперименттер қатары орнатылғандай, күрделі психикалық процесстер баланың даму барысында құрылады. Бірақ жүзеге асыру негізінде, тек табиғи алғышарттар ғана емес, қатынасының және заттық іс-әрекеттің әдіс-тәсілдері де жатады. Арнайы зерттеулер мен ой және сөйлеу байланыс баланың танымдық қабілетке негізделген. Сурет салу уақытында баланың алдында арнайы міндеттер болады. Зат пішінің анықтау: тану, таңдау, салыстыру.

Сурет салуда оның түрінен басқа көлемі, түсі, құрылымы анықталады. Осындай танымдық процесстер нәтижесінде заттың толық мағынасын игеріп зат туралы толық түсінік пайда болады. Қабылдау сапасы жоғары болса, зат туралы түсінік пайда болады. Н.П.Сакулина жасаған қорытындысы бойынша көмекші мектептерде сурет сабағында түзете-тәрбиелеу жұмысы аса маңызды құрылым болады. Олигофрен балалар дені сау құрбыларына қарағанда заттық сурет салуды кеш меңгерген. Ақыл-есі кем оқушылардың танымдық енжарлығы, әсіресе заттың өзінің суретін салуда анық көрінеді. Сакулина «заттың өзінің суретін ұғынбай салу оның көрсетілген затпен салынған суретін ұқсастырмайды» деген. Одан басқа бала сурет сала бастағанда оның ойы пайда болып, суретке бағытталады. Соның нәтижесінде ол бір затты бірнеше рет қайталайды. Сонымен қатар көмекші мектептің оқушылары негізгі геометриялық фигураларды сала алмайды немесе салу кезінде қателер жібереді. Көрсетілген қателіктер негізінен қол моторикасының дамуының төмен деңгейімен және жұмыс қимылдарын нақты көріп бақылай алмауымен түсіндіріледі. Мұның барлығы сурет салу сабағында түзете-тәрбиелеу жұмысын жүргізу кезінде ескеру қажет.

Выготскийдің психикалық ерекшеліктерінің 1- шілік пен 2 – шілік бұзылыс теориясы. 30 жылдары баланың дамуында аномальді бұзылысының күрделі құрылымының теориясын өңдеген. Аномальді дамудың күрделі құрлымы болып біріншілік бұзылыс, биологиялық фактормен шартталады, және екінші бұзылысы бірінші бәзылыс әсерінен пайда болады, кейінгі аномальді даму барысында. Ақыл ойында бірінші бұзылысы әсерінің нәтижесінде бас миының органикалық зақымдануынан, екінші бұзылыс, жоғарғы танымдық әрекеттер бұзылысынан туындайды (белсенді қабылдау, сөздік – логикалық ойлау, сөйлеу тілі, есте сақтау), баланың әлеуми дамуында да байқалады.Екінші бұзылыстың псикалық ерекшеліктері ақыл ойынның бұзылысы баланың жеке тұлғасында өзін тым жоғары бағалау, жағымсыз қылықтар, күш – жігерінің әлсіздігі, невротикалық мінез – құлықтар байқалады. Сөйлеу тілінде бұзылысы бар балалар мысалы, тілдің оралымсыздығы артикуляциялық апппаратың анамальдік ерекшелігінен туындаған және біріншілік бұзылыс болып табылыды, екінші бұзылыстың пайда болуы әбден мүмкін.Бұған сөздегі дыбысты меңгермеу, жазудың бұзылысы т.б түрлерін жатқыза аламыз. Бірінші және екінші бұзылыстардың бірі – біріне деген әсеріне назар аударған жөн. Жоғарыда айтылып өткендей 1- ші бұзылыс 2- ші бұзылыстың туындауына ықпал етеді. Бірақ 2- ші бұзылыста кей жағдайда 1- ші бұзылысқа ықпал ете алады. Сондықтан нашар естудің әсерінен сөйлеу тіліде зардап шегеді, бұл дегеніміз кері байланыс негізінде екінші симптоматикасы бірінші бұзылысқа әсер етеді. Жартылай есту қабілетңнен айырылған бала сөйлеу тілінің қалдық функцияларын пайдалана алмады, егер ауызша сөйлеу тілін дамытлмаған жағдайда. Тек қарқынды түзету жұмыстары мен сабақтар арқылы сөйлеу тілін меңгеру, яғни 2- ші бұзылысы сөйлеу тілі бұзылысын жойып, қалдық есту қабілетін тиімді пайдаланумен ғана қол жеткізе аламыз. Аномальді дамып келе жатқан баланың 2- ші бұзылысына педагогиаклық ықпал жасауды кеңінен қолдану қажет, себебі 2- ші бұзылысты түзету едәуір тиімді әрі ыңғайлы. Бірінші бұзылысты жою медицинаның араласуын қажет етеді, бірақ ол әсерлер нәтижесіз болып табылады. Дамудың алғашқы кезеңдерінде қоршаған ортаның факторларға назар аудармау, арнайы тәрбиенің маңызын дұрыс бағаламаудан аномальды даму процесіндедегі баланың 2- ші бұзылысты күрделендіріп жібереді. Аномальді дамудығы негізгі заңдылық болып 1- ші бұзылыс пен 2- ші бұзылыстың арақатынасы мен байланысы.

МШ балалардың сурет салуға қызығушылығы және суреттің жалпы тақырыбы.

Жалпы псифизиологиялық дамымау күші жүйе процестердің инерттілігі және ақыл-есі кем мен мүмкіншілігі ектеулібалалар оқу жұмысында және сурет сабағында арнайы ұйымдастыруды қажет етеді. Қарама-қарсы жағдайда оларға мұғалім қанша тапсырма берсе, сонша тапсырманы формальды түрде орындайды. Л.И.Божовичтің айтуы бойынша білімдегі формализм тек оқушы меңгерген материалды түсінбеген жағдайда ғана туындамайды, сонымен қатар оқып жатқан материалға деген қызығушылықтың жоқ болуы кезінде де байқалады. Оқушылардың білім сапасының жоғарылауында қызығушылықтың жоқ болуы кезінде де байқалады. Оқушылардың білім сапасының жоғарылауында қызығушылықтың мәнін көптеген кеңес психологтары белгілеген. Кемістігі бар балалардың психикалық дамуында оларға өте үлкен маңызы бар.

Жалпы даму соның ішінде балалардың ақыл-ой әрекетінің дамуы үшін қызығушылықтың мәнін Выготский жан-жақты талдады. Оған іс-әрекеттің қозғалыс мотивтері қажеттіліктерді, қызығушылықтарды дамытқан.

М.Г.Морозов көрсеткендей, қызығушылықтың болуы кезінде мүлдем басқаша жұмыс істейді. Морозов: олигофрен балаларда оқуға деген қызығушылықтың пайда болуы мен олардың кейпі өзгереді, танымдық белсенділігі оянады. Шаршағаны басылады, қуанышты сергек көңіл-күй пайда болады деп көрсетті.

Морозовпен танымдық қызығушылықтықалыптастырудың тиімді жолдары белгіленген. Автор мынандай қортындыға келеді. Оқу әрекетіне деген қызығушылықты тәрбиелеу мен дамыту бойынша жұмыс, егер ол кезең бойынша жүзеге асырылса, интенсивті түрде жүреді.

1 кезең. Сурет салуға оқытудың дайындық кезеңімен сәйкес келеді. Бұл кезеңде балалардың сенсорлы процестердің алғашқы түрлерін тәрбиелеу маңызды. Соынмен қатар бейне нысанасының белгілі бір қасиетіне өз зейінінің тұрақтандыруға үйрету. Сурет салуға қызығушылықтың дамуына маңызды алғышарт балаларда «қолдың шеберлігінің болуы» саналады. Ақыл-есі кем оқушылардың мұндай әлсіз техникалық іскерлігі осы күрделі жетіспеушілік болып табылады. Сондықтан алғаш кезеңде ең қарапайым графикалық қимылдарды орындап үйрену үшін қимылдарды орындап үйрену үшін қолды қарындашпен тәжірибелік сабақтарды ұйымдастыруды жүргізу керек.

2 кезеңде оқушыларда сурет салу әрекетіне деген жағымды қарым-қатынасын ояту керек. Осы мақсатпен оқушылар алдағы жұмыстың мазмұнымен және заттың бейнесімен танысу барысында мұғалімнің кіріспе әңгімесі қызмет етеді. Сурет салу бойынша сабақтарда оқушылар белсенділігінің маңызы бейнеленген заттың түсі болып табылады. Түрлі-түсті зат оқушылардың зейнінің өзіне қатты аудартады. Осындай заттарды қабылдауға байланысты оқушылар жағымды эмоцияны сезеді және тапсырманы тезірек орындағысы келіп тұрады.

Көмекші мектептің кіші сынып оқушылары түрлі-түсті заттарды салуды жақсы көреді. Морозовтың айтуы бойынша «мотив қызығушылықтың сипатына, оның бір компоненті болып кіреді. Іс-әрекетке деген қызығушылықтың болуы кезінде оның мотиві осы әрекетті тану және меңгеру мақсатымен сәйкес келеді». Сурет салу процесін ұйымдастыруда оқушыларды алдағы жұмыстың мазмұнына еліктіру керек.

№ 5 лекция. Көмекші мектептегі бейнелеу өнері сабағы түзету-тәрбиелік жұмыс ретінде.

Сурет салу сабағының құрылымы. Көмекші мектептегі сурет салу сабағының талдауы. Сурет салу сабағында түзету-тәрбиелік жұмысындағы мұғалімнің ұйымдастырушылық ролі.

Көмекші мектепте ең бастысы ол мұғалім болып табылады. Ол ақыл-ойы артта қалған балалармен спецфикалық жұмысты және оның мазмұнын жақсы біліуі тиіс.

Мұғалім оқушыларды өзіндік оқу материалын меңгеруге дайындауда басты орынды алады. Ақыл-ойы артта қалған оқушылар мұғалімнің көмегінсіз көптеген білімдерді,біліктіктерді және бірнеше дағдыларды меңгере алмайды. Көмекші мектептегі оқушылар мұғалім тарапынан назарларын жоғарлатуды қажет етеді.

Көмекші мектепте арнайы тапсырмаларды іске асыру орны мұғалімге жүктеледі, яғни балалардың танымдық әс-әрекеттерінің жетіспеушіліктерін түзету. Бұл тапсырмалар әртүрлі бағыттағы ықпал ететін тәрбиелеу процесінде шешіледі.

Оқушыларда ақыл-ойы дамуының артта қалған бұзылысын жеңуде сурет салу сабағының маңызы зор. Бірақ анамольды балаларға кейбір сурет салу сабағындағы іс-әрекеттер түзетуге әсерін тигізе бермейді. Өткізілген жұмыстың нәтижиелігі мұғалімге байланысты болады. Мұғалім сурет салу іс-әрекетінде оқушыға көптеген педагогикалық жағынан ықпал ету керектігін түсіну қажет.

Оқыту мен тәрбиелеу бағытындағы түзету жұмысында мұғалім ерекше жауапкершілікті мойнына алады. Білікті педагог өзінің жүйлі практикалық іс-әрекетінде біртіндеп осындай дидактикалық принциптерді жүзеге асырады. Сонымен қатар, түзетушілік-педогогикалық жұмысты анықтау немесе сурет салу сабағында қандайда бір маңызды аймақ оқушылардың жетіспеушілігі болып табылмайды және басқа жұмыстардан шеттетілмейді. Керісінше әрбір сабақ кезеңі дидактикалық,тәрбиелік және түзетушілік мақсаттарына бағытталған,яғни барлық оқу процесінде қолданылады.

Сурет салу сабағы мынадай жүйе бойынша жоспарланса онда дөрекі қателік жіберілетін еді: «жалпы білім беру жұмысы» сонымен қоса «түзетушілік жұмыс», яғни білім берудің басында, сосын арнайы педагогикадан алынған «қосымша». Бұндай білім беру процесінің құрылымы көмекші мектепке айтарлықтай зияның тигізетін еді.

Кейде түзетуді оқыту деп айтады, бұны «оқушының қателігі-оны мұғалімнің түзетуі» деген принцип бойынша ұйымдастырады. Бұл жағдайда түзетудің басты құрылымы балада жіберілген қателігі бойынша дер кезінде дұрыс көмек беру. Бұлай жүзеге асыру көптеген оқытудың жетіспеушілігіне әкеліп соғады. Олардың ең бастысы- сабақты бекіту негізде мұғалімнен көмек күтеді және біртіндеп өз бетімен жұмыс істеуі және белсенділігі төмендейді.

Оқушыға оқытудың шашыраңқылығы, бөлектілігі және тәрбиелігі, қоршаған ортаның барлық шарттары және педагогикалық ықпал әсер ететіні белгілі.

Оқыту процесіндегі тәрбиелеу-бұл ең біріншіден (бәрінен бұрын) қойылған талаптарға сәкес ұйымдастыру. Осындай талаптарға сәкес ұйымдастырылса, педагогикалық ықпал етуде оң нәтижиесін береді. Бұндай шарт ең біріншіден білікті педагогтың дайындығын қажет етеді.

Сурет салу сабағында түезту-тәрбиелік жұмысындағы мұғалімнің ұйымдастырушылық рөлі.

Көмекші мектепте ең бастысы ол мұғалім болып табылады. Ол ақыл-ойы артта қалған балалармен спецфикалық жұмысты және оның мазмұнын жақсы біліуі тиіс.

Мұғалім оқушыларды өзіндік оқу материалын меңгеруге дайындауда басты орынды алады. Ақыл-ойы артта қалған оқушылар мұғалімнің көмегінсіз көптеген білімдерді,біліктіктерді және бірнеше дағдыларды меңгере алмайды. Көмекші мектептегі оқушылар мұғалім тарапынан назарларын жоғарлатуды қажет етеді.

Көмекші мектепте арнайы тапсырмаларды іске асыру орны мұғалімге жүктеледі, яғни балалардың танымдық әс-әрекеттерінің жетіспеушіліктерін түзету. Бұл тапсырмалар әртүрлі бағыттағы ықпал ететін тәрбиелеу процесінде шешіледі.

Оқушыларда ақыл-ойы дамуының артта қалған бұзылысын жеңуде сурет салу сабағының маңызы зор. Бірақ анамольды балаларға кейбір сурет салу сабағындағы іс-әрекеттер түзетуге әсерін тигізе бермейді. Өткізілген жұмыстың нәтижиелігі мұғалімге байланысты болады. Мұғалім сурет салу іс-әрекетінде оқушыға көптеген педагогикалық жағынан ықпал ету керектігін түсіну қажет.

Оқыту мен тәрбиелеу бағытындағы түзету жұмысында мұғалім ерекше жауапкершілікті мойнына алады. Білікті педагог өзінің жүйлі практикалық іс-әрекетінде біртіндеп осындай дидактикалық принциптерді жүзеге асырады. Сонымен қатар, түзетушілік-педогогикалық жұмысты анықтау немесе сурет салу сабағында қандайда бір маңызды аймақ оқушылардың жетіспеушілігі болып табылмайды және басқа жұмыстардан шеттетілмейді. Керісінше әрбір сабақ кезеңі дидактикалық,тәрбиелік және түзетушілік мақсаттарына бағытталған,яғни барлық оқу процесінде қолданылады.

Сурет салу сабағы мынадай жүйе бойынша жоспарланса онда дөрекі қателік жіберілетін еді: «жалпы білім беру жұмысы» сонымен қоса «түзетушілік жұмыс», яғни білім берудің басында, сосын арнайы педагогикадан алынған «қосымша». Бұндай білім беру процесінің құрылымы көмекші мектепке айтарлықтай зияның тигізетін еді.

Кейде түзетуді оқыту деп айтады, бұны «оқушының қателігі-оны мұғалімнің түзетуі» деген принцип бойынша ұйымдастырады. Бұл жағдайда түзетудің басты құрылымы балада жіберілген қателігі бойынша дер кезінде дұрыс көмек беру. Бұлай жүзеге асыру көптеген оқытудың жетіспеушілігіне әкеліп соғады. Олардың ең бастысы- сабақты бекіту негізде мұғалімнен көмек күтеді және біртіндеп өз бетімен жұмыс істеуі және белсенділігі төмендейді.

Оқушыға оқытудың шашыраңқылығы, бөлектілігі және тәрбиелігі, қоршаған ортаның барлық шарттары және педагогикалық ықпал әсер ететіні белгілі.

Оқыту процесіндегі тәрбиелеу-бұл ең біріншіден (бәрінен бұрын) қойылған талаптарға сәкес ұйымдастыру. Осындай талаптарға сәкес ұйымдастырылса, педагогикалық ықпал етуде оң нәтижиесін береді. Бұндай шарт ең біріншіден білікті педагогтың дайындығын қажет етеді.

Түзету мектебіндегі «Бейнелеу өнері» сабақтарының мақсаттары мен міндеттері.

Өнер – эстетикалық тәрбие берудің басты құралы. Себебі, өнер адамының рухани дамуы мен дүниетанымының қалыптасуына әсер етеді. Бейнелеу өнерінің танымдық, идеялық, тәрбиелік, эстетикалық қызметтері оқу-тәрбие процесінде көрінеді. Бейнелеу өнері сабақтары оқушылардың көру жады және шығармашылық қабілеті мен іскерлік дағдыларын қалыптастыруға, жеке бас ерекшеліктерін дамытуға көмектеседі.

«Бейнелеу өнері» сабағы келесі міндеттерді алға қояды:

- оқушылардың идеялық-саяси, адамгершілік, дүние-танымдық, эстетикалық тәрбиесіне әсер ету;

- бейнелеу сауаттылығының негіздері мен графика, кескіндеме, мүсіндеу, сәндік сурет, көркем құрастырудың мәнерлі құралдарын пайдалана білу дағдыларын қалыптастыру;

- оқушыларды әлемдік, ұлттық бейнелеу өнерінің белгілі туындыларымен таныстыру;

- бейнелеу өнерінің шығармашылық тілі, мазмұны мен пішіні арасындағы үзіліссіз байланысты түсіну;

- шығармашылық бейнелеу мен кеңістіктік елестетуін дамыту;

- бейнелеу өнері арқылы оқушыларды сабақта, сабақтан тыс жұмыстарда оқыту мен тәрбиелеудің ғылыми-теориялық негіздерін және оқыту әдіс-тәсілдерін ашу;

- сабақ өткізуге пайдаланылатын көрнекіліктер, дидактикалық материалдар және т.б. көмекші құралдарды дайындауды үйрету;

- қазіргі талаптарға сай сабақты жоспарлау және ұйымдастыру;

- оқушыларды педагогикалық озық іс-тәжірибелермен таныстыру және оған талдау жасау жолдарын көрсету;

- оқушыларды оқу-тәрбие процесінде электронды ақпарат құралдары мен жаңа педагогикалық технологияларды пайдалануға үйрету.

Бастауыш сыныпта бейнелеу өнер мектебінде келесі мақсаттар бар

-жан-жақты және тепе теңдікті сақтауды дамыту

- танымдық процестерінің кемшілектерін корекция арқылы оқушыны жүйелі және мақсатты түрде тәрбиелеу , пішін,кұрылым көлем, зат түстері, кеңістікте бағдарлау, суреттеі зат белгісін ұқсастығымен айырмашылығын қалыптастыру.

- оқушы талдау, салыстыру, жалпылау- жұмысты жоспарлау, кезеңмен жұмыс жасауды дағдыландыру.

- балаға сурет салу талғамымен, эстетикалық тәрбие қалыптастыру.

- қоршаған орта бейнесімен көру жүйесін қалыптастастыру ғу көмек беру

- сурет салудың қарапайым түсінігін қалыптастыру. Бейнелеу өнерінің қыр-сырымен, жұмыс жасау техникасы,еңбкке балу,тазалыққа жұмылдыру , шыдамдылық қалыптастыру.

- сурет елестетумен ойлауды дағдыландыру.

- оқушыларды әйгілі шығармамен бейнелеу өнері арқылы таныстыру. Белсенді эмоциялық-эстетикалық суреттермен қарым -қатынасқа түсу, қызығушылығын ояту

-патриоттық сезімен қоршаған ортаға сүіспеншілігін дағдыландыру

Тақырыптық сурет салу сабағындағы түзетушілік-тәрбиелік жұмыс (елестетушілік бойынша).

Тақырыптық сурет салу төменгі сыныптарда әдетте қоршаған орта мен көркемдік шығармаларды иллюстриялауға арналған (ертегі, өлеңдер, жануарлар туралы әңгіме және т.б.).

1-2 сынып оқушыларының тақырыптық сурет салу тапсырмасы заттардың қарапайым түрі мен түсін бейнелеуге негізделген.

3-4 сынып оқушыларына қарапайым бейнелік тапсырмалар қойылады: заттардың көлемін көру байланысын дұрыс жеткізу, суреттегі алыстағы заттардың кішіреуін ескеру.

Тақырыптық сурет салу сабағына қойылған оқу-тәрбиелік талап практикалық жұмыс өтілген дайындық сабағына сәйкес келсе нәтижелі түрде шешіледі. Оқушыларға суреттің сюжетін анықтау, атап шығу және ауызша сипаттауды міндетті түрде ұсыну қажет және пәнді нақты түсіндіруде түрлі конструктивті элементтерді қолдану ұсынылады. Сонымен қатар сабақта ойындық әрекеттерді қолдану және түсіндіру маңызды орын алады.

Тематикалық сурет салу сабағының құрал-жабдықтарына ойыншықтар, моделдер, муляждар т.б. кіреді.

Түзету мақсаты бойынша ұйымдастырылған бағдарлама балалардың сөздік активтілігін күшейткенде аса тиімді болады.

Осы үшін әр түрлі амалдарды қолдану қажет:

- Заттың құрылысын сипаттау және бөліктерінің қасиетін анықтау;

- Балаларды тақырыптық суретке қатысты заттың қасиетін талдауға үйрету;

- Суретпен жұмыстың бірізділігін анықтау;

- Композициялық қылық тапсырмаларын шешу; сурет ретін ашатын плакат-кестені оқу;

- Суретті оның бөліктерінің суретімен салыстыруы;

- Көркемдік сөздердің қолданылуы: жұмбақтар, өлең шумақтары, қысқаша әңгімелер.

Тақырыптық сурет салуда түрлі-түсті қаламдармен қатар гуащь пен акварельдік бояулар қолданылады.

Бейнеленген заттар формаларын қабылдау және кеңістік бағдарлау байланыстары.

Сурет салу сабағында баланың алдында арнайы міндеттер болады. Зат пішінің анықтау: тану, таңдау, салыстыру. Сурет салуда оның түрімен басқа көлемі, түсі, құрлымы анықталады. Осындай танымдық нәтижесінде заттардың толық мағынасын игеріп зат туралы толық түсінік пайда болады қабылдау сапасы жоғары болса, зат туралы түсінік бай болады. Н.П. Сакулинаның жасаған қорытындысы бойынща көмекші мектептерде сурет салу сабағында түзету тәрбиелеу жұмысы аса маңызды құрлым болады.Олигофрен балалардың заттың түрлерінің ерекшеліктері неден тұрады? Ең адымен ақыл – есі кем балалар денсау қатарластарынан заттық сурет салуды кеш меңгереді. Кіші мектеп жасындағы оқушылар үй, адам, ағаш сияқты әдеттегі суреттер қалыпты дамитын мектеп жасындағы оқушылардың суреттерінде байқалады. Көмекші мектептің кіші сынып оқушылары сурет салуда затқа көп мән бермейді. Тіпті оның алып қойғанында сезбейді. Ақыл – есі кем оқушылар заттардың кейбір элементтерінің мағынысын түсінбеуден қателіктер жібереді. 3 сыныптың көп оқушылары балғаның басты бөлігі ағаш ұстағышығының жалғасы екенін түсінбейді. Олар суреттің жоғарғы бөлігін салып, өз ойынша салады. Заттың суретін салу кезінде кейбір бөліктер үлкен болады. Көмекші мектеп оқушылары негізгі геометриялық белгілерде әлсіз түсінеді. Ал топтан салғанда күделі қателіктер жібереді. Қателіктер саны оқушыға берілген затқа қажетті геометриялық пішінді таңдағанда көбейеді. Көмекші мекткеп бірінші сынып оқушылары басты геометриялық түрді көшіргенде қиындыққа ұрынады: төрт бұрыш пен тік бұрыш салғанда ұзындық, көлемін шатастырып, қателеседі т.б. Мұның барлығы сурет салу сабағында түзете – тәрбиелеу жұмысының жүргізу кезінде ескеру керек.

Натурадағы сурет салу сабағындағы түзету-тәрбиелеу жұмыстары 1-4 сынып оқушылары натурадан салуда негізгі сызықтарын бейнелейді, яғни заттың маңызды емес сызықтарды, жалпы жағдайда оқушыларға талап қойылады, себебі сурет салуда кейінгі сабақтарда салуды қажет етпес үшін. Натурадан сурет салуды оқытудың негізгі талаптары – бастауыш сыныптарда балаларға сурет салуда заттың кеңдігі, биіктігі, бөліктер мен толық конструкциясын үйрету.

Натурадан сурет салуда оқушыларға суретерін натурадан толықтай немесе бөлшектерін натурадан толықтай немесе бөлшектерін үнемі салыстырып отыруды машықтандыру қажет.

Суреттің дұрыстығын білу үшін баланың орталық сызықтарын сала білуді дамту, маңызды болып табылады. Сурет салуда оқушының жұмысты жүйелі орындалуында үлкен маңызы бар, себебі бұл жұмысты жоспарлай алумен байланысты. Бірақта жұмысты оырдауды жоспарлау қабілеті ақыл – есі кем балаларда кеш қалыптасады. Осыған байланысты мұғалім әрі сабақта сурет салудың жолдарын міндетті түрде түсіндіріп отыруы керек және жұмыстардың оындалу тәртібін сақтай отырып орындалады.

Натурадан сурет салу бейнелік есте сақтауды ғана емес сонымен қатар басқада есте сақтау түрлерінде: қимылдық, эмоциялық және сөздік логикалық. Натурадан сурет салу балалардың эстетикалық тәрбиесінің қалыптасуына қөмектеседі. Натурадан сурет сала отырып: ағаш, гүл олардың пішіндерін анықтай отырып, бала мұғалімнің жетекшілігімен табиғат әсемдігіне деген қызығушылығы пайда болады. Мысалы: пішіндер мен түстердің көптігіне. Мұғалім балалардың заттың бөлшектік және толық пропорциялық байланысын көруге, табиғаттың гормониясы мен ритмін, түстердің ерекшеліктерін байқауға көмектесуі керек. Балаларда байқағыштықты дамыту арқылы, мұғалім сонымен бірге эстетикалық тәрбиені дамытады.

Натурадан сурет салу арқылы түзетушілік бағыт күшейе түседі және пән аралық байланысты анықтайды (қол еңбегі, сөйлеу тілін дамыту, әдебиет және музыка). Суреттерді түрлі – түсті қарындаштармен, фломастермен, акварельмен және гуашпен боялады (0-1 сыныпта 6 түрлі түстермен; 2 сыныптан 12 түрлі түспен жұмыстар орындалады).

№ 6 лекция Арнайы мектептебінің шарты бойынша сурет салу сабағының ұйымдастырылу ерекшеліктері.

Оқушылардың сурет салу сабағына қызығушылығын дамыту. Сурет салу оқыту әдісі ретінде. Жалпы псифизиологиялық дамымау күші жүйе процестердің инерттілігі және ақыл-есі кем мен мүмкіншілігі ектеулібалалар оқу жұмысында және сурет сабағында арнайы ұйымдастыруды қажет етеді. Қарама-қарсы жағдайда оларға мұғалім қанша тапсырма берсе, сонша тапсырманы формальды түрде орындайды. Л.И.Божовичтің айтуы бойынша білімдегі формализм тек оқушы меңгерген материалды түсінбеген жағдайда ғана туындамайды, сонымен қатар оқып жатқан материалға деген қызығушылықтың жоқ болуы кезінде де байқалады. Оқушылардың білім сапасының жоғарылауында қызығушылықтың жоқ болуы кезінде де байқалады. Оқушылардың білім сапасының жоғарылауында қызығушылықтың мәнін көптеген кеңес психологтары белгілеген. Кемістігі бар балалардың психикалық дамуында оларға өте үлкен маңызы бар.

Жалпы даму соның ішінде балалардың ақыл-ой әрекетінің дамуы үшін қызығушылықтың мәнін Выготский жан-жақты талдады. Оған іс-әрекеттің қозғалыс мотивтері қажеттіліктерді, қызығушылықтарды дамытқан.

Бейнелеу өнері әрекетіне оқыту жүйесінде экскурсияны ұйымдастыру маңызы.

Сыныптан тыс жұмыстардың тағы бір мазмұнды түрі – топсаяхат. Топпен саяхат білімді тереңдетіп, ой – сана өрісін кеңейтіп, сурет салуда өзіндіқ жұмысқа белсенділікті арттырады. Топсаяхат оқу баңдарламасыннан бөлек суретшілер шығармаларына айқын анықтама бере отырып, өзіндік ерекшеліктерін, бейнелеу өнердің түрлері мен жанрларын кең көлемде түсінуге жол ашады.Мектеп жағдайында бейнелеу өнері бағдарламасы бөлімдерінің кейбір қамти алмаған мәліметтерін мұғалім мұражайға, көрме залына, суретші шеберханасына, мүсінші шеберханасына топсаяхат ұйымдастыру арқылы толықтыруға болады. Сонымен қатар топсаяхат табиғат аясында сурет салумен де ұштастырылады. Ол оқушылардың туған өлке табиғатының сұлулығын сезініп, сүйіспеншілік көзқарастарының дамуына ықпал жасайды. Мысалы, сәндік сурет сабағында мұғалім оқушыларды қолданбалы өнердің әр түрі бойынша бұйым дайындаудағы ерекшеліктермен таныстырады. Әрине мектептегі иллюстративтік көрнекіліктер бұл тақырып бойынша толық мәлімет бермеуі мүмкін сондықтан да экскурсия ұйымдастыруына болады. Топсаяхатта мұғалім сәндік қолданбалы өнер туралы айтып қана қоймай, бұйымдардың көркем өңдеу барысын қызықтап тамашалауға мүмкіндік туғызады. Топсаяхатты оқушыларға эстетикалық әсер қалдырып және ой – сана өрісін кеңейтетіндей етіп ұйымдастыру мұғалімнен алдын ала терең ізденісті қажет етеді. Топсаяхат кезінде оқушыларға көрсетілетін объекті немесе әңгіме болатын мәселе оларға түсінікті, анық және оқу бағдарламасына байланысты болу керек. Топсаяхатқа шықпас бұрын мұғалім ондағы қауіпсіздік, тазалық, эстетикалық жағдайын анықтайды. Саяхаттан кейін оқушылардың қабілеттерін байқау мақсатында қорытынды әңгіме ұйымдастырылады. Егер оқушылардың дұрыс түсінбеген жерлері болса, мұғалім анықтап түсініктеме береді.

Сурет салуға оқытуда дидактикалық ойындарды қолдану.

Бейнелеу өнері – эстетикалық тәрбиенің ең ықпалды және өзгермейтін басты құралы. Эстетикалық тәрбие барысындамына міндеттерді шешу қажет:

- Баланың эстетикалық қабылдауын, сезімі мен ұғымын, көркемдікті қабылдау қабілетін үздіксіз дамыту және талғамын қалыптастыру;

- Баланы өмірдің көңілді сәттеріне сезе білуге, айналадағы әдеміліктерді көре білуге және оларды сүйе білуге баулу.

Ақыл ойында бұзылысы бар балалар шындықты шынайы, пәк күйінде қабылдайды және оған барынша сенеді. Олар өте еліктегіш келеді: көргендері мен байқағандарын ойын барысында бейнелі түрде іске асырады. Ойын – бала үшін нағыз өмір. Егер мұғалім ойынды зеректілікпен ұйымдастыра білсе, ол балаларға игі ықпал жасауға толық мүмкіндік алады. Сондықтан да бейнелеу өнеріне баулуда дидактикалық ойындарды тиімді пайдалану балалардың ой – өрісін кеңейтіп, өмірдегі әсемдік пен әдемілікке деген сүйіспеншілігін артырады. Жақсыға сүйсіне білуге, жаманға жек көре қарауға, өнердің алуан түрін көріп, сезу арқылы әсемдік атаулыны танып білу қабілетін қалыптастырады, қиялын өрістетеді. Өмірдегі, өнердегі сұлулық туралы түсініктерін жетілдіріп, өз өлкесінің әсем табиғатымен, өз халқының өнеге боларлық әдет – ғұрыпымен, ұлттық өнер сүйіп кең түрде танысуына жол ашады. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, бейнелеу өнерінің мүмкіндігі мол. Өйткені өз мәні жағынан бейнелеу өнерінің жаңартушылық және жасампаздық сипаты бар. Бейнелеу іс – әрекеті барысында тәрбиенің сенсорлық, ақыл – ой, эстетикалық, адамгершілік және еңбек пен дене тәрбиесінің алуан түрлі жақтарын жүзеге асырылады. Бала ақыл – ой операцияларының негізінде өз жұмысының нәтижесін ойша елестетіп алып, содан кейін әрекет ете бастайды. Олар іс – әркетке кірісер алдында өздерінде қалыптасқан түсініктердің негізінде ақыл – ойдың алға қойған міндеттерін шешу үшін оны жүзеге асырудың әдістерін іздестіреді. Осы әдістерді балаларға меңгеру үшін ойынның алатын орны ерекше. Тәрбиелеу барысында ойындық тәсілдерді қолдану баланың бейнелеу іс – әркетіне деген құштарлығын арттырады, оған ынта ықыласын тудырады. Әсіресе дидактикалық ойынның бейнелеу іс – әркетіне бейнелеуде маңызы зор. Дидактикалық ойындар – тәрбиелеудің аса маңызды құрлымының бірі болғандықтан, ол балалар меңгерген дағдыларды бекіту немесе үйрету үшін ғана емес, сол алған білімдерін іс – әркетке пайдалана білуге, жұмыс барысындағы икемділік дағдылармен қарулануға, ақыл – ойдың дамуына белсенділігінің артуына, өз бетінше әрекет етуіне жәрдемдеседі.

Дидактикалық ойынның маңызы:

- Дидактикалық ойын балалардың ақыл – ойына күш түсіретін міндеттерді, қызықты тапсырмаларды қиындықсыз орындауға мүмкіндік береді.

- Ойын балалардың зейінің тұрақтандырады, есте сақтауын, іс – әркетке икемділігін, қабілетін өсіріп, байқағыштығын арттырады.

- Ойын үстінде бейнелеу өнерінің мәнерлеу құралдарын жеңіл меңгеріп, әсемдік пен сұлулықты сергек сезініп, көркемдік талғамы артады.

Дидактикалық ойындар арқылы жүргізілген жаттығулар мен қайталаулар баланы жалықтырмайды, өйткені олар біреклкі болмайды. Мұндай ойындар әр түрлі сипатта және түрлі мақсаттарда қолдану мүмкін. Дидактикалық ойындардың маңызы – баланың дербестігін және ойлау мен сөйлеу белсенділігін дамытатындығында.Дидактикалық ойын атары: Қандай түс, Кім тез жинайды? Моншақтарды тіземіз, Біздің ыдыстарымыз, Шапан тарту сияқты ойындар.

№ 7 лекция. Мектепке дейінгі жастағы ақыл-есі кем балалардың бейнелеу өнері сабағы процесінде дамуы мен тәрбиелік сұрақтары.

Мектепке дейінгі жастағы ақыл-есі кембаалардың графикалық біліктілігінің ерекшеліктері. Мектепке дейінгі арнайы мекемелердегі бейнелеу өнерінің түзете-тәрбиелеушілік жұмыстарының негізгі бағыттары.

Бейнелеу өнер сабағы сезім мүшелеріне дамуына ықпал жасай,ойлауға сүиене отырып, көру қабілеттін талдап, көре есте сактап, өзін өзі тәрбиелеу, суреткке деген талғамы, сурет салу сапалығы,елестету, сурет салу тілін меңгерту,эстетикалық сезім қалыптастыру, (әдемілік пішінін,қимылдың пропоциясы, түс ж\е түс сәйкестігін) барлығы бейнелеу өнерінің түсінігін, қоршаған ортаны түсіну, өзінт өзі тануға қалыптастыру.

Ақыл есі кем балаларға бейнелеу өнер сабағы кемістікті жоюға бай мүмкіндік береді. Түзету сабағы- оқыту шартты.

Бастауыш сыныпта бейнелеу өнер мектебінде келесі мақсаттар бар

- жан-жақты және тепе теңдікті сақтауды дамыту

- танымдық процестерінің кемшілектерін корекция арқылы оқушыны жүйелі және мақсатты түрде тәрбиелеу , пішін,кұрылым көлем, зат түстері, кеңістікте бағдарлау, суреттеі зат белгісін ұқсастығымен айырмашылығын қалыптастыру.

- оқушы талдау, салыстыру, жалпылау- жұмысты жоспарлау, кезеңмен жұмыс жасауды дағдыландыру.

- балаға сурет салу талғамымен, эстетикалық тәрбие қалыптастыру.

- қоршаған орта бейнесімен көру жүйесін қалыптастастыру ғу көмек беру

- сурет салудың қарапайым түсінігін қалыптастыру. Бейнелеу өнерінің қыр-сырымен, жұмыс жасау техникасы,еңбкке балу,тазалыққа жұмылдыру , шыдамдылық қалыптастыру.

- сурет елестетумен ойлауды дағдыландыру.

- оқушыларды әйгілі шығармамен бейнелеу өнері арқылы таныстыру. Белсенді эмоциялық-эстетикалық суреттермен қарым -қатынасқа түсу, қызығушылығын ояту

-патриоттық сезімен қоршаған ортаға сүіспеншілігін дағдыландыру

Мектепте бейнелеу өнерінің мақсатты- жалпы білім беру. Басты мақсат- оқушыларды дамыту. Ақыл есі кем балада сурет салу эстетикалық ж\е қоршаған ортаны тану, затты талдау мұгалімге назарын шоғырландыру басты орын алады. Бұл көре есте сақтаумен, кеңістікте ойлану, зат түсін анықтауға дағдыландыру.

Арнайы мектептте бейнелеу өнерінің жоспары жалпы білім беру мектебіндегідей 4 түрлі білім береді. Ол –натурадан сурет салу, декаративті өнер, тақырыптық сурет салу, бейнелеу өнері туралы әңгіме. Әр түрі білім беруде эстетикалық тәрбиемен ,шығармашылық тәрьиемен,қоршаған ортаға қалыптастыру.

Бейнелеу өнер түлерінің мақсатты- ақыл есі кем балаға кемшіліктерін түзету. Сурет сабағында қол мен көзге арналған жаттығумен қатар, мақсатты іс әрекетпен, қимыл кординациясының дамуына дағдыландыру.

Бейнелеу өнерінің тапсырмасы- эстетикалық және шығармашылық тәрбие. Эстетикалық тәрбие сурет сабағында баланы өмірдің әдемілігіне, табиғат, өнер, қоғамды қабылдауды көмектеседі.

Ең басты- балаға орта шынайлығын, дұрыс қабылдауды үйрету.

Бейнелеу өнерң сабағында балаалр айнаалсындағы заттармен жаксы таныс болу қажет. Көптеген бейнелер түстермен көлемдермен және т.б.Айналадағы заттарды тани арқылы қабылдауы және коре есте сақтауы жақсы дамиды. Бейнелеу өнер сабағы балаларға терең ойды дамыту үшін жұмыс жасауды уйретеді.Балалар сурет салу барысында салынатын суретке мұқият қарап қолданылатын құрал – жабдықтарымен жақынырақ тани отырып,сурет салады.

Сурет салу кезінде екі ұқсас затты тапсырманы шешуге болады.Көру арқылы есте сақтау яғни,көрген заттарды атап,ажырата білу.Қабылдауын жоғарлату берілген заттарды қолдана білу.көлемін пішінің олармен жұмыс жасай білу. Бейнелеу өнер сабағында балаларға сурет арқылы әңгіме құрастыра отырып, сұрақ жауап ұоюды дағдылау.Кіші сынып оқушыларында берілген заттардың атауын білу қажет. Көріп есте сақтау процессін бейнелеу өнер сабағында ғана емес басқа сабақтармен ұштастыру керек. Бейнелеу өнер сабағында нң бастысы қаорапайым заттардың атауын, сурет салу барысында барлық элементтерін меңгеру керек. Мұғалім балаларға суретті қалай салуды қарандашты қандай ұстау бір сызықпен қалай жүрпгізіді уйрету. Балалр көптеген әдістерді сүйене отыра көптеген түрлі –түрлі сурет салуды уйренеді. Сабақта бала аквариуммен сурет салуды уйрену қажет. Бейнелеу өнер сабағы балалрға мынадай жағдайларды туғызады. Ойды қалыптастыру, жұмыс орнын үйлестіру жоспары арқылы жұмыс жасау. Бейнелеу өнер сабағында мұғалім балалрға көптеген дәріс беру арқылы үйретеді. Живопись графика скульптура архитектура декоротивтик исскуство.

Мұғалімнің мақсаты – баларға жеңіл түрде өтілген сабақтарды уйрету. Бейнелер өнер сабағы төрт турлі сабақ турімен жүргізіледі. Натура,декоротивтік, тақырып, әңгіме айту арқылы сурет салу.

Мектепке дейінгі жастағы ақыл-есі кем балалардың графикалық біліктілігінің ерекшеліктері.

Мектепке дейінгі жастағы балаларды арнайы тәрбиелеп,оларға арнайы білім бермесе сурет салуға мүлдем қызығушылығы болмайтыны белгілі.

Балабақшаға түскен 4-5 жастағы олигофрен балалар тіпті қарапайым суреттерді де сала алмайды. Олардың графикалық іс-әрекеттері манипуляторлық мінезді иеленеді және бейнелеу өнерінің сызу деңгейінде болады. Көп балалар алдарына берілген тапсырманы түсінбейді. Олар суретсалудың орнына карандашты тоқылдатады оны кеміреді, қағазды мыжғылайды немесе жыртады. Олардың кейбіреуі бейберекет сызықтар сызады, карандаштан қалған ізге назар аудармайды, қағаздың шетінен шығып кетеді,карандаш сынсада сурет сала береді.

Қалапты дамыған бала 4 жасында затты бейнелей алады. Ақыл-ойы дамуы артта қалған бала,біршама үлкен болсада,мұндай тапсырманы орындауда дәрменсіз болады, көмекті қажет етеді. Бұл балаларда затты бейнелеу кеш қалыптасады (6-7 жаста) онда да білім берудің әсерінен. Ақыл-ойы дамуы артта қалған балаларда «бейнелеу өнері сабағына дайындық әрекеті» жоқ (В.М.Бехтерев). осы кезеңде қалыпты жазылған шымай жазудың арасынан сызықтарды,спиральдарды және сол немесе басқа заттардың кескін көріністерін табуға болады.

Мектепке дейінгі жастағы ақыл-ойы дамуы артта қалған балалардың тақырыптық сурет салуы өте шектеулі және көбінесе алдыңғы сабақтың мазмұнымен байланысты. Көбінесе олар дәстүрлі үйдің суреттерін және әртүрлі заттардың суретін салады. Ақыл-ойы дамуы артта қалған балалар өздерінің суреттерін белгілі мағналы сюжетке байланыстырмайды. Оның қасында мекиепке дейінгі жастағы қалыпты балалардың суреттерінің іс-әрекеттерінде сюжеттік құрылымы бар. Дегенмен, оларда сюжетте ойлаған барлық элементтерді дұрыс бейнелей алмайды. Балалар жетіспеген элементтің «орнын басуда» сөйлеуді қолданады.

Мектепке дейінгі жастағы ақыл-ойы артта қалған балалар қалыпты балаларға қарағанда бейнелеу іс-әрекетінде сөйлеу тілін қолданбайды.

Мектепке дейінгі жастағы ақыл-ойы артта қалған балалардың жарияланған суреттері ерекше мінездемені иеленеді:

а) Толықтырылмаған бейненің фрагменттілігі(үйдің тек қана қабарғасы және шатыры;бұтақсыз ағаштың діңгегі және т.б.).

б) Суреттегі толық бейненің болмауы(бейненің «шашыраңқылығы», элементтерді кеңістік арқылы қағаз бетіне шашу:үйдің есігі ауада ілініп тұр,терезелер дуалдың үстінде орналастырылған;адамның қолы кеудеден бөлек салынған және т.б.).

в) Бейнеленген обьектінің формаларын жетілдіру және бұрмалау(заттың пішінін және оның бөліктерін бейнелеу кезіндегі тұйықтықтың болуы;шаршы шеңбер түрінде берілген, шеңбер үшбұрыш түрінде берілген;түрдің араласуы және бұрмалануы).

е) Әртүрлі мағнасыз бейненің болуы,яғни затты бейнелеуде оның мағнасын және бөліктерін түсінбеумен шартталған (жоғары және төмен орналасқан үйдің 2 шатыры, үйдің шатырындағы есік және т.б.).

д) Салынған затта түрлі-түсті боядың болуы (бейнені әртүрлі бояумен бояу).

Мектепке дейінгі жастағы ақыл-ойы артта қалған балалардың суреттерінен басқада жетіспеушіліктерді көруге болады (Мысалы, суреттегі бөліктердің пропоционалды болмауы, бейнені қағаз ортасына байланысты шатастыру, сонымен қатар суреттің және қағаздың пішініне сай келмеуі және т.б.). бірақ мұндай жетіспеушіліктер қалыпты деңгейдегі кіші сынып оқушыларында да кездесдеседі.

Мектепке дейінгі жастағы ақыл-ойы артта қалған балалардың суреттерінің өзіңдік сапалығы олардың сенсорлы аймағының және танымдық іс-әрекеттерінің спецификалық ерекшеліктерінің жетіспеушілігімен түсіндіріледі. Көптеген жетіспеушіліктер маториканың бұзылысымен және көздік-қазғалыстық координацияның тежелуімен шартталған.

Олигофрен балаларда графикалық қабілеттіліктерді қалыптастыру қиындықтары назардың төмен болуына, тез шаршап қажумен,белсенділіктің төмендеуімен және мақсатсыздықтың жетіспеушілігімен шартталған. Көптеген балалар мазасыз болады: орындарынан тұрып кетеді,бөлме ішін аралап жүреді,бір-бірінің каркндаштарын және басқада заттарын тартып алады. Үлкендердің ескертулеріне олар айғайлап, жылап немесе мүлдем реакция білдірмейді.

Сонымен ақыл-ойы артта қалған балалардың өзіне тән дамуы өзіндік сурет салуда және оны құру процесінде көрінеді.

№ 8 лекция. Бейнелеу өнері. Бағдарлама (0-4 сынып).

Бейнелеу өнер сабағы сезім мүшелеріне дамуына ықпал жасай, ойлауға сүиене отырып, көру қабілеттін талдап, көре есте сактап, өзін өзі тәрбиелеу, суреткке деген талғамы, сурет салу сапалығы,елестету, сурет салу тілін меңгерту,эстетикалық сезім қалыптастыру, (әдемілік пішінін,қимылдың пропоциясы, түс және түс сәйкестігін) барлығы бейнелеу өнерінің түсінігін, қоршаған ортаны түсіну, өзінт өзі тануға қалыптастыру.

Мектепте бейнелеу өнерінің мақсаты- жалпы білім беру. Басты мақсат- оқушыларды дамыту. Ақыл есі кем балада сурет салу эстетикалық және қоршаған ортаны тану, затты талдау мұгалімге назарын шоғырландыру басты орын алады. Бұл көре есте сақтаумен,кеңістікте ойлану, зат түсін анықтауға дағдыландыру.

Арнайы мектептте бейнелеу өнерінің жоспары жалпы білім беру мектебіндегідей 4 түрлі білім береді. Ол – натурадан сурет салу, декаративті өнер, тақырыптық сурет салу, бейнелеу өнері туралы әңгіме. Әр түрі білім беруде эстетикалық тәрбиемен ,шығармашылық тәрьиемен,қоршаған ортаға қалыптастыру.

Бейнелеу өнер түлерінің мақсатты- ақыл есі кем балаға кемшіліктерін түзету. Сурет сабағында қол мен көзге арналған жаттығумен қатар, мақсатты іс әрекетпен, қимыл кординациясының дамуына дағдыландыру.

Бейнелеу өнерінің тапсырмасы - эстетикалық және шығармашылық тәрбие. Эстетикалық тәрбие сурет сабағында баланы өмірдің әдемілігіне ,табиғат,өнер, қоғамды қабылдауды көмектеседі. Ең басты- балаға орта шынайлығын, дұрыс қабылдауды үйрету.

Бейнелеу өнері сабағында балалар айналасындағы заттармен жақсы таныс болу қажет. Көптеген бейнелер түстермен көлемдермен және т.б. Айналадағы заттарды тани арқылы қабылдауы және коре есте сақтауы жақсы дамиды. Бейнелеу өнер сабағы балаларға терең ойды дамыту үшін жұмыс жасауды уйретеді. Балалар сурет салу барысында салынатын суретке мұқият қарап қолданылатын құрал – жабдықтарымен жақынырақ тани отырып, сурет салады..

Сурет салу кезінде екі ұқсас затты тапсырманы шешуге болады.Көру арқылы есте сақтау яғни,көрген заттарды атап,ажырата білу. Қабылдауын жоғарлату берілген заттарды қолдана білу.көлемін пішінің олармен жұмыс жасай білу.Бейнелеу өнер сабағында балаларға сурет арқылы әңгіме құрастыра отырып, сұрақ жауап ұоюды дағдылау.Кіші сынып оқушыларында берілген заттардың атауын білу қажет.Көріп есте сақтау процессін бейнелеу өнер сабағында ғана емес басқа сабақтармен ұштастыру керек.Бейнелеу өнер сабағында нң бастысы қаорапайым заттардың атауын,сурет салу барысында барлық элементтерін меңгеру керек. Мұғалім балаларға суретті қалай салуды қарандашты қандай ұстаау бір сызықпен қалай жүрпгізіді уйрету. Балалр көптеген әдістерді сүйене отыра көотеген түрлі –түрлі сурет салуды уйренеді.Сабақта бала аквариуммен сурет салуды уйрену қажет. Бейнелеу өнер сабағы балалрға мынадай жағдайларды туғызады. Ойды қалыптастыру,жұмыс орнын у уйлестиіру жоспары арқылы жұмыс жасау. Бейнелеу өнер сабағында мұғалім балалрға көптеген дәріс беру арқылыүйретеді.живопись графика скульптура архитектура декоротивтик исскуство.

Мұғалімнің мақсаты – баларға жеңіл түрде өтілген сабақтарды уйрету.Бейнелер өнер сабағы төрт турлі сабақ турімен жүргізіледі. Натура,декоротивтік,тақырып, әңгіме айту арқылы сурет салу.

Пропедевтикалық оқыту

Дайындық сабақтарының мақсаты - балаларда мұғалімді тыңдау және берілген тапсырмаларды орындау дағдысын қалыптастыру. Қаламды дұрыс ұстауды (бас бармақ пен ортаңғы саусақтың арасында, сұқ саусақты жоғары ұстау арқылы), дәптер (партаның үстінде дұрыс орналасуы), өшіргішті қолдануды (қалам жазуын бір бағытта өшіру), түстерді атау және ажырату, қолдан жуан және жіңішке сызықтарды жүргізуді, қиын емес суреттерді салуды және контурдан шығып кетпей бояуды үйретеді.

Оқудың дайындық кезеңінде мұғалім балалардың зейін, қабылдау, елестету процестерінің дамуына бағытталған жұмыстар жүргізеді. Белгілі бір заттың көлемін, түсін, санын, орналасу ретін ажыратуға үйретеді. Негізі мұндай жұмыстарды ойын әрекетімен байланыстырады. Бұл үшін құрылыс конструкторы, әр түрлі мөлшердегі фигуралар, түстік картондар, суреттік үлгілері бар кесте, геометриялық мозайка т.б. қажет.

Балалардың графикалық дағдыларды үйрену дайындығы келесі бағыт бойынша жүргізіледі:

а) саусақтар мен қол білегінің гимнастикасы;

б) қағаз бетінде бағдарлау;

в) әлбетте графикалық жаттығулар.

Дайындық сабақтарында тірек-қимыл аппаратын және ұсақ саусақ қимылдары, қол білегін түзетуге арналған жаттығуларды жүргізу өте маңызды. Саусақтар мен қол білегіне арналған гимнастика әр сабақтың басы мен ортасында 2-3 мин жүргізіледі.

Графикалық даңдылардың қалыптасуы көбінесе баланың қағаз бетінде бағдарлануына байланысты, ал балалардың көбі дұрыс бағдар жасай алмайды. Сол себепті көріп қабылдауының дамуына жаттығулар жасау,қағаз бетінде бағдарлау және қозғалыс жасау дағдысын қалыптастыру қажет. Жұмыс үлкен форматтағы қағазда жүргізіледі және балалардың ойыншықтармен белсенділік қабілетіне сүйенеді.

Қағаз бетінде бағдарлауға арналған жаттығулар сабақтың соңында жүргізіледі. Оқушылардың саналы түрде қаламмен қозғалыс жасауын, яғни қозғалыс бағытын өзгертуін, қозғалысты керек нүктеде тоқтатуын қадағалау қажет.

Дайындық сабақтарындағы маңызды орын көру диктантына,мозайка және трафаретпен (шаблон) жұмыс жасауға бөлінуі қажет. Трафарет көлемі қарапайым геометриялық фигуралармен тоқталмауы қажет: шеңбер, тіктөртбрыш, үшбұрыш, квадрат. Картоннан қиылған жемістер мен көкөністердің формаларын, сонымен қатар саңырауқұлақтар, жидектердің қарапайым формаларын нәтижелі қолдануға болады.

Дайындық кезеңінде балаларға түзу сызықты әр түрлі бағытта салуды үйрету маңызды болып табылады. Балалардың жұмысқа деген қызығушылығы ойындық жаттығуларды қолдануда пайда болады. Бастапқы тапсырмаларды жүйелі түрде фломастермен орындау қажет: фломастермен сурет салу күш түсіруді қажет етпейді және сызықтар айқын, тартымды болады. Қаламмен сурет салуға фломастерді жеткілікті меңгергеннен кейін көшуге болады. Оқытушы әрқашан оқушының сурет салуындағы қалыпын және қаламды қолда дұрыс ұстауын қадағалауы қажет. Графикалық дағдыларды қалыптастыруда әр тапсырманың дұрыс және тиянақты орындалуы маңызды. Графикалық тапсырмаларды орындау дұрыстығы 10-15 мине аспау қажет.

Төменгі сынып оқушыларына суретті дұрыс бояуын үйрету өте қиын.Түске арналған жаттығулардың түзете-дамытушылық рөлінің маңызы зор. Олар түсті ажыратудағы кемшіліктерді түзетуге, таңдауға, талдауға бағытталған. Түрлі-түсті заттармен, қаламмен және бояғыштармен (гуашь, акварель) жұмыс жасағанда орындалатын тапсырманың сағынасын түсінуіне көңілін аудару қажет. Эстетикалық талғамның тәрбиеленуіне де қөңіл бөлу керек.

Дайындық кезеңіндегі практикалық жұмысқа үлгідегі оюларды бөліктерге бөлу арқыы сурет салу кіреді. Берілген ою формасының қағаз бетінде дұрыс орналасуы үшін балаларға көмек ретінде мұғалім тірек нүктесін қоюы қажет.

Арнайы дайындықтан кейін 0-сынып оқушылары көлемі мен құрылысы бойынша күрделі суреттерге көшеді.

Декоративті сурет салу

Декоративті сурет салу көмекші мектепте қол жетімді. Корекциялық оқыту тапсырмасы оқыту сапасының эстетикалық тәрбиелеуге дағдыландырады.

Декаративті сурет салу қолданбалы өнері әр халықтың бұйымдарын, оқыту кестесі, суреттер балада эстетикалық талғамды қалыптастырады.

Көмекші бастауыш сыныпта Декоративті сурет салу бастапқы қарапайым шары, шеңбер өрнектерін салады. Декоративті сурет салу. Мақсаты балада бояулармен таныстыру. Сабақ барысында қыл-қалам түрлерімен жұмыс жсауды үйрету, бояу сәкестігін, орнаметтерінің ритмикалық қайталануы, ақыл есі кем балаға арналады.

Декоративті сурет салу. Тапсырмасы - балаға жұмыс ретімен орындау, мұғалімнің көрсеткен көрнекілік бейнелерін салу, дайын үлгі арқылы сызу, өзбетінше салып үйтетуді дағдыландыру. Геометриялық элементтер арқылы балаға орнамет көлеимін, түс, мөлшері байланысты құрастыру. Дайындық жұмыс алдыңғы декорактивті сурет салу, жұмыс барысында бала салыстыру мен көлем диференциясы, түс пен геометриялық пішін көлемін арқылы орнамет құрылымын анықтайды. Декоративті сурет салу. Уақытың көп мөлшері көрсету әдісіне қолданады. Көрнекіліктерді көрсету –түсіну нәтижес тәсілі.

Кіші мектепте тапсырманың көп бөлігі мұғалімен бірге орындалады. Толық демонстрациямен түсіндіру ретімен орнамет міндетті түрде орындалады. Өрнек жолдары геометриялық элементетең бөлуін талап етеді. 1-2 сыныпта тең бөлу кортонды квадратармен арқылы кезекпн орнына қою және бастыру арқылы тігінен сызы отырады. Алынған шаршыға өрнектер салады. Декоративті сурет салу ақ қағазға, акварельді бояу түрлерімен, түрлі түсті қағаз бен гуашь қолданады.

Ақыл-есі кем балаларды дамытудағы декоративті сурет салудың маңызы.

Декоративті сурет салу көмекші мектеп оқушыларына едәуір қолайлы болып табылады. Декоративті сурет салу корекциялық – оқыту міндеттерді, сонымен қатар эстетикалық тәрбиелеуде аса маңызды орын алады. Декоративті сурет салу сабағында оқушыларға жүйелі түрде декоративті – қолданбалы өнердің ең жақсы үлгілерімен танысады. Декоративті – қолданбалы өнерді ұлттық шеберлердің бұйымдарымен, оқыту кестесімен, өнім мен сурет арқылы жүргізілген сұхбаттасуы балаларда эстетикалық талғамның қалыптасуына қандайда бір септігін тигізеді. Көмекші мектептің бастауыш сыныптарында декоративті сурет салудың мазмұнына қарапайым өрнектерді, жолаққа, шарға, шеңберге орналастыру болып табылады. Декоративті сурет салудың міндеттерінің бірі - оқшыларды бояулармен және олардың қасиеттерімен таныстыру. Сабақ барысында қылқаламның әртүрлі қалыңдықта пайдалану біліктілігін игеру (қылқаламмен толықтай және оның ұшымен); түстерді үйлесімді бңрңктіру, өрнектің, оюдың элементерін бірқалыпты қайталау,осының барлығы ақыл- кем балаларға өте маңызды. Оқушыларда декоративті сурет салуда тапсырмасында жүйелілік болуы тиіс: мұғалім жасаған демонстрация, дайын дайын үлгіден, сызба бйынша, берілген элемент арқылы өрнектерді салады. Оқушылар өрнекті геометриялық элементтерден, пішіндері мен түсі, көлемі бойыша құрастырады. Декоративті сурет салуға дайындық жұмысы барысында балалар пішіндер, түс және көлемін салыстыру және дифференсациялау, өрнектін құрлымын түсінуге көмектеседі. Декоративті сурет салу сабағының көп уақыты демонстрация әдісін жүрігзуге кетеді. Демонстрциялық көрнекілік – әрекеттің орындалуын түсінуге нәтижелі амал болып табылады. Бастауыш сыныптарында тапсырмаларды тікелей мұғалімнің әрекеттерін қайталай отырып оындайды. Өрнекті орындау барысында толық демонстрация және орындалу жүйелігігін толыққанды ашық түсіндіру әрдайым жүргізіліп отырады.

Өсімдік пен геометриялық элементтерді жолақ (бір сызық) ішінде өрнек құрастыруында тең екі бөлікке бөлу керек.

Натурамен сурет салу

1-4 сыныпта заттың жіңішке және жуан болуына қарай сурет салады. Кіші сыныптағы оқушыларға негізгі тапсырма – суреттің енін ұзындығы, бүтіндей және бөлшектей заттң суретін салу. Сонымен қоса балалардың бойындағы үнемі натурадағы сурет бөлшектерін салыстырудағы үйрету яғни дамыту керек Сонымен қоса оқушылар сурет салмастан бұрын жоспарлауын үйрету. Бірақ ақыл-есікем балаларда жоспарлау айтарлықтай баяу жүредіСонымен қатар әр сабақ сайын сурет салудағы түсіндіру яғни тақтаға бормен сурет салу. Натурамен сурет салу тек қана оброздық есте сақтау ғана емес басқа есте сақтаудың түрлерін үйретужылжымалы, эмоциональды, словесно-логикалық турлері.

Натурамен сурет салу эстетикалық тәрбиеге үйрету. Ағаш , гүл, заттың формасын салу арқылы табиғатқа қызығушылықты ояту. Мұғалім сонымен қоса бүтін мен бөлшек арасындағы қатынасты үйрету керек .

Сурет салудағы 0-1 сынып арасында 6 турлі түсті қарандаш қолданады, 2 сыныпта 12 турлі қолданады.

Тақырыптық сурет салу

Тақырыптық сурет салу төменгі сыныптарда әдетте қоршаған орта мен көркемдік шығармаларды иллюстриялауға арналған (ертегі, өлеңдер, жануарлар туралы әңгіме және т.б.).

1-2 сынып оқушыларының тематикалық сурет салу тапсырмасы заттардың қарапайым түрі мен түсін бейнелеуге негізделген.

3-4 сынып оқушыларына қарапайым бейнелік тапсырмалар қойылады: заттардың көлемін көру байланысын дұрыс жеткізу, суреттегі алыстағы заттардың кішіреуін ескеру.

Тематикалық сурет салу сабағына қойылған оқу-тәрбиелік талап практикалық жұмыс өтілген дайындық сабағына сәйкес келсе нәтижелі түрде шешіледі. Оқушыларға суреттің сюжетін анықтау, атап шығу және ауызша сипаттауды міндетті түрде ұсыну қажет және пәнді нақты түсіндіруде түрлі конструктивті элементтерді қолдану ұсынылады. Сонымен қатар сабақта ойындық әрекеттерді қолдану және түсіндіру маңызды орын алады.

Тематикалық сурет салу сабағының құрал-жабдықтарына ойыншықтар, моделдер, муляждар т.б. кіреді.

Түзету мақсаты бойынша ұйымдастырылған бағдарлама балалардың сөздік активтілігін күшейткенде аса тиімді болады.

Осы үшін әр түрлі амалдарды қолдану қажет:

- Заттың құрылысын сипаттау және бөліктерінің қасиетін анықтау;

- Балаларды тематикалық суретке қатысты заттың қасиетін талдауға үйрету;

- Суретпен жұмыстың бірізділігін анықтау;

- Композициялық қылық тапсырмаларын шешу; сурет ретін ашатын плакат-кестені оқу;

- Суретті оның бөліктерінің суретімен салыстыруы;

- Көркемдік сөздердің қолданылуы: жұмбақтар, өлең шумақтары, қысқаша әңгімелер.

Тақырыптық сурет салуда түрлі-түсті қаламдармен қатар гуащь пен акварельдік бояулар қолданылады.

Әңгімелесу арқылы сурет салу

Әңгімелесу арқылы сурет салу балалрға қабылдау, процессін есте сақтау арқылы ойлау және сөйлеу процессін жоғарлатады.1 -3 сыныптарда бұл сабақ картина арқылы әңгімелесу арқылы сурет салу және картина талдау арқылы сурет салу.Бұл сабаққа 10-15 минут беріледі.сабақтың басында немесе соңында жургізіледі. Бір әңгімелесу арқылы 1 -көрме арқылы сурет салады.және кітаптағы бейне арқылы сурет салады.

Ал 4 сыныпта әңгімелесу арқылы сурет салу арқылы арнайы сабақтарда жүргізіледі.Бир сабаққа үш түрлі сабақ жүргізуге болады.Мысалы; живопись, скульптура,графика немесе 4- 5 сабақ тү.рі декоротивтік. Сабақ жүргізу кездегі ен бастысы жыл мезгілін уйрету арқылы берилген материалдармен жұмыс жасау керек.Сабақ барысында балалрда көптеген сұрақтар, сезимдер,пайда болады,яғни танымдық іс -әрекеттер пайда болады.

0-3 сыынптарда оқушыларына мұғалім берілген тақырыпқа ғана әңгіме құрастыру арқылы сурет салу. Яғни жаңа сөздермен жақсы қалыптастыру үшін жүргізіледі. Ал 4- сынып оқушыларында ен бастысы берілген суреттерді оөдері талдай отыра әңгіме құрастыра отыра,сурет салып оларды тақылап талдауды үйрету. Әңгіме құрастыра отыра сурет салудың басты жағдайы басқа сабақтарды ұмытпас үшін түзету жұмысын жүргізу яғни дұрыс айтылуын уйрету.Мысалы экускурсияға жіберіп музей ескерткіштер арқылы балалрға түсінік қалыптастыра отыра сурет салуды уйрету.

Дайындық жаттығулары

Дайындық жаттығулары кезінде мұғалім:

- Балалардың сенсорлы қабылдауын, көру арқылы заттардың көлемін ажырату және оларды оқу, қол қимылын геометриялық фигураларда білу көрсету (шеңбер, шаршы, тіктөртбұрыш, куб) бірдей пішіндегі заттардың үлкен –кішілігін салыстыру, қағаз бетіне бағдарлау : ортасын табу, жоғаргы және төменгі, оң және сол жақтарын ажырату.

- Геометриялық пішінді елестетуді құрастыру (шеңбер, шаршы, тіктөртбұрыш, үшбұрыш)оқу және домалақ пен сопақты ажырату

- Суретке деген қызығушылығын тәрбиелеу;

- Қол моторикасын дамытуи графикалықдағдыны үйрету, қарандаш ұстауды үйрету, қол күшінің реттеуін үйрету , біріңғай қозғалысты бағдарлау, уйрену:

- Ретті түстерді елестету:

- Түстерді ажыратуды үйрену: қызыл, сары, көк, жасыл, қоңыр, қара, ақ.

- Суретті дұрыс бояуды үйрену, сыртына шығарып боямау.

№9 лекция. Қол еңбегі сабағының міндеті, пәні және сабақ мазмұны.

Зерттеудің негізгі міндеттері мен әдістері. Пәннің басқа ғылымдармен байланысы. Жыл сайын оқытылатын әр түрлі іс-әрекеттерінің түрлерімен байланысты еңбек амалдарын игеру және интеллектуалды біліктілігінің даму деңгейі. Дамуында ауытқушылығы бар балалардың еңбек іс-әрекетіндегі ерекшеліктері. Ақыл-есі кем балаларды еңбекке оқыту көмекші мектебінің оқу және түзете-тәрбиелеу жұмысының жалпы жүйесіндегі маңызды бөлігі болып табылдады. Бастауыш сыныптарындағы қол еңбегі пәні мен арнайы және міндеттерді шешумен қатар оқушыларды кәсіптік-еңбекке оқытуға дайындауға бағытталған.

Еңбекке оқытудың жалпы міндеттері болып мыналар табылады:

- Оқушы тұлғасын жағымды қасиеттерге тәрбиелеу ( еңбекке суйгіштік, ұжымда жұмыс истей алу қабілетін және т.б ) еңбек түрлері бойынша қарапайым білімдерді хабарлау, еңбек дағдыларын қалыптастыру, еңбектің қарапайым түрлерін тәсілдерін оқыту, еңбекке дербес болуын дамыту.

- Ұйымдастырушылық дағдыларын қалыптастыру, еңбек сабағына тура уакытысында келу, қол еңбегі сабағына ұйымдасқан түрде кіру, тек өзінің ғана жұмыс орнында жұмыс истеу, онда материалдар мен құрал саймандарды дұрыс жайғастыру, оларды соңынан жинастыру, жұмыстың ішкі тәртіп ережелері мен қауіпсіздіктерін білу және дұрыс орындау, сонымен қатар оларға қойылатын санитарлы- гигиеналықталаптарды ұстану.

Қол еңбегін танымдық сферасының кемістіктерін түзетуге міндетті түрде қолдануы тиіс. Ең алдымен байқағыштығын , қиялын, сөйлеуін, кеңістікті бағдарлауын түзетуі тиіс. Мұғалім зейіні оқушылардың материалдық ерекшелік теріне сүйене отырып, келешек бұйымның көрінісін жоспарлы және мақсатка бағыттап көз алдына елестету қабілетін тәрбиелеуге бағытталуы тиіс

Түзету мектебіндегі «Қол еңбегі» курсының мазмұны.

Еңбек баланың іс-әрекетінің қосымша түрі болып табылады. Мектепке дейінгі жастағы ақыл-есі кем балаларда еңбекке деген қажеттілік туындамайды Олар өз-өзіне әрең қызымет етеді. Кейбір ақыл есі кем балалар тұрмыстықдағдыларды да меңгермеген болып келеді.

Қол еңбегі сабақтарында негізінен заттық карта қолданылады, онда белгілі жүйелікпен әр түрлі дайындық дәрежесінде бір заттық үлгілері бекітілген.

Қол еңбегі жалпы білім беретін мектепте оқушыға тек эстетикалық тәрбие беріп қана қоймай, сонымен қатардүниетанымын, кеңістік қиялын, ой өрісінтағы басқа көптеген жаксы қабылеттерін дамытуды көздейді.

Қол өнер сабағын дамытуда педагогика ғылымының бір саласы , ол практикалық жұмыс тәжірибесін теориялық ғылыми жүйелендіріп таратады. Яғни қол өнер әдістемесі педагогика ғылымы психология, эстетика және қол өнер негіздерін дамытуды көздейді, оқытудың жаңа – заңдылықтарын жасайды, жинақтайды, ұсынады.

Түзету мектебіндегі «Қол еңбегі» сабағының жалпы міндеттері.

Оқу сабағының негізгі мақсаты- балаларда дұрыс , жүгіртпелі, манерлі және түсініп оқу дағдысын қалыптастыру Оқу сабағының тағы бир ерекшелігі жетіспеушілікті түзету. Ақыл –есі кем балалардағы айтуының кемістігі сияқты кемістіктер түзеледі, зейіні тұрақты болады, есте сақтауы жақсарады, логикалық ойлауы дамиды. Оқығанның мағынасын түсіну жолындағы жұмыстар арқылы баланың ойлауын жөндеуге болады, сөздік қоры байытылады, монологикалық ойлауы жөнделеді.

Еңбекке оқытудың жалпы міндеттері болып мыналар табылады:

- Оқушы тұлғасын жағымды қасиеттерге тәрбиелеу ( еңбекке суйгіштік, ұжымда жұмыс истей алу қабілетін және т.б ) еңбек түрлері бойынша қарапайым білімдерді хабарлау, еңбек дағдыларын қалыптастыру, еңбектің қарапайым түрлерін тәсілдерін оқыту, еңбекке дербес болуын дамыту.

- Ұйымдастырушылық дағдыларын қалыптастыру, еңбек сабағына тура уакытысында келу, қол еңбегі сабағына ұйымдасқан түрде кіру, тек өзінің ғана жұмыс орнында жұмыс істеу, онда материалдар мен құрал саймандарды дұрыс жайғастыру, оларды соңынан жинастыру, жұмыстың ішкі тәртіп ережелері мен қауіпсіздіктерін білу және дұрыс орындау, сонымен қатар оларға қойылатын санитарлы- гигиеналық талаптарды ұстану.

Қол еңбегін танымдық сферасының кемістіктерін түзетуге міндетті түрде қолдануы тиіс. Ең алдымен байқағыштығын, қиялын, сөйлеуін, кеңістікті бағдарлауын түзетуі тиіс. Мұғалім зейіні оқушылардың материалдық ерекшелік теріне сүйене отырып, келешек бұйымның көрінісін жоспарлы және мақсатка бағыттап көз алдына елестету қабілетін тәрбиелеуге бағытталуы тиіс.

Қол еңбегі сабағының арнайы міндеттері:

Ақыл есі кем балаларды еңбекке оқытуды көмекші мектебінің оқу жіне түзете тәрбиелеу жұмысының жалпы жүйесіндегі маңызды бөлігі болып табылады. Бастауыш сыныптардағы қол еңбегі пәні арнайы және міндеттерді шешумен қатар оқушыларды кәсіптік еңбекке оқытуға дайындауға бағытталған.

Еңбекке оқытудың жалпы міндеттері болып мыналар табылады:

Оқушы тұлғасын жағымды қасиеттерге тәрбиелеу ( еңбексүйгіштік, ұжымда жұмыс істеи алу қабілітін және т.б), еңбек түрлер бойынша қарапайым білімдерді хабарлау, нңбек дағдыларын қалыптастыру, еңбек қарапайым тәсілдерін оқыту, еңбекке дербес болуын дамыту. Ұйымдастырушлық қасиетін қалыптастыру; Еібек сабағына тура уақытында келу, қол еңбегі сыныбына ұйымдасқан түрде кіру, тек өзінің ғана жұмыс орнында жұмыс істеу, онда материалдармен құрал сайманлдарды дұрыс жайғастыру, оларды соынан жинастыру, жұмыстың ішкі тәртіп ережелері мен қауіпсіздіктерін білу және орындау, сонымен қатар оларға қойылған санитарлық гигиеналық талаптарды ұстану.

Еңбекке оқытудың арнайы міндеті оқушылардың ақыл ой әрекетінің кемшілігін түзету болып табылады.Түзету жұмысы еңбек тапсырмаларын орнындауға арналған қажетті дағдылар қатарының дамуынан көрініс табуы қажет: тапсырма шоғырлануы ( бағдарлану) (обьектіні талдау, бұрынғы тәжірибені вбелсендіру), Бұйыммен жұмыс істеу кіріспесін алдан ала жоспарлау( өнімді жасап шығарудың логикалық бірізділігін жасап шығару, жұмыс тісілдерін және оның орындалуында қажетті құралдарды анықтау, жасаланған жұмыс жайлы есеп беру.), өзінің жұмысын қадағалау. ( іс әрекет пен олардың нітижелердің дұрыстығын анықтау, дайын бұйымдардың сапаларын бағалау.).

№ 10 лекция. Мүмкіндігі шектеулі балалардың еңбек әрекеттерінің ерекшеліктері.

Ақыл-есі кем оқушылардың еңбек әрекеттерінің ерекшеліктері. Қол еңбегі дамуында ауытқуы бар балалардың жекелік түзету және дамыту, тәрбиелеу факторы ретінде.

Ақыл есі кем балаларды арнайы оқытпаса, мектепке дейінгі жастың соңынды іс әрекеттің бастысы болып ойынды емес заттық әрекет болуы мүмкін.Ойын барысында сюжеттік рольдің элеметтері байқалмайды, ойында стериотип байқалады.Олардың ойындарында сөйлеу тілі қатыспайды.

Еңбек баланың іс әрекетінің қосымша түрі болып табылады. Мектепке дейінгі жастағы ақыл есі кем балаларда еңбекке деген қажеттілік тундамайды. Олар өз өзіне әрең қызымет етеді. Кейбір ақыл есі кем балалар тұрмыстық дағдыларды меңгермеген, өздігінен киініп, жуына алмайтын да балалар бар.

Ақыл ес ікем балалрдың өзін өз күту дағдылары әр түрлі деңгейде болады, қоршаған ортаның әсерінен, яғни олардың қойған талаптарынан балаларда өзін өз күту дағдылары қалыптасады.

Өз өзіне қызымет ету дағдысын орындауда баланың қимылы сенімсіз, анық емес, мақсатқа бағытталмаған болады. Екі қолдың іс әрекетінің сәкессіздігі байқалады.

Ақыл есі кем балаларда продуктивті іс әрекетті оқытусызз, арнайы білім берусіз қалыптаспайды.Оларда заттық сурет пен конструктивті біліктілік бақалмайды. Ақыл есі кем балаларда маториканың қиыншылықтарға байланысты бейнелеу әрекетінің техникасы примитивті болып қала береді.Сурет сала алатын бала түсті эмоциональды мәннерлік құралы ретінде де еме, бейнелеу құралы ретінде дде қолдана алмайды.

Сонымен қатар заттық картада берілген обьетіні дайындау үшін қажетті материалдар құралдар және құрылғылар орналасады.Картонның барлық компоненттерінен бір планшетке бекітуге болады, бірақ затты орындау логикасын сақта сызғышты тәртіпте жасау міндетті.Бірнеше таблицадан тұратын картадлар қолданған жөн.

Ауызша есеп беру. Ауызша есеп беру оқушыларға іс әрекет тәртібін жақсы түсіну мен есте саұтауға кмектеседі, сөйлеуді дамытуда мүмкіндік береді.Кейбіл обьектілерді орынюдау тәртібі пратикалық іс әрекет процесінде өзгеруі дмүмкін. Бұл жағдайда аузша есеп беру оқушыға тапсырманы жүзеге асыру жолын ұсынуға көмектеседә.

Ауызша есеп беруге үйретуді бірнші сыныптан бастау керек.Алдымен мұғалім жұмысын аяқтау бойнынша балалреға сабақтағы не жасағаны туралы жеке сұрақтар береді.педагог біртіндеп оқушыларды әр операцияларды еске сақтауды қажет ететіні нақты есеп беруді ұүруға әкеледі. ССұрақтар мынадай: Сен сабақта не істедің? Қандай материалдардан жасадың? Сен жұмысты неден бастадың? Сосын қандай детальды орындадың? Қайда бекіттің? Кейіннен оқушылар жеке көмек және өз бетінше есеп беру керек.

Дайын өнімнің сапасын бағалау: Ақыл есі кем оқушылар өз еңбегігнің нәтижелерін адегватты емес түрде бағалайды. Мұғалңммен қойылған баға оларды жағымсыз реакциясына әкеледі. Осымен байланысты басты міндет оқушыға жұмыс ұнайтиынын немесе ұнамайтынын, ол қалай жасағанын сұрайды. Бағалаудағы эталон ретінде үлгі қызмет етеді. Оқушыларды өз бұйымын үлгімен салыстыруға шақырады, мұғалім оларға өз еңбегінің нәтижелерін қарауға көмектеседі.

Баларды тек өз жұмысының ғана емес сонымен бірге жодастарының жұмысының сапасын талқылауға жұмылдырылған жөн. Бұл жағждайда өзара жәнне үлгі мен бұйымдарды салыстыру мүмкіндігі бар .Балалардың бағасын мұғалім қояды.

№11 лекция. Қол еңбегі сабағының бағдарламалық талаптарының сипаттамасы.

Еңбекке баулу сабағының бағдарлама құрылымы.

Еңбекке баулу сабағының бағдарлама талаптарын орындау барысында оқушылардың дифференциациялық жақындау.

Қазіргі уақытта көмекші мектепте мамандандырылған еңбекке оқыту бағдараламасы мазмұны және құрылымы бойынша ерекшелінеді.Оқушылар игере алатын оқу бағдарламасы жинақталған . Бұл біріншіден мамандық бойынша жұмыс тәсілдерімен техникалық технологиялық мәліметтерге байланысты. Мысалы бағдарламада арнаулы операциясы көрсетілге болса оқушыларға тәжірибе барысында оралуды іске асыру үшін тәсілдер беріледі. Мұндай бағдарлмалық құрылым таңдаған мамандығы бойынша оқушылардың іскерлігін арттыруға бағытталады.Мамандыққа оқыту бағдарламасының кезеңдері зінің мазмұны бойыныша төрт топқа бөлінеді. Теориялық, технологиялық, кешенді және тәрбиелілік қайталау тақырыптары.

Теориялық тақыптар танымдық материалдардан тұрады, біліақ ол оқушылардың тәжірибелік жұмыстарымен байланысты емес, тек оларға технологиялық процестерді тереңірек түсінуге және өндірістік техникамен және теххнологиямен танысуға мүмкіндік береді.

Технологиялық тақырыптар оқушылардың жаңа жұмыс тәсілдерімен және оған сай технологиялық мәліметтермен танысуға бағытталған. Мұндай тақырыптар үш бөлімнен тұрады: « жұмыс обьектісі», « техникалық мәліметтер» және « тәжірибелік жұмыстар».

Егер V-VIII сыныптың оқу бағдарламасы жалпы мамандыққа бағытталған болса , ал ІХ-Х сыныптың бағдарламасы базалық мекеменің технологиялық процесіне ұйымдастырылған. Специализацияның негізгі мақсаты базалық мекеменің еңбек жұмыстарының мазмұнымен мектеп оқуының мазмұныменсәйкестендіру.

Көмекші мектептің еңбектік оқу бағдарламасының типтік жинағы өзіне ІХ сынып бағдарламасын қосады, яғни селесарь, ұштағыш, ағаш өңдеу жұмыстары, Тігінші моторист, сауыншы т.б дайындауға арналғаан.

ІV және V-ІХ сынып бағдарламасы оқу материалының мазмұны бойынша ерекшелінедің, бірақ олардың құрылымы бірдей болып келеді.

Әрбір тақырып төрт бөлімнен тұрады:

1. Бұйым немесе жұмыс обьектісі.

2. Техникалық мәліметтер.

3. Іскерлік

4. Тәжірибелік жұмыстар.

№ 12 лекция. Дамуында ауытқушылығы бар балалардың қол еңбегі сабағындағы принциптер мен әдістері.

Дамуында ауытқуы бар балалардың еңбекке баулу сабағының оқыту принциптері. Арнайы мектептегі оқу әдістемесіне дидактикалық талаптар.

Арнайы мектепте қол еңбегі сабақтарды оқытудың әдіс – тәсілдері.

Ақыл – есі кем балаларды еңбекке оқыту көмекші мектептің оқу және түзете – тәрбиелеу жұмысының жалпы жүйесіндегі маңызды бқлігі болып табылады. Бастауыш сыныптардағы қол еңбегі пәні арнайы міндеттерді шешумен қатар оқушыларды кәсіптік - еңбекке оқытуға дайындауға бағытталған. Қол еңбегін танымдық сферасының кемістіктерін түзетуге міндетті түрде қолдануы тиіс. Ең алдымен байқағыштығын , қиялын, сөйлеуін , кеңістікте бағдарлануын түзетуі тиіс. Мұғалімнің зейіні оқушылардың материалдық ерекшеліктеріне сүйене отырып, келешек бұйымның көрінісін жоспарлы және мақсатқа бағыттап көз алдына елестету қабілетін тәрбиелеуге бағытталуы тиіс.оқу дағдылары туралы айтатын болсақ, онда оларды қол еңбегі сабақтарына кіріспестен бұрын мәнерлеп оқу, дұрыс оқу, оқуды түсіну, оқу сабағының құрамы мен міндеттерімен таныстырып, оқу дұрыстығын, оқу дағдыларын қалыптастыру керек. Себебі бала бірінші кезекте өзіне брілген тапсырмамен танысуда оның мазмұнын мұғалім оқығаннан соң қайталап оқиды, жазылған жоспар бойынша жұмыс істейді, сондықтан оқу дағдысын қалыптастыру керек, бұл әдіс – тәсіл қол еңбегі сабағына оқытудағы ең тиімді тәсіл болып саналады.

Арнайы мектепте оқыту әдістерге қойылатын дидактикалық талаптар. Көбінесе еңбек бойынша сабақтың құрылымы жалпы білім беретін пәндерді оқытудың негізгі ережелеріне бағынады. Жалпы педагогикадан белгілі сабаққа деген талаптар қатары толық мөлшерде әділ. Олардың негізгілері:- мұғалім әрбір сабаққа нақты оқыту мақсатын қояды; - сабақ тек білім беріп қана қоймай , тәрбиелік мәні де болуы тиіс; - оқу материалын таңдау сабаққа толығымен және оның әрбір бөлігі үшін негізделген болуы қажет; - сабақта оқушылардың барлығы оқу материалын біршама эффективті меңгеруін қамтамсыз ететін оқыту әдістерін қолдану қажет; - сабақтың ұйымдастырылуы дәл анық болуы қажет; - сабақтың вариативті құрылымын қолданған жөн; - сабақтың оқу материалын бекіту мен оқыту нәтижесін бақылауды қамтамасыз ету қажет; - сабақтың сапасының басты критерийі сол немесе басқа жұмыс түрін қолданбай оқушылар алған білім мен дағдыны қолдану. Көмекші мектепте қол еңбегіне оқыту сабақтары , жетекші дидактикалық мақсатқа қарамастан келесідей типтерге жатады: 1. Теориялық сабақтар – оқушы-ң еңбек құралдары мен материалдары, технологиялық процестері туралы білімі мен түсінігін қалыптастыру. 2. Дайындық сабағы – еңбек тапсырмасында оның жоспарын қажетті бағдарлану деңгейін қамтамсыз ету. 3. Кешенді тәжірибелік жұмыстар – бұйымды толығымен жасау. Оқушылардың профессионалды дағдылары мен жалпы еңбекке деген ептілігін қалыптастыру. 4. Тәжірибелік қайталау – жүйелі шығармашылық еңбекке арналған оқушыларда қажетті сапаларды дамыту мақсатымен еңбек тапсырмаларын орындау.

№ 13 лекция. «Қол еңбегі» сабағының кезеңдері

Сабақ кезеңдерінің мазмұны. Сабақтарды жоспарлау – күнтізбелік және сабақ жоспарының талаптары. Сабақ компоненттері.

Қол еңбегі сабақтың жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Адамды адам еткен – еңбек. Еңбектің нәтижесі болуы әр адамның еңбекке саналы қатынасына байланысты. Олар болса, бүгінгі таңда қоғам қажеттілігі – жас ұрпақтың бойында еңбекке ынталылықты, құштарлықты тәрбиелеу, болашақ еңбек жолын дұрыс таңдауға бағыт – бағдар беру. Еңбек сабағының басты мақсаты – жас ұрпақтың дене және ақыл – ой еңбегіне деген дұрыс қатынасын, өмірде еңбекті қажетсінуін тәрбиелеу.

Қол еңбегі сабағының міндеттері: 1. Оқушыларға шығармашылық еңбек деген ұғымды түсіндіру, нәтижесін таныту, оны пайдалануды, бағалауды үйрету. 2. Оқушы еңбегінің нәтижесіне, аз да болса жеткен табысына қанағаттану, қуану сезімін дамыту. 3. Саналы да сапалы еңбек етуге әдеттендіру, 4. Еңбек ету іскерлігін, дағдысын дамыту. 5. Еңбек мәдениетін сақтауға, еңбек уақытын, еңбек материалын үнемдеуге, ұқыптылықпен жұмсауға үйрету.

Кез – келген сабақ сияқты еңбек сабағында білімділік және тәрбиелік жағы бар. Еңбек сабағында қолданбалы қолөнерге арналған сабақтар оқытуды ұйымдастырудың тиімді формасы болып саналады. Себебі, мұндай сабақтарда әдемілікті сезіну, ұқыптылықты сезініп, алған білімдерін практика жүзінде қолдануға үйретеді.

Ұқыптылыққа тәрбиелеу: – материалдарды және уақытты саналы ұқыпты пайдалану; – бастаған істі тастамау, тиянақты аяқтау; құралдарының түгел болуы.

Эстетикалық тәрбие: – жасалған заттардың әдемі талапқа сай болуы; – өз ойынан безендіру, талғаммен жасап шығу.

« Қол еңбегі сабақтардың кезеңдері»

Сабак такырыбы:

Сабак, барысы:

1.Ұйымдастыру кезеңі

2. Сабаққа кіріспе

3. Дайындыққа әзірлік

4. Жумысты жоспарлау.

5. Практикалық жұмыс

6. Жасалған жұмыс жөнінде есеп беру

7. Жумыс сапасын бакылау.

8. Сабақтан корытынды шыгару.

Сабақтың жоспары

Сабақтың тақырыбы: үлгіге қарап симметриялық фигураларды даярлау.

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі.

2.Сабаққа кіріспе. Балаларға жаңа жылдың келе жатқанын айтып, шыршаға ойыншық жасау керек екендігін ескертеді.

3. Дайындыққа әзірлік.гирляндіге қажетті материал, форманы, қанша бөліктер керек, соларды атау, барлық бөліктер, бір-біріне жалғанған.

4. Жұмысты жоспарлау.ұжымдық әңгіме түрінде жоспар жасау.

5. Практикалық жұмыс. Жұмыс барысы кезінде жекеленген оқушыларға көмек беруі тиіс.

6. Жасалған жұмыс жөнінде есеп беру. Оқушы фигураларды қалай қиып, шаблонды пайдаланғаны, ойыншықты қалай жасағандығы туралы есеп береді.

7. Жұмыс сапасын бақылау. Симметриялық фигуралардың дәлдігін, түзу кесілгенін, дұрысын табады, өз ойыншықтарының артықшылығы мен кемшілігін тауып өздері айтады.

8. Сабақтан қорытынды шығару.

№ 14 лекция. Қол еңбегі сабағының ұйымдастыру жұмыстарының міндеттері, мазмұны мен түрі.

Еңбекке баулу сабағындағы ұйымдастырудың түрі мен формалары. Еңбекке баулу сабағының бағдарламасы. Сабақтағы ұйымдастыру жұмысының түрлері мен формалары.

Сабақтағы ұйымдастыру жұмысының түрлері мен формалары «Кішкентай мұғалім», «Бригадамен жұмыс», «Конвеермен жұмыс» және тағы басқа.

Мұғалімнің сыныппен жұмыс істеу

Мұғалімнің сыныппен жұмыс істеу-сыныптық жүйеде оқытуда жұмысты ұйымдастырудың ұлтық формасы. Мұндай жұмысты ұйымдастыруда мұғалім сабақтағы балалардың іс әрекетін бағытаайтын ж\е ұйымдастыратын негізгі орталық фугура болып табылады. Ол оқушыларды сабақта жұмыс істейтін бұйымдармен таныстырады, керкті материалмен құралдарды дайындау жөнінде тапсырма береді, оқушылармен біргеігіп жоспар құрып тақтаға жазады, мұғалім жұмыстының дұрыстығын бақылап отырады.оқушылар мұғалім алдында жұмыс процесі туралы есеп береді. Мұғалім оқушылардың жұмысын бағалайды. Осылайша жұмысты ұйымдастыру кезінде сабақта ең негізгісі белсенділік мұғалімге тиесілі болады ж\е оқушылардың қарым-қатынастың дамуына арналған жағымды жағдай ұйымдастырылады.

«Кішкентай мұғаліммен» жұмыс

Оқушылардың өзара қарым қатынастардың дамуы үшін, сабақты «кішкентай мұғалім» жүргізу пайдалы. Ол сабақта орталық фигура б.т: тапсырма беріледі, оқушылардың жұмыстарн бақылайды, олардың іс әрекетін бағалайды, олардан есеп қабылдамайды, ал мұғалім шетте болады. Бұл жағдайда «кішкентай мұғалімнің» жұмысын және іс әрекет түрін бағыт беруін мұғалім басшылыққа алады.

Дайындық сыныбындағы «кішкентай мұғалімнің» міндеттері қарапайым болады: ол мұғалімге материал таратуғка комектеседі,содан соң жолдастарының жұмысын бақылап, мұғалімге жұмыс қортындысын айтады.

Біртіндеп «кішкентай мұғалімнің» қызметті күрделіп түседі: ол жұмысқа қажетті құрадарды матераидарды дайындау жөнінде нұсқау береді.алдымен нұсқауды тақтағат жазады . «Кішкентай мұғалімнің» тақтаға шығып оқушыларға дайын нұсқауды оқиды.

Содан соң жұмыс күрделене түседі: Ол жұмысқа қажетті құралдар мен материалдар дайындау жөнінде жолдастарына нұсқау береді, Алдымен бұл нұсқауды тақтаға немесе карточкаға жазылған куйнде мұғалім береді. «Кішкентай мұғалім тақтаға шығып, оқушыларға дайын нұсқауды оқиды. Содан соң жұмыс күрделенеді: тақтаға немесе карточкаға жазылған жазылған нұсқау толығымен емес, тек тірек сөздер арқылы береді. Соңында «Кішкентай мұғалім нұсқауды өздігінен бере алады.

«Кішкентай мұғаліммен жұмыс кезінде педагогикалық процесті жұмыс барысында оқушылар сұрақ қойып, қатесін түзеп, нұсқауды басқа да қызықты түрлерін ұсынатындай етіп ұйымдастыру қажет, яғни «Кішкентай мұғаліммен оқушылар арасында шағын диалогтар құрылу керек.

Бригадирмен жұмыс.

Оқушылардың сөздік қатынасын белсендендіру бригадамен жұмыс кезінде жүзеге асырылады. Сыныптағы оқушылардың санына, сонымен қатар сабақтың мақсаты мен мазмұнына байланысты оқушылар 2-3 топқа-бригадаға бөлінеді. Бригадамен жұмыстың алғашқы кезінде оны мұғалім басқару керек, ал басқа бригаданың бригадирлері өзінің міндеттерін мұғалімнің іс-әрекетіне еліктеу арқылы орындау керек.

Дайындық сыныбындағы оқытудың алғашқы кезінде бригадирдің міндеттері «кішкентай мұғалімнің» міндеттері секілді қарапайым болады. Бригадирлер мұғалімге жұмысқа қажетті материалдар мен құрал-жабдықтарды дайындауға көмектеседі, бригададағы тәртіпті бақылайды, кімнің дұрыс, кімнің бұрыс істегенін мұғалімге айтып отырады.

Біртіндеп бригадирдің қызметі кеңейе түседі. Олар өзінің бригадасындағы адамдардың жұмыстарын басқара бастайды, жалпы жұмыс орындауда әрқайсысының міндеттерін бөледі.

Кейде бригадамен жұмыс жолдастарының бригадирге әр түрлі жұмысқа арналған нұсқаулар беруі арқылы да ұйымдастырылуы мүмкін.

Бригадирдің міндетіне өзінің бригадасындағы мүшелерге көмек көрсету кіреді. Жұмыс соңында бригадирлер мұғалімге есеп береді, мүмкіндігінше бригада мүшелерінің жұмысына баға береді.

Мұғалім бригада жұмысын бақылап отырады, сабақ соңында қай бригада жұмысты орындай алады, қайсы бригада жұмысты орындай алмағаны жөнінде айтады.

Бригадамен жұмыстың тәрбиелік және дамытушылық маңызы зор. Ол балаларды тәртіпке үйретеді, күшті оқушылардың әлсіздерге көмек көрсетуін ұйымдастырады, достық сезімге тәрбиелейді.

«Кіші мұғаліммен жұмыс» кезінде ол тек сыныппен ғана қарым-қатынаста ы қол еңбегі пәні арнайы және міндеттерді шешумен қатар окушыларды кәсіптік-еңбекке окытуға дайындауға бағытталған.

Еңбекке оқытудың жалпы міндеттері болып мыналар табылады:

- оқушы тұлғасын жағымды қасиеттерге тәрбиелеу (енбек сүйгіштік, ұжымда жұмыс істей алу қабілетін және т.б.), енбек түрлері бойынша қарапайым білімдерді хабарлау, енбек дағдыларын қалыптастыру, еңбектің қарапайым тәсілдерін оқыту, еңбекке дербес болуын дамыту;

- ұйымдастырушылық дағдыларын қалыптастыру: еңбек сабағына тура уақытысында келу, қол еңбегі сыныбына ұйымдасқан туүрде кіру, тек өзінің ғана жұмыс орнында жұмыс істеу, онда материалдар мен құрал-саймандарды дұрыс жайғастыру, оларды соңына жинастыру, жұмыстың ішкі тәртіп ережелері мен қауіпсіздіктерін білу және орындау, сонымен қатар оларға қойылатын санитарлы-гигиеналық талаптарды ұстану.

Еңбекке оқытудың арнайы міндеті оқушылардың ақыл-ой әрекетінің кемшілігін түзету болып табылады.

Түзету жұмысы еңбек тапсырмаларын орыңдауға арналған кажетті дағдылар қатарының дамуынан көрініс табу қажет: тапсырмаға шоғырлану (бағдарлану), (объектіні талдау, бұрынғы тәжірибені белсендіру); бұйыммен жұмыс істеу кіріспесін алдын ала жоспарлау (өнімді жасап шығарудың логикалык бірізділігін анықтау, жұмыс тәсілдерін және оның орындалуына қажетті құралдарды анықтау, жасалынған жұмыс жайлы есеп беру); өзінің жұмысынқадағалау (іс-әрекет пен олардың нәтижелерінің дұрыстығын анықтау. дайын бұйымдардың сапаларын бағалау).

Қол еңбегін танымдық сферасының кемістіктерін түзетуге мүндетті түрде қолданылуы тиіс. Ең алдымен байқағыштығын, қиялын, сөйлеуін, кеңістікте бағдарлауын түзетуі тиіс. Мұғалімнің зейіні оқушылардың материалдық ерекшеліктеріне сүйене отырып, келешек бұйымның көрінісін жоспарлы және мақсатқа бағыттап көз алдына елестету қабілетін тәрбиелеуге бағытталуы тиіс.

Қол еңбегі сабақтарында «конвейермен» жұмысты ұйымдастыру. Мұғалімнің сыныппен жұмыс істеуі – сыныптық жүйеде оқытуда жұмысты ұйымдастырудың ұлттық формасы. Мұндай жұмысты ұйымдастыруда мұғалім сабақтағы балалардың іс – әрекетін бағыттайтын және ұйымдастыратын негізгі орталық фигура болып табылады. Ол оқушыларды сабақта жұмыс істейтін бұйымдармен таныстырады; керекті материалдармен құралдрды дайындау жөнінде тапсырма береді; оқушылармен бірігіп, жоспар құрып , тақтаға жазады; мұғалім жұмысты орындаудың дұрыстығын бақылап отырады. Оқушылар мұғалімнің алдында жұмыс процесі туралы есеп береді. Мұғалім оқ-ң жұмысына баға береді. Осылайша, жұмысты ұйымдастыру кезінде сабақтағы ең негізгі белсенділік мұғалімге тиесілі болады және оқ-ң қарым – қатынасының дамуына арналғн жағымды жағдай ұйымдастырылады.

№ 15 лекция. Баланың дамуына заттық – практикалық әрекеттердің (ЗПӘ) маңызы.

Интелектуалды сипаттағы жалпы еңбектік біліктіліктің негізгі дағдысы мен іскерлік түрлері.

Сабақтың тақырыбы. Кірпінің бейнесін жасау. Саб.мақсаты. Қиып жапсырғанда қатырмақағазды дұрыс бағыттай білуге үйрету. Желімдеу әдістерін еске түсіру. Керекті ағаш жапырақтарын тез табуға дағдыландыру. Тазалық – гигиеналық талаптарды бұлжытпай орындау. Сабақ көрнекіліктері (қажетті материал). Ағаш жапырағы, желім, желім жағатын қылқалам, түсті қағаз, қатырма қағаз, қайшы, сурет. Оқушылар жұмыс орнын реттеп, жаңа сабаққа дайындалады. Тақырып айтылып, мақсат белгіленеді. Жаңа сабақта кірпінің бейнесі кескінделетіні айтылады. Оқушылар кірпіні көріп – білгендерін айтып, оның әр мүшесін талдайды ( денесі, басы, аяқтары, көзі, құлағы, тұмсығы, денесіндегі тікенектері). Бұдан соң кірпінің әр мүшесі қандай геометриялық фигураларға ұқсайтыны айтылып, жасалу жолдары, жоспары құрылады. Кірпінің денесі жұмыртқаға ұқсас, басының үшбұрыш тәрізді екені, т.б. ескеріледі де, оны жасауға кіріседі, ағаш жапырақтарынан кірпінің денесіне, басына, аяқтарына қажет жапырақтар іріктеліп алынып, оларды желімдейді, жұмыс аяқталады. Жұмыстың жетістіктері ен кемшілігі айтылып, жақсы жұмыстар көрмеге қойылады. Мұндай жұмыстың жасалу барысында оқушылардың ой – өрістері, дүниетанымы және шығармашылық қабілеттері кеңейіп, жұмысқа икемділіктері қалыптаса бастайды.

Табиғат материалдарымен жұмыстың мазмұны.

Табиғи материалдармен сабақтар ақыл – есі кем байқағыштығы мен елестетуін, жалпақ және көлемді заттарды орындаған кезде кеңістікте бағдарлану іскерлігін дамытуға жағдай жасайды, еліміздің табиғатына сүйіспеншілігін тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Табиғи материалдар басқа өңдеу материалдардан табиғи шығу тегімен ерекшеленеді, жинау және сақтау ерекшелігі бар. Оларға өсімдік, топырақ, құм, тас, ұлу қабыршақтары және т.б. жатады. Өсімді табиғи материалдардан жасалған ұсақ – түйек үшін әртүрлі өсімдіктер бөліктері қолданылады: сабақ, бұтақ, жапырақ, тамыр, қабық, жеміс және ұрық, гүл шоғыры, жаңғақ қабығы. Әр экземпляр басқалардан белгілері бойынша ерекшеленеді: көлемі, формасы, түсі, пішіні, бетінің ерекшелігі, төзімділігі, өңдеу тиімділігі. Материалдардың бұл қасиеттері нақты және табиғи, олардың бірден өзгеруі оның ерекше белгілерінің бұзылуына және жойылуына әкеледі. Табиғи материал бетінің ерекшеліктері, өңдеу үшін оның төзімділігі мен тиімділігінің әр түрлі дәрежесі өңдеу деталі ретінде шығатын материалдардың біріктіру тәсілдерін түрлендіруге рұқсат береді. Мысалы, шырша бүршігінен жасалған заттарды орындау кезінде олардың бүршіктерінің арасындағы детальды бекіту керек. Беті жұмсақ, қатты материалдарды таяқша арқылы біріктірген дұрыс. Өткір және қатты ұшы бар жалпақ материалдарды ермексаз көмегімен сыртын бекіткен қолайлы. Табиғи материалдарды қарастырып оқушылар оларды таңдап білуге жаттығады, өсімдіктер туралы жаңа мәліметтер алады. Олар жануарлар, табиғаттағы маусымдық өзгерістер туралы көзқарастарын кеңейтеді.

Қағаз картонмен жұмыс жасау құралдарының орны.

Ауытқушылығы бар оқушыларды еңбекке баулу пәнінің бағдарламасы бойынша қағаз бен картонмен жұмыс жасаудың маңызы зор. Ол оқушыларда шығармашылық талғамды арттырып, еңбексүйгіштікке тәрбиелейді және де психикалық кемшілікті реттейді. Бағдарламада қағаз бен картоннан әр нәрсе жасау қарастырылған, техникалық деректер де қоса берілген, әр түрлі материалдармен жұмыс жасаудың әдістері де берілген. 1 сыныпта оқушылар қағазды түрлі бүктеу мен кесуді, тіке, түзу кесуді үйренеді де қағаздан солай жасалған заттарды жасайды. Осы кезде түрлі сызықтар, тік төртбұрыштар, квадраттар кеседі. Жапсырма жұмыстарын да осы кезде бастайды, геометриялық фигураларды кесіп, сызық бойына оны орналастырып жапсырып үйренеді. 2 сыныпта сызғышпен, түрлі шаблондарға салып түрлі шырша ойыншықтарды, гирляндылерді, кітапқа арналған қыстырмалар, жан – жануарлардың кескінін, құттықтау қағаздарын, картоннан түрлі жиһаздар кесіп, барқыт матамен қаптап үйренеді. 3 сыныпта оқушылар негізінде картонмен жұмыс жасайды. Бұл кезде балалар түрлі маскалар, бас киімдерді жасап үйренеді, пышақпен кесу, сызғышпен сызық түсіру, жиналмалы шашка тақтасын, дәптер салатын папка жасайды. Жұмыс материалдары түрлі түсті қағазбен әр түрлі сортты, қалыңдықтағы картондар. Қағаздың қарапайым өңделуі оқушылардың үйренуі мен ойлау, қиялын дамытады, белсенділігін арттырады, конструкция жасап, заттардың түсін, түрін өзгерте отырып түрлендіруді үйретеді.

Ауытқушылығы бар оқушыларды еңбекке баулу пәнінің бағдарламасы бойынша қағаз бен картонмен жұмыс жасаудың маңызы зор. Ол оқушыларды шығармашылық талғамды арттырып, еңбексүйгіштікке тәрбиелейді және де психикалық кемшілікті реттейді. Бағдарламада қағаз бен картоннан әр нәрсе жасау қарастырылған техникалық деректер де қоса берілген, әр түрлі материалдармен жұмыс жасаудың әдістері де берілген. 1 сыныпта оқуышалр қағазды түрлі бүктеу мен кесуді тіке, түзу кесуді үйренеді де қағаздан солай жасалған заттарды жасайды. Осы кезде түрлі сызықтар тік төртбұрыштар квадраттар кеседі. 2 сыныпта сызғышпен, түрлі шаблондарға салып түрлі шырша ойыншықтарды кітапқа арналған қысырмалар, жануарлардың кескінін құттықтау, қағаздарын және де картоннан түрлі жиһаздарын кесіп, барқыт матамен қаптап үйренеді. 3сыныпта оқушылар негізінде картонмен жұмыс жасайды. Бұл кезде олар түрлі маскалар, бас киімдерді жасап үйренеді, пышақпен кесу, сызғышпен сызық түсіру, жиналмалы шашка тақтасын дәптер салатын апака жасайды. Жұмыс материалдары түрлі түсті қағаз бен әр түрлі сортты қалыңдықтағы картондар. Қағаздың қарапайымды өңделуі оқушылардың үйренуі мен ойлау қиялын дамытады, белсенділігін арттырады, конструкция жасап, заттарының түсін түрін өзгерте отырып, түрлендіруді үйретеді.