Фарміраванне літаратуразнаўства як самастойнай навукі ў ХVІІІ ст

1.5 Фарміраванне літаратуразнаўства як самастойнай навукі ў ХVІІІ ст.

Наступным значным этапам у гісторыі еўрапейскай і сусветнай эстэтычнай і тэарэтыка-літаратурнай думкі стала ХVІІІ ст. Менавіта з гэтага часу літаратуразнаўства пачало паступова вычляняцца з эстэтыкі і афармляцца ў самастойную навуку.

Як і ў папярэднія часы, самы значны ўклад у развіццё літаратуразнаўчай думкі гэтага перыяду ўнеслі прадстаўнікі Англіі, Францыі і Германіі.

У літаратуры ранняга англійскага Асветніцтва значная роля належала класіцызму. Англійскія пісьменнікі першай трэці ХVІІІ ст. імкнуліся адлюстроўваць сучаснае ім грамадскае жыццё ў формах і вобразах антычнасці. Адпаведна, што ў дадзеным русле ішло таксама і асэнсаванне літаратуры.

Своеасаблівым маніфестам англійскага асветніцкага класіцызму стала паэма Аляксандра Попа (1688–1744) «Вопыт аб крытыцы» (1711). «Князь рыфмы і вялікі паэт розуму», як называлі Попа сучаснікі, у форме вершаванага трактата паспрабаваў выкласці асновы літаратурна-мастацкай крытыкі. Можна лічыць, што Поп быў адным з першых тэарэтыкаў літаратурнай крытыкі. У аснове яго канцэпцыі – ідэя дапаўнення мастацтва крытыкай, мастацкага таленту – здольнасцю разумнага крытычнага меркавання. Крытык, на думку Попа, павінен аказваць у першую чаргу ўплыў на мастака, а не на шырокую публіку.

Асаблівае месца ў раннім англійскім Асветніцтве належыць Джанатану Свіфту (1667–1745). Знакаміты празаік напісаў два памфлеты, якія атрымалі шырокі грамадскі рэзананс. Першы пад назвай «Бітва кніг» з’явіўся адгалоскам спрэчкі паміж «старажытнымі» і «новымі». Адзначым, што ў Свіфта свая пазіцыя, якая не прымае неразумнасць «новых» і гарачлівасць «старажытных». Памфлет «Казка пра бочку» стаў не толькі бліскучай сатырай на тагачаснае рэлігійнае жыццё Англіі, але і сатырычным адлюстраваннем бягучага літаратурнага і навукова-філасофскага жыцця. Асабліва моцна аўтар крытыкуе тэндэнцыю англійскага класіцызму да ўвядзення ў творы ўсемагчымых адступленняў, якія надзвычай істотна іх абцяжарваюць і ў выніку вельмі адмоўна ўплываюць на ўспрыманне.

Пачатак ХVІІІ ст. у Англіі – гэта эпоха сатырычных часопісаў, якія выдаваліся Джозэфам Адысанам і Рычардам Стылем і ў якіх значнае месца адводзілася літаратурнай крытыцы. Эстафету Адысана і Стыля прымае ў сярэдзіне стагоддзя віднейшы англійскі эсэіст Самюэль Джонсан (1709–1784). Нездарма час, у які працаваў Джонсан, імянуюць «векам Джонсана». Асаблівую цікавасць і каштоўнасць для гісторыі англійскага і ўсяго еўрапейскага літаратуразнаўства ўяўляюць каментарыі і прадмова Джонсана да выданага ім збору твораў Шэкспіра. Не менш каштоўная і серыя крытыка-біяграфічных артыкулаў Джонсана пад назвай «Біяграфіі паэтаў» (1779–1781) да збору твораў віднейшых англійскіх паэтаў ХVІІ–ХVІІІ стст.

Генры Філдынг (1707–1754), які заняў значнае месца ў развіцці англійскага асветніцкага рамана, быў яшчэ і яго ўдумлівым тэарэтыкам і інтэрпрэтатарам. Асноўныя палажэнні тэорыі «камічнай эпапеі ў прозе» (так Філдзінг называў серыю сваіх раманаў) былі выкладзены ім у прадмове да рамана «Джозэф Эндрус» (1742) і ў раздзелах, якія папярэднічаюць васемнаццаці часткам рамана «Гісторыя тома Джонса, знайдыша» (1749).

У сярэдзіне ХVІІІ ст. вядучае месца ў еўрапейскай літаратуры займае сентыменталізм. Як вядома, у станаўленні еўрапейскага сентыменталізму як літаратурнага накірунку важнейшая роля належала англійскай паэзіі. Адзін з яе выдатных прадстаўнікоў Эдвард Юнг (1683–1765) стаў адначасова і тэарэтыкам новага літаратурнага накірунку. У сваім крытычным нарысе «Думкі аб арыгінальнай творчасці» (1759) Юнг рашуча выступіў супраць рацыяналістычных правілаў Буало і Попа, супраць усялякіх абмежаванняў і падражанняў. Непасрэднае пачуццё зацвярджалася ім у якасці адзінай крыніцы паэтычнай творчасці. Дэкларавалася таксама незалежнасць мастака ад любых тэарэтычных прадпісанняў. Усё значнае і арыгінальнае, на думку Юнга, створана пісьменнікамі, свабоднымі ад правілаў. Паэтычная практыка і тэорыя Юнга аказалі вялікі ўплыў на развіццё сентыменталізму ў еўрапейскіх краінах. Ён паўплываў на ўвесь комплекс ідэй «Буры і націску» ў Германіі, на творчасць паэтаў «карамзінскага перыяду» ў рускай літаратуры.

Значная роля ў фарміраванні літаратурна-крытычных ацэнак англійскага перадрамантызму належыць братам Джозэфу і Томасу Уортанам. У кнізе Д. Уортана (1722–1800) «Вопыт аб геніі Попа і яго творах» вельмі моцна крытыкуецца эстэтычны рацыяналізм французскага ўзору. Т. Уортан (1728–1790) у шматтомнай «Гісторыі англійскай паэзіі, пачынаючы з ХІІ стагоддзя» (1774–1781) адным з першых звярнуўся да паглыбленага вывучэння сярэдневяковай літаратуры. Ён паспрабаваў вытлумачыць паходжанне сярэдневяковай рамантыкі ўплывам арабскай паэзіі, якая, на думку даследчыка, змешвалася ў еўрапейскіх краінах з паэзіяй скандынаваў і ў выніку набывала новую якасць. Такім чынам, Т. Уортана можна лічыць адным з тых, хто стаяў ля вытокаў параўнальна-гістарычнага метаду ў літаратуразнаўстве.

Тэарэтычная і літаратурна-крытычная думка французскага Асветніцтва цесна звязана са славутай школай вялікіх мысліцеляў эпохі – Вальтэра, Мантэск’ё, Дзідро, Гельвецыя, Русо, а таксама са станаўленнем і равіццём новай галіны навуковага пазнання – эстэтыкі. Неабходна адзначыць, што апошняе істотна садзейнічала больш інтэнсіўнаму фарміраванню літаратурнай навукі.

Адным з найбольш ранніх прадстаўнікоў эстэтыкі французскага Асветніцтва быў абат Жан-Баціст Дзюбо (1670–1742). Яго пяру належыць цікавы тэарэтычны трактат «Крытычныя разважанні аб паэзіі і жывапісе» (1791). Зыходным пунктам дадзенай працы з’яўляецца думка аб перавазе пачуццёвага пачатку ў чалавечай прыродзе над рацыянальным, разумовым. Сіла мастацтва, па Дзюбо, у яго здольнасці хваляваць чалавечыя сэрцы. Заўважым таксама, што трактат Дзюбо адносіцца некаторымі даследчыкамі да найбольш ранніх спроб сацыялагічнага даследавання мастацкай творчасці.

Складаная эвалюцыя эстэтычных і ўласна літаратуразнаўчых поглядаў характарызуе буйнейшага прадстаўніка французскага Асветніцтва Вальтэра (1694–1778). У артыкулах «Густ» (1764) і «Разважанні аб эпічнай паэзіі» (1728) Вальтэр абгрунтоўваў палажэнне аб гістарычнай зменлівасці мастацкай культуры народаў у залежнасці ад гістарычных падзей, а таксама крытыкаваў класіцыстаў за нязменнасць эстэтычнага ідэала, надуманасць і схематызм вобразаў, прычым, не адвяргаючы рацыяналістычныя правілы і каноны класіцызму. Вальтэр быў таксама некаторы час актыўным папулярызатарам твораў Шэкспіра ў Францыі. Адзін з раздзелаў жартаўлівай алегорыі Вальтэра «Храм густу» прысвечаны некаторым пытанням тэорыі літаратурнай крытыкі.

Якасна новы этап у развіцці літаратурнай тэорыі і крытыкі, звязаны з развіццём асветніцкага рэалізму, быў распачаты Дэні Дзідро (1713–1784). Тэорыя асветніцкага рэалізму атрымала абгрунтаванне ў яго трактаце «Філасофскае даследаванне аб паходжанні і прыродзе прыгожага» (1751). Асноўнай задачай мастацтва Дзідро лічыць узнаўленне жыццёвай праўды, рэчаіснасці, прыроды. Разам з тым мысліцель адным з першых звярнуў увагу на небяспечнасць натуралістычнага капіравання рэчаіснасці. Асаблівае месца ў мастацтве, на думку Дзідро, належыць праблеме ўвасаблення ў ім дабра і прыгажосці, а таксама сувязі этычнага і эстэтычнага. Французскі асветнік вызначыў адзіна правільныя для сваёй эпохі адносіны да класіцызму і паказаў сябе таленавітым крытыкам у гэтым накірунку. Дзідро крытыкуе класіцызм за статычнасць, рэзанёрства і адсутнасць праўдзівага драматычнага дзеяння, у якім усё зводзіцца да штучнага нагрувашчвання супярэчнасцей і непраўдападобнага іх вырашэння. Не драматычнае дзеянне трэба ўзгадняць з характарамі, а, наадварот, характары з дзеяннем. Вострая крытыка класіцызму спалучалася ў Дзідро з прызнаннем асобных яго станоўчых рыс. Так, у прыватнасці, вучоны вельмі высока ацэньвае мову і драматычную тэхніку класіцыстычнай французскай трагедыі. У галіне тэорыі тэатра і драмы Дзідро пакінуў пасля сябе тры славутыя працы: дыялогі да п’есы «Пабочны сын» (1757), трактаты «Аб драматычнай паэзіі» (1758) і «Парадокс аб акцёры» (1778). У іх закрануты пытанні стылю, жанру, кампазіцыі, тэматыкі, дэкарацый, мовы, касцюмаў, акцёраў, рэжысёра, публікі і г. д. Наогул гэтыя працы стаяць ля вытокаў новага тэатра.

У працах Клода Андрыяна Гельвецыя (1715–1771) практычна ўпершыню ў еўрапейскай эстэтыцы вызначыўся гістарычны падыход да з’яў літаратуры і мастацтва. У знакамітай кнізе «Аб розуме» (1758) ён указвае на залежнасць мастацкага выяўлення ад асаблівасцей гістарычнага развіцця грамадства. Прычым, Гельвецый мае на ўвазе не толькі гістарычную змену эстэтычных густаў, але і эвалюцыю мастацкіх твораў.

У тэарэтычнай і літаратурна-крытычнай спадчыне французскіх асветнікаў важнае месца займаюць «Меркаванні аб мастацтвах і навуках» (1750) Жан-Жака Русо (1712–1778). Галоўным у мастацтве асветнік лічыць яго сацыяльную накіраванасць і адпаведны змест, а таксама здольнасць выхоўваць грамадзяніна. Асаблівыя магчымасці ў гэтым плане маюцца, на яго думку, у драматычнага мастацтва.

Нямецкае Асветніцтва, як і англійскае з французскім, таксама прадстаўлена шэрагам яркіх і таленавітых асоб, унёсшых істотны ўклад у развіццё эстэтыка-літаратурнай думкі кантынента і свету ў цэлым.

Погляды рэфарматара нямецкай мовы і літаратуры Іагана Крыстафа Готшэда (1700–1766) выкладзены ў трактаце «Вопыт крытычнай паэтыкі для немцаў» (1730), у якім аўтар рашуча выступае супраць засілля рэлігійных матываў у паэзіі, залішняга гіпербалізму, нагрувашчвання метафар, шэрагу іншых адмоўных элементаў і рыс.

Готхальда Эфраіма Лесінга (1729–1781) справядліва лічаць буйнейшым прадстаўніком нямецкага Асветніцтва, рэвалюцыянерам крытычнай думкі. Да найбольш значных тэарэтычных і літаратурна-крытычных прац, якія пакінуў пасля сябе Лесінг, адносяцца «Пісьмы аб навейшай літаратуры» (1759–1765), «Лаакаон, ці Аб межах жывапісу і паэзіі» (1766) і «Гамбургская драматургія» (1769). «Пісьмы аб навейшай літаратуры» ўзніклі на аснове штотыднёвых літаратурных аглядаў, якія рабіў Лесінг для аднаго з берлінскіх часопісаў. Ужо ў іх аўтар узняў і паспрабаваў вырашыць шэраг важных эстэтычных пытанняў, такіх, напрыклад, як традыцыі і пераемнасць, грамадскі змест і шляхі развіцця мастацтва. «Лаакаон, ці Аб межах жывапісу і паэзіі» – гэта першае буйное тэарэтычнае даследаванне Лесінга і разам з тым адзін з самых значных помнікаў эстэтычнай і літаратуразнаўчай думкі еўрапейскага Асветніцтва. Для тэорыі прыгожага пісьменства значэнне гэтага трактата ў тым, што ў ім вучоны адным з першых даў адказ на пытанне аб спецыфіцы прадмета, зместу і формы літаратуры як мастацтва слова. У зборніку рэцэнзій «Гамбургская драматургія» даследчык зрабіў вельмі шмат цікавых заўваг наконт спецыфікі драматычнага мастацтва, а таксама даў адмоўную ацэнку класіцыстычнаму тэатру.

Велізарны ўклад у развіццё еўрапейскай літаратурнай тэорыі і крытыкі ўнёс Іаган Готфрыд Гердэр (1744–1803). Пяру Гердэра належаць такія арыгінальныя працы, як «Фрагменты аб новай нямецкай літаратуры» (1768), «Крытычныя рыштаванні» (1769), «Вытрымкі з перапіскі аб Асіане і песнях старажытных народаў» (1773), «Шэкспір» (1773), «Аб падабенстве сярэдневяковай англійскай і нямецкай паэзіі» (1777). Галоўная заслуга Гердэра перад літаратурнай навукай у тым, што ён паспрабаваў на аснове гістарызму зразумець нацыянальную і культурную своеасаблівасць мастацкай творчасці, а таксама вызначыць месца «народнай паэзіі» ў гісторыка-літаратурным працэсе.

Да сярэдзіны ХVІІІ ст. адносіцца зараджэнне ўласнага рускага літаратуразнаўства, якое ў ХІХ ст. набярэ значную моц і выйдзе на еўрапейскі і сусветны ўзровень.

У ХVІІІ ст. пытаннямі літаратуразнаўчага характару займаюцца найперш вядомыя расійскія пісьменнікі В. Традзякоўскі («Новы і кароткі спосаб да складання расійскіх вершаў...»), М. Ламаносаў («Кароткае кіраўніцтва да красамоўства»), А. Сумарокаў («Эпістала аб вершатворстве»). Асноўная накіраванасць і пафас іх прац – прапаганда і ўвядзенне ва ўжытак больш прагрэсіўнай і больш падыходзячай да рускай паэзіі сілаба-танічнай сістэмы вершаскладання. А. Байбакоў у 1774 г. выдаў першы ў Расіі вучэбны дапаможнік па прыгожаму пісьменству «Правілы піітычныя ў карысць юнацтва», у якім былі выкарыстаны словы-тэрміны не замежнага, а расійскага паходжання («повествовательная поэзия», «смешанная поэзия» і інш.).

Акрамя названых вышэй аўтараў даволі прыкметны ўклад у станаўленне і развіццё рускай літаратурнай навукі ўнеслі С. Салаўёў («Прасодыя, альбо Кіраўніцтва да лацінскага верша для карысці расійскага юнацтва…», 1778), А. Сярэбранікаў («Кароткае кіраўніцтва да араторыі расійскай», 1778), І. Рыжскі («Вопыт рыторыкі», 1796), А. Канцемір («Анакрэонтава жыццё», 1736), «Жыціе Квінта Гарацыя Флака», 1742), М. Новікаў («Вопыт гістарычнага слоўніка аб расійскіх пісьменніках», 1772), М. Хераскаў («Развагі аб расійскім вершатворстве», 1772).

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Введение в литературоведение. Хрестоматия / Под ред. П.А. Николаева.– 3-е изд., испр. и доп.– М., 1997.

2. Возникновение русской науки о литературе / Под ред. П.А. Николаева.– М., 1975.

3. Нефёдов Н.Т. История зарубежной критики и литературоведения / Нефёдов Н.Т. – М., 1988.

4. Волков И.Ф. Теория литературы / Волков И.Ф. – М., 1995.

5. История эстетической мысли: В 6 т.– М., 1985.– Т. 2.

6. Гуляев Н.А. Теория литературы / Гуляев Н.А. – М., 1985.

7. Николаев П.А., Курилов А.С., Гришунин А.Л. История русского литературоведения.– М., 1980.

8. Курилов А.С. Литературоведение в России ХVІІІ века.– М., 1981.

9. Лазарук М.А., Ленсу А.Я. Уводзіны ў літаратуразнаўства. - 2-е выд., дапр. і дап. – Мн., 1982.

10. Литературные манифесты западноевропейских классицистов – М., 1980.

11. Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.– М., 2000.

12. Поспелов Г.Н. Теория литературы.– М., 1978.

13. Уводзіны ў літаратуразнаўства. Хрэстаматыя / Пад рэд. М.А. Лазарука - 2-е выд., дапр. і дап.– Мн., 1991.

14. Хрестоматия по теории литературы / Составитель Л.Н. Осьмакова.– М., 1982.