Аповесць «Адшчапенец»: праблемы агульначалавечага быцця

2.4 Аповесць «Адшчапенец»: праблемы агульначалавечага быцця

Аповесць «Адшчапенец» была напісана Якубам Коласам ў 1930–1931 гг., у той час, калі ў краіне адбываўся бурны працэс перабудовы сельскай гаспадаркі. Яна стала важным этапам у эстэтычным асваенні сучаснасці.

Прасторы жыцця, новыя далі, дарога – гэта атрыбутыка ранейшага перыяду творчасці Коласа на свой лад паўтараецца ў аповесці «Адшчапенец». Ён ведаў, што змены балюча закранаюць інтарэсы сялянства, якое столькі часу чакала сваёй зямлі, роднага кутка, а таму не можа адразу ступіць на новы шлях, рашуча адмовіцца ад традыцый бацькоў-дзядоў.

Гэты твор складаецца з 36 частак. Ён прысвечаны калектывізацыі і адлюстроўвае драматызм яе правядзення для вёскі. У першым аўтарскім варыянце аповесць была востраактуальна для свайго часу і выходзіла на праблемы агульначалавечага быцця, апярэдзіўшы ў некаторых важных аспектах асэнсавання тагачасных падзей "Паднятую цаліну" М. Шолахава і "Краіну Муравію" А. Твардоўскага.

У асабiстым лёсе Я. Коласа новая аповесць таксама адыграла пэўную ролю; яна паказала поўную беспадстаўнасць i надуманасць папрокаў яе аўтару ў нежаданнi крочыць разам з сучаснасцю.

Першыя раздзелы аповесці вытрыманы ў стылявых традыцыях сацыяльна-аналітычнай прозы, найбольш дасканалыя ўзоры якой даў іменна Колас сваімі апавяданнямі, «палескімі аповесцямі». Глыбіня асэнсавання пісьменнікам рэальнага жыццёвага матэрыялу яскрава праяўляецца ў будове сюжэта. У пачатковых раздзелах мы бачым не голую падзейнасць, а глыбока прадуманае спалучэннне з’яў і расстаноўку герояў. Аўтар не абмяжоўваецца добрасумленным узнаўленнем цікавага здарэння, узятага з практыкі чалавечага жыцця. Ён спрабуе паставіць адзінкавы факт у сувязь з іншымі з’явамі бытавога, грамадскага характару, імкнецца адшукаць сацыяльную аснову падзей і чалавечых паводзін. Асэнсаванне складаных, супярэчлівых падзей, звязаных з працэсам рашучай перабудовы вёскі, арганічна зліваецца з роздумамі пісьменніка над лёсам працоўнага сялянства, яго сацыяльна-грамадскай актыўнасцю, роздумамі над самабытна-нацыянальнымі асновамі народнага жыцця і іх захаваннем у перыяд карэннага абнаўлення бытавога, эканамічнага ўкладу працоўнай вёскі.

Матыў глыбока філасофскіх роздумаў выразна гучыць у першых раздзелах твора – у пейзажнай замалёўцы. I зроблена гэта тонка, з пачуццём меры. Вобраз стыхіі, неўтаймаванага ветру, які руйнуе старыя межы, старое аблічча сялянскіх палеткаў, «сцірае ўсякія сляды і знакі аднаасобнай гаспадаркі» аказаўся надзвычай удалым лірычным зачынам. Гэты вобраз выклікае багатыя ідэйна-сэнсавыя асацыяцыі, а іменна: што ў перспектыве нясе рашучая перабудова вёскі, як яна будзе спалучацца з захаваннем непаўторнай адметнасці, глыбіннай асновы народнага жыцця? З добрай усмешкай, з лёгкім гумарам гаворыць аўтар пра забіяку-вецер, які асабліва не ўпадабаў двор селяніна Пракопа. Мо таму, што сядзіба гэта крыху вытыркала з рада другіх, як і сам яе гаспадар, чалавек своеасаблівы, няпросты, як можа здацца спачатку. Ён і сапраўды «вытыркае» з рада аднавяскоўцаў.

Адметнасць, складанасць характару героя адпаведна прадвызначае і складанасць будовы твора. Колас паказвае селяніна, які ў супрацьлегласць пэўнай, пераважна бяднейшай частцы вёскі, непрыхільна ставіцца да калектывізацыі. Сацыяльна-грамадскія, унутрана-псіхалагічныя вытокі паводзін Пракопа, яго адносіны да новых форм гаспадаркі выклікаюць самую пільную ўвагу з боку аўтара. У паводзінах селяніна-серадняка многае тлумачыцца нечаканасцю, раптоўнасцю пераходу да новага, нязвыклага. Аднак тут важна бачыць і тыя новыя аспекты ў Коласавай трактоўцы героя, аспекты, якія амаль што не закраналіся ў тагачаснай беларускай прозе.

Герой аповесці незадаволены абыякавасцю, з якой пэўная частка сялян успрымае пераход да калектыўнай гаспадаркі. Уражаны тым, як некаторыя сяляне рыхтуюцца ўступіць у новае жыццё, Пракоп з сапраўднай заклапочанасцю працоўнага чалавека, з болем у сэрцы гаворыць: «Усім стала весела. Работу пакідалі. А Марыніч, дык той зараз цэлага япрука прыкончыць. Такое зажарвае смажэнне, што ўсіх тхароў з ваколіцы пасцягвае сюды... П’юць, гуляюць, як перад пустым канцом, прагульваюць і зводзяць гаспадаркі»[11, с. 100]. Пракоп не лічыць сябе абаронцам старога, аджылага, прадстаўніком мінулага часу, учарашняга дня. Сваім неспакоем, сумненнем і трывогай Пракоп даказвае, што ён чалавек сённяшняга і яго клопаты і роздумы аб будучым. Тут важна падкрэсліць, што з самага пачатку аўтар глядзіць на героя як на патэнцыяльнага калгасніка, які не хоча жыць розумам іншых.

Пісьменнік паказвае, што ў рашэнні Пракопа «пайсці ў людзі» былі і пэўная разгубленасць, і неразуменне гістарычнай перспектывы. Погляд яго і настрой не супадалі з адносінамі да калгаса бяднейшай часткі сялянства, якое ў пераходзе да новых форм гаспадарання бачыла адзіны паратунак ад беднасці і цемры. Аднак аўтар звяртае ўвагу не толькі на гэты бок. Ён падкрэслівае, што ў пазіцыі Пракопа, у яго поглядах было тое, што адсутнічала і ў Марыніча і ў Нічыпарука, якія першымі запісаліся ў калгас. Марыніч, звёўшы ўласную гаспадарку, на сходзе «сядзіць сабе з выглядам нявіннага дзіцяці ды слухае». А Пракоп Дубяга не хоча быць падобным да Марыніча і Нічыпарука. Прымаўка «Што міру, тое і бабінаму сыну» для героя аповесці ў даным выпадку не падыходзіла.

Галоўны герой аповесцi, не прымаючы надыходзячых у вёсцы перамен, кiдае наседжанае месца i адпраўляецца ў дарогу. Пракоп Дубяга выбiраецца ў невядомую дарогу, каб не быць перашкодай на шляху жонкi i дзяцей. I мае рацыю М. Мушынскi, якi сцвярджае, што ў вобразе Пракопа Я. Колас паказвае чалавека-працаўнiка, гаспадара жыцця, iмкненнi якога скiраваны не ў мiнулае, а ў будучае, таму з такiм непакоем, трывогай i клопатам адносiцца ён да ўсяго таго, што адбываецца на яго вачах [3, с. 113]. Сапраўды, якi-небудзь Марынiч без усялякiх роздумаў першы запiшацца ў калгас, бо ён ужо «падрыхтаваўся», звёў на нiшто ўласную гаспадарку, а Пракоп гэтага не можа зрабiць, бо нажытая iм за доўгiя гады гаспадарка – часцiна Яго самога, адкiнуць цi тым больш знiшчыць яе ён не можа.

Вандроўнiцтва Пракопа аказалася нядоўгiм. Прывыкшы з маленства да штодзённай працы, герой не мог без яе ўявiць сваё iснаванне. Таксама недарэчнай здавалася яму i перамена прафесii, бо ён па сваёй натуры, па прызваннi хлебароб i ўласны жыццёвы абавязак бачыў у тым, каб вырошчваць хлеб, кармiць сябе i iншых. Пракопу неўзабаве стала страшна за бязмэтнае бадзянне. Каб не зганьбiць сябе перад iншымi, Дубяга прыдумвае сабе мiсiю дэлегата, якому нiбыта аднавяскоўцы даручылi пазнаёмiцца з жыццём i парадкамi ў калгасе.

Якуб Колас з самага пачатку глядзіць на Пракопа як на будучага калгасніка, якому, аднак, трэба да ўсяго дайсці самастойна, каб з лёгкім сэрцам узяць на сябе ўсю паўнату адказнасці за будучае працоўнай вёскі. Колас верыць у свайго героя, у яго здольнасць убачыць жыццё ў глыбінным разрэзе. Пакуль «упарты нехацімец» не выходзіў за межы матэрыяльна-бытавой, гаспадарчай сферы, яго ўяўленні аб узорным калгасе толькі ўмацоўваліся. Эканамічна-гаспадарчы аспект вытрымаў праверку на годнасць ідэальнага.

Калі ж герой у час знаходжання ў калгасе сутыкнуўся з больш складанымі з’явамі, з праблемамі маральна-этычнага характару, ён убачыў, што сістэма новай, калектыўна арганізацыі жыцця і працы яшчэ не дасканалая, яна мае пэўныя ўпушчэнні, хібы. Гэта думка раскрываецца праз сюжэтную лінію вясковага муляра Лапко, чалавека добрага па натуры, муляра-мастака. У раздзелах, якія апавядаюць пра Лапко, узмацняецца драматызм, сюжэтнае развіццё пераводзіцца ў іншую эмацыянальную танальнасць, у рамкі аповесці-роздуму, аповесці-спрэчкі пра чалавека і яго прызначэнне, пра сутнасць нашага жыцця на новых, калектывісцкіх асновах. Унутраны пафас апошніх частак аповесці – у абароне гуманізму, чалавечнасці, у абуджэнні палітычнай, грамадскай свядомасці, сацыяльнай актыўнасці працоўных мас, у закліку да сапраўднай гарманізацыі практычнага і духоўнага. Матыў роздумаў аб жыцці і чалавеку, аб суаднесенасці утылітарнага і духоўнага, згодна з унутранай логікай развіцця аўтарскай думкі, непазбежна павінен быў выйсці на першае месца, набыць шырокае мастацкае абгрунтаванне, замацаваць той пачатак, які рабіў аповесць «Адшчапенец» глыбокім сацыяльна-аналітычным творам.

Доўгi час пiсьменнiка папракалi, быццам бы такiх калгасаў, як паказаны iм «Хваля рэвалюцыi», у той час яшчэ не было. Папрокi як быццам i мелi пад сабой падставу, бо адкуль бы з’явiцца iдэальным калгасам, калi калектывiзацыя толькi пачыналася. Усё гэта так i адначасова не зусiм так. Аўтар аповесцi паказвае калгас, у якiм апынуўся яго герой, з пункту погляду тых iдэалаў, якiя iснавалi ва ўяўленнi перадавых колаў тагачаснага грамадства. Такiх калектыўных гаспадарак яшчэ не было, але арганiзатары iх, а адначасова i пiсьменнiк, спадзявалiся, верылi, што яны будуць. Вось гэту мару Я. Колас i ўвасобiў у аповесцi як iснуючую рэальнасць.

У творы прыкметнае спачуванне да «серадняка» Пракопа Дубягі, які сыходзіць з дому, каб толькі даведацца, што такое калектыўная гаспадаранне. Крытыка, расцэньваючы новы твор Коласа як мастацкую няўдачу, збольшага мела рацыю. Сапраўды атрымлівалася ўтрыраваная карціна рэчаіснасці: «Серадняк Пракоп сытна паабедаў у калгасе, пасля абеду смачна адпачыў, па словах аўтара, «пагладзіў тугі, як барабан, жывот», пазнаёміўся са шчаслівым і сытым жыццём калгасніка, папарыўся ў добрай лазні, пап’янстваваў у кулака разам з мяккацелым рабочым-падкулачнікам і ... звярнуўся ў вёску ўжо ў якасці агітатара на карысць калгаснага будаўніцтва: з Саўла зрабіўся Паўлам». Якуб Колас разумеў недахопы свайго твора. Прычын жа няўдачы было некалькі: вузкасць пастаўленай задачы, паспешлівасць у яе ажыццяўленні, голая кан’юнктурнасць задумы. Але самае, бадай, галоўнае: Колас, які цудоўна ведаў сялянскую натуру, чамусьці паверыў у тое, што жыццё і праца ў калектыве для яго на самай справе дабро.

Сказанным абумоўлена стылёвая адметнасць аповесцi. Мастацкi паказ жыцця калгаса спалучаецца з публiцыстычнай апiсальнасцю, а вобразы людзей паўстаюць як увасабленнi агульных разуменняў добрага i благога. Калгаснiкi намаляваны выключна светлымi, яркiмi фарбамi. Затое для пасялкоўцаў пiсьменнiк не пашкадаваў цёмных i хмурых. Калiсьцi яны жылi ў адной вёсцы, нават сябравалi, а пазней злачынствам сталi лiчыць таварыскiя сустрэчы. Было i такое ў тыя бурныя гады, i пiсьменнiк аказаўся простым рэгiстратарам фактаў.

У артыкуле “Як я пiсаў аповесць «Адшчапенец» Я. Колас аспрэсчвае «блытаныя, супярэчлiвыя, а часамi проста прадузятыя» заўвагi крытыка М. Пiятуховiча аб аповесцi, адхiляе яго папрокi за “ўхiл у бок шкоднага гуманiзму» i скажэнне калгаснай рэчаiснасцi. Недахопы твора Я. Колас тлумачыць «у значнай меры ўрывачнасцю i спешнасцю работы над аповесцю. Аўтар павiнен прыняць за правiла – я маю на ўвазе не толькi самога сябе – не тарапiцца здаваць у друк свае творы. Лепш, калi яны паляжаць у яго некаторы час, а пасля гэтага iх трэба вельмi ўважна прачытаць i строга аднесцiся да кожнага радка свае работы» [7, c. 207].

У гэтым жа артыкуле Я. Колас раскрыў і гiсторыю напiсання твора. Апавяданне пра селянiна, што сышоў з дому, каб не ўступаць у калгас, аўтар пачуў ад «аднаго вядомага беларускага пiсьменнiка». Гэты апiзод прыцягнуў да сябе ўвагу Коласа, якi намерваўся скарыстаць яго як сюжэт апавядання. «Першыя шэсць раздзелаў аповесцi i замыкаюць яго… Але ў такiм афармленнi ён болей шкодзiў, чым спрыяў самой iдэi калектывiзацыi. Цiкавiла мяне таксама i пытанне аб лёсе гэтага селянiна. Куды ён пайшоў? Што магло здарыцца з iм? Як мог пераламацца ў яго псiхiцы далейшы ход падзей?» Аўтар меркаваў павесцi свайго героя «па цэламу раду калгасаў i саўгасаў, накiраваць яго ў гарады, паказаць яму сацыялiстычнае будаўнiцтва ў розных «формах», але з-за недахопу часу, а таксама ўступаючы патрабаванням вульгарна-дагматычнай крытыкi, якая вымагала водгуку на падзеi, не цiкавячыся глыбенёй асэнсавання тэмы, – Я. Колас звузiў рамкi першапачатковага плана. А гэта адмоўна адбiлася на творы: мастацкi паказ часта падмяняецца простым пераказам ад аўтара, характары герояў глыбока не раскрыты [7, c. 200].

Такім чынам, прааналізаваўшы творы Якуба Коласа 20–30 гадоў, мы прыйшлі да заключэння, што пісьменнік глыбока ўсведамляў сваё прызначэнне як мастака. Галоўнымі аб’ектамі адлюстравання ў яго творах становяцца новыя сферы жыцця, новыя бакі грамадскай практыкі чалавека.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Якуб Колас належыць да лiку тых выдатных мастакоў слова, з iменем якiх звязваецца iмклiвы рост нацыянальнай лiтаратуры.

Творчасць Якуба Коласа стала вытокам найвялікшых ідэйна-мастацкіх адкрыццяў і дасягненняў беларускай прозы, якую ён пачынаў выводзіць з зародкавага стану на еўрапейскі ўзровень. У творчасці Коласа ажыццявіўся сінтэз шматвяковых нацыянальных мастацкіх традыцый з культурнымі набыткамі чалавецтва. Беларуская літаратура ў яго паэзіі і прозе дасягнула сваёй творчай сталасці, пераадолела рэшткі правінцыйнасці і выйшла на сусветную арэну. Разам з Максімам Гарэцкім і Кузьмой Чорным Колас выводзіў нацыянальную прозу на шляхі рэалізму, узбагачаў яе мастацкую практыку і эстэтычную тэорыю творчымі набыткамі еўрапейскай літаратуры. Паэтычныя ідэалы агульнанацыянальнага маштабу ён змог натуральна злучыць з рэалістычным пафасам, выяўленым у імкненні пераадольваць негатыўныя вынікі паднявольнага становішча беларусаў як нацыі і ствараць паэтычную міфалогію беларускай рэчаіснасці.

Якуб Колас – геніяльны мастак слова, мастак непаўторнага бачання свету. Аналiз твораў Якуба Коласа 20–30-ых гадоў дае магчымасць нам вылучыць яскравую прымету яго творчага аблічча – аналітызм, рэалістычнае светабачанне. У даследаванні чалавечых характараў пiсьменнiк ішоў ад канкрэтнага факта да шырокіх абагульненняў, што патрабавала ўвагі да кожнай драбніцы. Праз малюнкі побыту, характары дзейных асоб, вострыя сацыяльныя канфлікты аўтар імкнуўся выявіць грамадскія тэндэнцыі часу, адлюстраваць гістарычна значныя зрухі ў жыцці.

Самабытны талент Я. Коласа найбольш поўна, на нашу думку, раскрыўся ў трылогіі «На ростанях», у якой, як і ў ранейшых апавяданнях, пісьменнік востра паставіў надзённыя маральна-этычныя пытанні, псіхалагічна тонка даследаваў жыццё чалавека.

Проза Якуба Коласа ў найлепшых сваіх узорах спалучае ў сабе розныя жанрава-стылёвыя адзнакі літаратуры – паказ і раскрыццё, мастацтва і публіцыстыку, выяўленне і адлюстраванне. А найбольш яскравым доказам гэтага служыць трылогія «На ростанях», дзе відаць і вонкавы, «падзейны», і чалавечы, «асабовы», планы жыцця, узятага ў вельмі напружаных сацыяльна-псіхалагічных вымярэннях. Тут чалавек, асабліва Лабановіч, вылучаецца ў вельмі складаных, крытычных сітуацыях, якія дазваляюць бачыць яго наскрозь.

Якуб Колас значна пашырыў выяўленчыя магчымасцi беларускай лiтаратуры, стварыў вобразы шырокiх абагульненняў. Андрэй Лабановiч, Сцяпан Барута i iншыя ўвайшлi ў нашу свядомасць як жывыя сучаснiкi i паплечнiкi, значна пашырыўшы кола нашых жыццёвых уяўленняў. У сваiх творах пiсьменнiк увасобiў найважнейшыя рысы грамадства на пэўным яго этапе. У стварэннi характараў-тыпаў заключаецца адна з найважнейшых заслуг пiсьменнiка.

Такім чынам, Якуб Колас у сваіх творах («На ростанях», «На прасторах жыцця», «Крывавы вір», «Адшчапенец») выявіўся не проста апавядальнікам-інфарматарам, а і мастаком, здольным стварыць псіхалагічны партрэт героя свайго часу. I трэба адзначыць, што канкрэтызаваны праз яскравыя дэталі, псіхалагічна заглыблены вобраз беларуса раскрываецца ва ўсіх творах пісьменніка. Нярэдка кантраставыя супастаўленні традыцыйнага, беларускага, з нязвыкласцю абставінаў і ствараюць тую ўнутраную спружыну, што забяспечвае рухомасць, здавалася б, ардынарнага сюжэта.

У пошуках феномена нацыянальнага характару пiсьменнiк выкарыстоўваў гiстарычную эпоху для праекцыi сучаснасцi i мiнулага. Ён добра ўсведамляў, што ад глыбiнi ўзнятых гiстарычных пластоў, шырынi iх распрацоўкi , таксама як i ад асваення праблем сучаснасцi залежыць узровень сталасцi айчыннай прозы. Творчасць Якуба Коласа 20–30-ых гадоў значна пашырыла жанравыя магчымасцi прозы, падрыхтаваўшы тым самым глебу для нараджэння новых празаiчных твораў.

Як бы высока мы ні ацэньвалі творчасць Якуба Коласа сёння, наступныя пакаленні скажуць сваё важкае і грунтоўнае слова, таму што з гадамі ўсё больш відавочна і больш глыбока будзе выяўляцца яе роля і значэнне ў грамадскім i эстэтычным развіцці нашага народа.

Складаная атмасфера 20 – 30- х гадоў не лепшым чынам адбілася на ідэйна – мастацкі змест прозы Я. Коласа. Самым “слабым” творам таго часу стала аповесць “Адшчапенец” . Аповесць “ На прасторах жыцця” на першы погляд здаецца чыста “маладнякоўскім” творам, але глыбокі падтэкст гэтага твора. Аўтар закранае ў ёй праблему расчалавечвання чалавека, паказваючы як з вясковага дзіцяці савецкая ідэалогія робіць актыўнага грамацкага дзеяча, які павінен быў вырачыся ўсяго святога.

А трэцяя частка трылогіі “На ростанях” паказала, што не мог пісьменнік пісаць тое, што хацеў і ў канцы 40 - х пачатку 50 – х гадоў. Але глыбокая думка мастака – аналітыка заключала сэнс у назве аповесці як і ў назве усёй трылогіі. Шмат чаго дабіўся ў жыцці Лабановіч, вырас палітычна, стаў актыўным грамадскім дзеячам, але ён усё яшчэ на ростанях, на раздарожжы, бо няма ў яго асабістага жыцця, няма сям’і, таму няма адчування поўнага жыцця.

СПIC ЛIТАРАТУРНЫХ КРЫНIЦ

1 Гальмакоў, Д.I. Раман i аповесць 20-х гадоў / Д.I. Гальмакоў, Л.С. Голубева // Беларуская савецкая проза. Раман i аповесць. – Мiнск : Навука i тэхнiка, 1971. – С. 20–83.

2 Беларускiя пiсьменнiкi i лiтаратурны працэс 20–30-х гадоў. – Мiнск : Навука i тэхнiка, 1985. – 328 с.

3 Мушынскі, М. Раман і аповесць 30-х гадоў / М. Мушынскi // Беларуская савецкая проза. Раман i аповесць. – Мiнск : Навука i тэхнiка, 1971. – С. 84–200.

4 Навуменка, I. Якуб Колас. Духоўны воблік героя / I. Навуменка. – Мінск : Народная асвета, 1982. – 208 с.

5 Пшыркоў, Ю.С. Летапiсец свайго народа: Жыццёвы i творчы шлях Якуба Коласа / Ю.С. Пшыркоў. – Мiнск : Навука i тэхнiка, 1982. – 367 с.

6 Александровіч, С. Калыска дум і натхнення / С. Александровіч // Тут зямля такая. – Мінск : Народная асвета, 1985. – С. 101–131.

7 Мушынскi, М.I. Якуб Колас. Летапiс жыцця i творчасцi / М.I. Мушынскi. – Мiнск : Мастацкая лiтаратура, 1982. – 543 с.

8 Бугаёў, Дз. Некалькі заўваг пра аповесць Я. Коласа «На прасторах жыцця» / Дз. Бугаёў // Народныя песняры. – Мінск : БДУ, 1972. – С. 230–242.

9 Навумовіч, Уладзімір. Загадка Якуба Коласа: Пра эпіграф да аповесці «На прасторах жыцця» / Уладзімір Навумовіч // Роднае слова. – 2003. – № 10. – С. 101–103.

10 Навумовіч, Уладзімір. Праблематыка аповесці Якуба Коласа «На прасторах жыцця»: новыя падыходы / Уладзімір Навумовіч // Роднае слова. – 2004. – № 11. – С. 31– 33.

11 Колас, Я. Збор твораў : у 14 т. / Я. Колас. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1975.

12 Карнялюк, К. Коласаўская канцэпцыя чалавека і сусвету ў трылогіі «На ростанях» / К. Карнялюк // Роднае слова. – 2002. – № 10. – С. 41–43.