Структуралізм. Постструктуралізм. Дэканструктывізм

7. Структуралізм. Постструктуралізм. Дэканструктывізм

Структуралізм – гэта навуковы накірунак, які, як гэта прынята лічыць і што, заўважым, не зусім правільна, узнік у 1920-я гг. першапачаткова ў лінгвістыцы, а затым пашырыўся на літаратуразнаўства, этнаграфію, гісторыю і іншыя гуманітарныя навукі. Лінгвістыка была ўсяго толькі першай навукай, якая пачала шырока прымяняць структуральны метад, але не парадзіла яго. Справа ў тым, што яшчэ ў ХVІІІ ст. Р. Дэкарт абгрунтоўваў неабходнасць пры даследаванні пэўнай з’явы дзяліць яе на столькі састаўных частак, наколькі гэта магчыма і патрэбна для лепшага іх пераадолення і далейшага вывучэння. Матэматызаваць мысленне імкнуўся Лейбніц, які шукаў адзіную універсальную сістэму, у аснове якой ляжалі б адназначныя паняцці. Тэрмін «структура» выкарыстоўваў Маркс пры аналізе сацыяльных з’яў. І толькі ў пачатку ХХ ст. да структуралізму пачалі звяртаюцца лінгвісты.

Узнікненне і ўмацаванне структуралізму звязана з пераходам на абстрактна-тэарэтычны ўзровень вывучэння мастацкіх з’яў і выкарыстаннем паняцця «структура» (абазначае наяўнасць устойлівых адносін паміж элементамі ў складзе цэласнай сістэмы) і сумежных з імі паняццяў як галоўнага метадалагічнага інструменту. На тое, што ў сярэдзіне 1950-х гг. структуралізм выйшаў на авансцэну заходнееўрапейскага літаратуразнаўства, паўплываў і фактар зніжэння папулярнасці псіхааналітычных і інтуітывісцкіх канцэпцый.

Структуралізм прадугледжвае разгляд структуры з’яў, выяўленне адзіных структурных заканамернасцей пэўнага мноства аб’ектаў праз выкарыстанне сродкаў семіётыкі, кібернетыкі і тэорыі інфармацыі. Літаратуразнаўчы структуралізм зыходзіць з вопыту фенаменалогіі, лінгвістычнай філасофіі, гласематыкі, дыскрыптыўнай лінгвістыкі, ОПОЯЗ і Пражскага лінгвістычнага гуртка. Заўважым, што дзейнасць рускай фармальнай школы была вельмі важным этапам у развіцці і станаўленні структуралізму ў літаратуразнаўстве. Ужо ў ёй, па сутнасці, вызначыліся два розныя накірункі далейшай эвалюцыі структуралізму, якія можна ўмоўна вызначыць як фармалістычны і функцыянальны. У першым выпадку даследаванне структурных адзінак мастацкага твора (кампазіцыі, вершаскладання, лексікі і сінтаксісу) праводзілася ў адрыве ад зместу. У працах узнікаючага тады функцыянальнага структуралізму (Ю. Тынянаў, Г. Гукоўскі, У. Проп) вывучэнне структурных элементаў было неадлучна ад зместу, структура мастацкай формы разглядалася ў цеснай суаднесенасці са структурай ідэі. Названыя вучоныя прызнавалі вядучай у тэксце эстэтычную функцыю, што ў сваю чаргу вызначала іерархію яго элементаў, кожны з якіх сэнсава насычаны. Згодна з канцэпцыяй гэтай структуралісцкай плыні, мэтай даследчыка з’яўляецца апісанне самой структуры твора з абавязковым выяўленнем у ёй плана зместу і плана формы.

Сутнасць фармалістычнага структуралізму даволі выразна вызначыў яго галоўны тэарэтык француз Клод Леві-Строс. Ён сфармуляваў наступныя асноўныя прынцыпы структуралісцкага даследчыцкага метаду:

1. Выяўленне і аналіз разрозненых фактаў і супастаўленне іх поўнага пераліку.

2. Устанаўленне ўзаемных сувязей паміж фактамі, іх групіраванне і выяўленне ўнутраных адносін.

3. Пабудова сістэмы з наяўных элементаў, стварэнне цэласнага аб’екта даследавання (мадэлі).

Гэтымі прынцыпамі вызначаліся катэгорыі структуралісцкага аналізу: элемент, сістэма, адносіны, структура, узровень, іерархічнасць, палажэнне, апазіцыя, мадэль. Паслядоўнасць аперацый структуралісцкага аналізу залежала ад наступных этапаў: «чытання» тэксту, яго мікрааналізу, інтэрпрэтацыі, расшыфроўкі і канчатковага мадэлявання. Прапаноўваліся два спосабы аналізу: «сінхронны», з устаноўкай на іманентнасць, і «дыяхронны», з арыентацыяй на гістарычнасць. Сярод прадметаў структуралісцкага аналізу вызначаліся агульныя, прадстаўленыя звычайна ў т. зв. «бінарных апазіцыях»: знак – значэнне, маўленне – мова, тэкст – кантэкст, культура – прырода.

Такое супрацьпастаўленне паняццяў абазначала процілегласць штучнага прыроднаму. Паслядоўнасць гэтых бінарных катэгорый адлюстроўвае іх адносіны, пры якіх кожная наступная пара ўключае ў сябе папярэднюю.

Камунікатыўны працэс у структуралісцкім аналізе разглядаўся ў наступных элементах:

1) хто паведамляе (адпраўнік);

2) што паведамляюць (аналіз зместу);

3) па якому каналу ідзе паведамленне;

4) атрымальнік (аўдыторыя);

5) эфект паведамлення;

6) з якой мэтай зроблена паведамленне.

Як бачна з прыведзенага матэрыялу, структуральная метадологія – рэч надзвычай складаная. У ёй многа катэгорый, паняццяў, тэрмінаў, узятых з самых розных, у тым ліку і дакладных навук. Акрамя семіётыкі як важнейшай дысцыпліны камунікатыўнага цыклу, структуралізм выкарыстоўвае навуковы апарат сучаснай тэорыі інфармацыі, якая ў сваю чаргу абапіраецца на статыстыку, матэматыку, кібернетыку.

Найбольшае пашырэнне на Захадзе структуралізм атрымаў у Францыі. Акрамя К. Леві-Строса ў гэтым русле працуюць Р. Барт, А. Грэймас, Ц. Тодараў і шэраг іншых вучоных.

Структуралізм не надта вітала (але і не зусім цуралася яго) айчыннае літаратуразнаўства, аб чым сведчаць даследаванні Ю. Лотмана, У. Пропа, Я. Меляцінскага, В. Іванова, Б. Успенскага і шэрагу іншых вучоных. Найбольш прадстаўнічай у былым СССР з’яўлялася тартуская структуралісцкая школа.

Такім чынам, структуралізм як навуковы накірунак і метад даследавання атрымаў сваё пэўнае развіццё ў сусветнай літаратурнай навуцы. Разам з тым адзінага пункту гледжання на яго пакуль што не выпрацавана. Адны вучоныя лічаць, што ён можа замяніць ранейшую паэтыку. Другія бачаць у ім усяго толькі дапаможны сродак да традыцыйнага аналізу – вывяраць высновы, удакладняць падлікі, бо істотныя, непаўторныя моманты мастацкага твора нельга фармалізаваць. Трэція зусім адвяргаюць яго. Асноўны пафас прыхільнікаў структуралізму – барацьба за дакладныя веды ў гуманітарных навуках у час НТР, а яго праціўнікаў – пратэст супраць дэгуманізацыі гуманітарных навук.

У сваім класічным варыянце структуралізм праіснаваў нядоўга – з канца 1950-х па 1970-я гг. Яму на змену прыйшлі розныя тэкстацэнтрысцкія канцэпцыі, якія атрымалі агульную назву «постструктуралісцкіх». Асаблівае месца сярод іх займае т. зв. «дэканструктывізм», які «у 80–90-я гг. набыў настолькі моцны ўплыў у заходняй навуцы аб літаратуры, што часта выступае ў якасці сіноніма да ўсяго паняцця «постструктуралізм», хоць гэта і не зусім дакладна».

Асноўная метадалагічная пасылка дэканструктывістаў наступная: слова і, шырэй, мастацкі тэкст пасля таго, як іх «выпусціў на свет», «апрадмеціў» аўтар, поўнасцю губляюць сваю сувязь з рэчаіснасцю, нічога фактычна ў ёй не абазначаюць, нічога не «адлюстроўваюць», а жывуць сваім асабістым жыццём, па асаблівых «тэкставых» законах. Далей: мастацкі тэкст не нясе ў сабе і не можа ў прынцыпе несці цвёрдага і сталага сэнсу. Чытач падчас знаёмства з творам аддаецца «свабоднай гульні» з тэкстам, уносячы ў яго любы, які яму даспадобы, сэнс і даючы ўсяму гэтаму самыя розныя тлумачэнні. Асаблівую ролю ў тэксце, на думку дэканструктывістаў, адыгрываюць маўленчыя фігуры і тропы.

Найбольш вядомы прадстаўнік дэканструктывізму – французскі вучоны Ж. Дэрыда. Акрамя Францыі дэканструктывізм моцна прадстаўлены таксама і ў ЗША. Цэнтрам амерыканскага дэканструктывізму стаў Йельскі універсітэт. Прафесары гэтага універсітэта П. дэ Мэн, Дж. Хартман, Г. Блум, Дж. Х. Мілер атрымалі сусветную вядомасць менавіта як літаратуразнаўцы-дэканструктывісты.

Адзначым, што шэраг прыёмаў і сродкаў з арсенала структуралісцкай (структуральнай) паэтыкі даволі плённа выкарыстоўваецца і некаторымі беларускімі вучонымі. У якасці прыкладаў можна назваць працы «Структура твора» В. Жураўлёва, «Аспекты вобразнай структуры» А. Яскевіча, «Прынцыпы і формы лірычнай кампазіцыі» І. Шпакоўскага, «Паэзія Максіма Багдановіча» і «Беларускі свабодны верш» А. Кабаковіч.

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

1. Афасижев М.Н. Критика буржуазных концепций художественного творчества.– М., 1984.

2. Жураўлёў В.П. Структура твора / Жураўлёў В.П. – Мн., 1978.

3. Зарубежная эстетика и теория литературы ХIХ–ХХ вв. Трактаты, статьи, эссе / Сост., общ. ред. Г.К. Косикова.– М., 1987.

4. История эстетической мысли: В 6 т.– М., 1986–1989.– Т. 4–6.

5. Литературный энциклопедический словарь.– М., 1987.

6. Лотман Ю.М. Структура художественного текста / Лотман Ю.М. – М., 1970.

7. Мукаржовский Я. Структуральная поэтика / Мукаржовский Я. – М., 1996.

8. Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.– М., 2000.

9. Яцухна В.І. Тэорыя літаратуры / Яцухна В.І., г. Гомель, 2002. – 147 с.

10. Нефёдов Н.Т. История зарубежной критики и литературоведения / Нефёдов Н.Т. – М., 1988.

11. Структура литературного произведения. Сб-к.– Л., 1984.

12. Структурализм: «за» и «против».– М., 1975.

13. Теории, школы, концепции (критические анализы). Художественный образ и структура.– М., 1976.

14. Успенский Б.А. Поэтика композиции. Структура художественного текста и типология художественной формы.– М., 1970.

15. Уводзіны ў літаратуразнаўства. Хрэстаматыя / Пад рэд. М.А. Лазарука.– 2-е выд., дапр. і дап.– Мн., 1991.

16. Хрестоматия по теории литературы / Составитель Л.Н. Осьмакова.– М., 1982.