Складаназалежныя сказы з даданай часу ў творы з пункту погляду адносін адначасовасці – неадначасовасці

2.1 Складаназалежныя сказы з даданай часу ў творы з пункту погляду адносін адначасовасці – неадначасовасці

Сярод складаназалежных сказаў з даданай часу заўважаецца семантычны падзел, сэнс якога заключаецца ў адносінах адначасовасці ці неадначасовасці паміж галоўнай і даданай часткамі сказа.

З такім падзелам непасрэдна звязана і абумоўлена рознае выкарыстанне злучнікаў і злучальных слоў для сувязі галоўнай і даданай частак.

Нступныя прыклады могуць праілюстраваць наяўнасць адносін адначасовасці ў складаназалежных сказах:

Ты шэсць год таму роў, калі цябе да нас прывезлі [1; С. 15];

Іхнія вочы былі такія глыбокія і такія добрыя, якія бываюць толькі ў чалавечай маці, калі яна глядзіць на сваё дзіця [1; С. 43];

Калі яны падыходзілі да круга гонару, на ім кідалі павады на рукі слугам два чалавекі [1; С. 93];

Калі дзеці падышлі да Загорскіх, Мусатаў ужо сядзеў перад імі [1; С. 93];

І гэта адбывалася ў той час, калі па ўсім Прыдняпроўі звычаёвае права прадугледжвала два дні паншчыны [1; С. 111];

Перш за ўсё ён перстаў залічваць вознікам дарогу, калі яны вярталіся паражняком [1; С. 113];

Маці, калі была маладая, часамі ціхутка спявала ўначы на прызбе [1; С. 130];

Увесь час, пакуль цягнуўся памол, завознікі і млынар не абмовіліся і словам [1; С. 131];

Сонца ўзыходзіла за спінаю, калі яны ўз’ехалі на адзін такі горб [1; С. 151];

Прайшлі і тыя шчаслівыя дні, калі ўсе былі побач [1; С. 154];

Алма спакойна сядзела на лузе, часам дрыжучы, калі праязджалі паўз хмызы [1; С. 158];

Адносіны адначасовасці ў складаназалежных сказах перадаюцца з дапамогай спецыяльных злучнікаў і злучальных слоў. Так, часцей за ўсё такія адносіны выражаюцца сродкамі злучніка калі:

Калі Павел і Алесь вярнуліся да прызбы, дзед сядзеў ужо з пацьмянелай, залапанай лірай на каленях [1; С. 18];

Заўважыла яшчэ тады, калі ён проста і натуральна падаў ёй руку [1; С. 161];

Аднакласнік Алесеў адарваўся ад ежы і, калі Алесь праходзіў паўз яго, акінуў позіркам [1; С. 332];

А ўлетку, калі ён жыў у Загоршчыне, бацька вазіў яго то на воды, то ў госці да цётак [1; С. 347];

Таму Міхаліна нават узрадавалася, калі перад мазуркай убачыла ля калоны двух сяброў [1; С. 351];

Абуджаліся раней за сонца, сустракалі ўсход, праводзілі сонца, калі яно, нізкае, адбіваецца ў вокнах [1; С. 154];

Вёска спала, калі Лапата ехаў вуліцай [1; С. 122];

Прыйдзе, калі цябе няма, і давай шныпарыць [1; С. 132];

Выйшлі з двара надвячоркам, калі ўздоўж вуліцы наскрозь ружавеў ад сонца пыл [1; С. 133];

Другім па частаце ўжывання злучнікам, з дапамогай якога ажыццяўляецца сувязь даданай часткі з галоўнай у складаназалежным сказе, з’яўляецца злучнік пакуль. Так, зафіксавана некалькі прыкладаў ужывання названага злучніка:

Пакуль на бабінцы рыхтаваліся, матуля з кумою пайшлі па цвінтары прайсціся [1; С. 310];

І нічога, нічога ж з ім нельга зрабіць, пакуль ён бандыцкім баронам сядзіць у сваіх вёсках [1; С. 226];

Пакуль крамы бацькоўскі тавар бяруць, паходзім, паслухаем [1; С. 274];

Акрамя таго, зафіксаваны адзінкавы выпадак ужывання злучніка як у названых абставінах: Дзяўчына была б, ды певень закукарэкаў, як мелася раджаць[1; С. 27];

Акрамя адносін адначасовасці ў складаназалежных сказах з даданай часткай часу, у творы "Каласы пад сярпом тваім" былі зафіксаваны сказы аналагічнай будовы з адносінамі неадначасовасці.

Адносіны неадначасовасці паміж галоўнай і даданай часткамі складаназалежнага сказа можна праілюстраваць наступнымі прыкладамі:

Доўга нічога не мог даведацца, пакуль адна старая не расказала [1; С. 9];

Яго не адпусцілі нават тады, калі Алесь трапіў на дзядзькаванне [1; С. 64];

І, перш чым ён паспеў працягнуць да яе руку, яна скочыла ўбок [1; С. 105];

І таму натоўп радасна выбухнуў, калі нехта кінуў [1; С. 117];

Выкладчык, перад тым як скончыўся курс, рабіў агляд літаратуры [1; С. 332];

Ды ён, пасля яе хулы на Бога, і сапраўды быў апошнім выратаваннем [1; С. 170];

А потым, калі Карсіканец сапраўды загрымеў, з Пецярбургу прыехаў рэвізор [1; С. 181];

У адрозненні ад складаназалежных сказаў з адносінамі адначасовасці, сказы, што выражаюць неадначасовасць падзей маюць больш разнастайныя сродкі для выражэння гэтых адносін. Так, для ажыццяўлення названай функцыі выкарыстоўваецца часціца толькі, як толькі:

І толькі пачуўся стрэл Кандрація, ён зразумеў, што трэба пачынаць [1; С. 279];

Лізагуб паспеў давесці яго да самага акна ў тупіку калідора, і толькі тады Алесь вызваліў локаць [1; С. 334];

І вось, як толькі сын перастаў патрабаваць увагі, пачалося згасанне [1; С. 165];

Шырока выкарыстоўваецца ў складаназалежных сказах з адносінамі неадначасовасці і злучнік калі:

Калі ж гэтае сядзенне скончылася, дзед загадаў пакінуць парк у спакоі [1; С. 186];

Калі завознікі паехалі, млынар, трошкі супакоены, пайшоў да імшаніка [1; С. 132];

І нават калі горад знік, вецер яшчэ часамі даносіў водгулле званоў [1; С. 293];

Акрамя таго, зафіксаваныя прыклады сказаў, у якіх адносіны неадначасовасці перадаюцца з дапамогай састаўнога злучніка пасля таго як:

Цяпер, пасля таго як я нагадаў вам гэта, мы можам пачаць балаціроўку, панове [1; С. 233];

Было гэта праз некалькі год пасля таго, як Прыдняпроўе адпала ад "Кароны" [1; С. 8];

Калі гаварыць пра частотнасць ужывання складаназалежных сказаў з даданымі часу ў залежнасці ад адносін паміж часткамі, то трэба адзначыць, што большасць (57, 9%) зафіксаваных у творы сказаў маюць адносіны адначасовасці. Адносіны неадначасовасці назіраюцца толькі ў 42, 1% зафіксаваных на базе твора сказаў.