Мялецій Сматрыцкі

2. Мялецій Сматрыцкі

Творчасць Мялеція (свецкае імя Максім Герасімавіч) Сматрыцкага займае адно з вядучых месц у літаратурным працэсе Беларусі канца XVI – першай паловы XVII ст.

Сматрыцкі нарадзіўся ў першай палове 1577 г. у сям'і гарадскога пісара Герасіма Данілавіча Сматрыцкага ў невялікім мястэчку Смотрыч на Падоллі. Бацька Мялеція быў для свайго часу чалавекам вельмі адукаваным, ведаў некалькі замежных моў, таму і звярнуў на сябе ўвагу князя Канстанціна Астрожскага, які прапанаваў яму месца рэктара ў Астрожскай школе. Пачатковую адукацыю Мялецій атрымаў пад непасрэдным кіраўніцтвам бацькі і грэка Кірыла Лукарыса, які скончыў Падуанскі універсітэт, быў выдатным грамадскім і рэлігійным дзеячам, а з 1612 г. – канстанцінопальскім патрыярхам. Князь Астрожскі заўважыў выдатныя здольнасці Максіма Сматрыцкага да навукі і ў другой палове 90-х гг. XVI ст. накіраваў яго на філасофскі факультэт у Віленскую езуіцкую акадэмію, якую ён і скончыў каля 1601 г. (па іншых меркаваннях, Сматрыцкі вучыўся там у 1601–1604 гг.). У 1601 г. па пратэкцыі князя Астрожскага Максім становіцца настаўнікам маладога беларускага магната Багдана Саламярэцкага, якога дагэтуль вучыў Л. Зізаній. Для паглыблення ведаў вучань з настаўнікам едуць за мяжу. Як сведчыць сам Сматрыцкі ў «Апалогіі», ён «правёў маладыя гады пры грабніцы Лютэра ў Лейпцыгскім і Вітэмбергскім універсітэтах», якія ў тыя часы былі запалонены рэфарматарскімі ідэямі Лютэра, Кальвіна, Цвінглі. Такім чынам, Мялецій Сматрыцкі быў рознабакова адукаваным чалавекам, які пазнаёміўся са здабыткамі еўрапейскай культуры, меў шырокі светапогляд і багаты навуковы багаж. Вярнуўшыся на радзіму каля 1607 г., Мялецій некаторы час правёў у маёнтку князя Саламярэцкага, часта наведваў Мінск, дзе, як сведчаць яго сучаснікі, карыстаўся аўтарытэтам сярод простага люду, «які сыходзіўся да яго, як да аракула». У хуткім часе Мялецій накіроўваецца ў віленскае праваслаўнае брацтва. Тут ён знаёміцца з выдатным дзеячам беларускай культуры, пісьменнікам-палемістам Лявонціем Карповічам, становіцца яго верным паплечнікам.

Першым друкаваным творам пісьменніка-палеміста, які дайшоў да нашага часу, быў «Антыграфі» (1608) – твор, накіраваны супраць кніг уніяцкага мітрапаліта Іпація Пацея «Ерасі» і «Гармонія» (1608), у якіх не толькі закраналіся пытанні рэлігійнай дагматыкі, але і падымаліся праблемы дзяржаўна-палітычнага характару. «Антыграфі» пачынаецца эпікграмай на герб князёў Астрожскіх, дзе аўтар удала выкарыстоўвае багатую метафарычвую сімволіку зор, прамянёў, а таксама паэтычную тропіку стылю барока. Зыходзячы з тагачасных палітычных умоў, Сматрыцкі прысвяціў свой твор уніяту Янушу Астрожскаму. Гэта было выклікана тым, што звычайна творы, напісаныя супраць таго ці іншага лагера, скупляліся апазіцыяй і знішчаліся. Такім чынам, прысвячэнне адыгрывала ролю не толькі ўслаўлення таго ці іншага князя – гэта, перш за ўсё, быў неабходны ў той час крок дзеля захавання кнігі.

Найбольш значны твор М. Сматрыцкага «Трэнас» («Плач») выйшаў у 1610 г. на польскай мове пад псеўданімам Тэафіл Арталог (Багалюб Праўдаслоў), бо ўсякаму, хто падпісаў бы сваё сапраўднае імя пад такім творам, пагражала небяспека апынуцца ў турме, што, напрыклад, і здарылася з Лявонціем Карповічам, рэдактарам і карэктарам гэтага выдання, які па загадзе караля быў абвінавачаны ў дзяржаўнай здрадзе. На дзевяць гадоў была закрыта брацкая друкарня ў Вільні, дзе друкаваўся «Трэнас», адабрана і спалена вялікая колькасць экземпляраў, а таму, хто асмеліўся б купляць ці распаўсюджваць твор, пагражаў штраф у 5000 «червоных злотых». Кніга з'явілася ў даволі нязручны для караля Сігізмунда III момант. Менавіта вясной і летам 1610 г. ён дамагаўся абрання на маскоўскі трон каралевіча Уладзіслава. «Трэнас» жа красамоўна сведчыў аб перспектывах ваенна-палітычнай інтэрвенцыі польскай магнатэрыі. Пачынаецца «Трэнас» паводле тагачаснай традыцыі, эпікграмай на герб дому Вішнявецкіх, у якой, як і ў папярэднім прысвячэнні да «Антыграфі», таксама выкарыстоўваецца барочная метафарычная сімволіка. Твор складаюць дзве прадмовы і дзесяць раздзелаў, якія ўмоўна можна падзяліць на тры ідэйна-тэматычныя групы: два пачатковыя раздзелы найбольш ярка раскрываюць талент палеміста-мастака; трэці і чацвёрты раздзелы ўяўляюць сабою своеасаблівую энцыклапедыю выказванняў старажытных багасловаў і філосафаў пра кіруючую ролю рымскага папы. Шэсць апошніх вырашаюць у большасці сваёй праблемы рэлігійна-дагматычнага характару. Менавіта першыя два раздзелы сведчаць аб пісьменніцкай сталасці Сматрыцкага, які дасканала авалодаў паэтыкай стылю барока. Апісваючы сучасны яму стан праваслаўнай царквы, Мялецій выкарыстоўваў народна-паэтычную, міфалагічную і біблейскую сімволіку: «Рукі мае ў аковах, ярмо на шыі, путы на нагах, ланцугі на клубах, меч з двух бакоў востры над галавою, вада пад нагамі глыбокая, няўгасны агонь па баках, адусюль стогны і енкі, адусюль страх і праследаванні».

«Трэнас» – твор высокага грамадзянскага гучання. Многімі сваімі зваротамі, асабліва, калі ідзе гаворка пра былую магутнасць праваслаўнай царквы (вобраз лямантуючай царквы – высокамастацкае ўвасабленне вобраза радзімы-маці), ён нагадвае бессмяротныя радкі «Слова пра паход Ігаравы», дзе ўпершыню ў літаратуры ўсходніх славян з такім пафасам прагучала ідэя аб неабходнасці яднання рускіх князёў. Паэтыка стылю барока вымагала стракатага спалучэння нябеснага і зямнога, высокага і нізкага, дзівоснага і звычайнага. Нярэдка мінорнае гучанне рэзка пераходзіла ў мажорнае, адсюль суседства, суіснаванне элегічных пачаткаў з сатырай, іроніяй, гратэскам. Сматрыцкі дае знішчальную характарыстыку пастырам, якія сваімі ўчынкамі не апраўдвалі прызванне настаўніка. Ён паказвае сапраўдны твар невукаў-святароў: «У жыцці вы карчмары і купцы, у звычаях лежабокі, у размове невукі, а ў абыходжанні лісы крывадушныя, а ў адзенні драпежныя ваўкі… Мудрасць ваша, уменне, размова бязглуздыя, марныя і распусныя і вяселле непрыстойнае, у якім і вы самі, і тыя, хто вас пераймае і ідзе за вамі, загінуць». Пісьменнік-палеміст паказаў сябе добрым знаўцам гуманістычнай літаратуры Заходняй Еўропы. У «Трэнасе» шырока цытуюцца творы Пятраркі, Мантуана, Гараізы, Бярнарда і многіх іншых. Усяго ў «Трэнасе» аўтар спасылаецца на сачыненні 143 аўтараў. М. Сматрыцкі паказваў, што «царкоўныя пасады ператвораны ў ганебную куплю і продаж, у іх шукаюць не выратавання душы, але раскошы і багацця, для гэтага яны (духоўныя асобы) часта наведваюць касцёлы, адпраўляюць месы, спяваюць псалмы. Цяпер за біскупствы, архідыяканствы, абацтвы вядзецца барацьба, і царкоўныя прыбыткі абарочваюцца на раскошу і марнасць».

Напалоханыя езуіты і уніяты адразу ж выступілі ў друку супраць «Трэнаса». Першым, хто напісаў адказ М. Сматрыцкаму, быў Пётр Скарга. У кнізе «На Трэны і Лямант Тэафіла Арталога… перасцярога» (1610) ён налічваў 12 аблуд Арталога, называў яго «крывалогам», які «лепш, чым чорт вывучаны». «Пачакай, – пісаў Скарга, – ты ўтойваеш сваё імя, будучы ваўком, прыкрываешся авечаю скураю, але мы скора даведаемся, хто ты і як тваё імя». Праз два гады выходзіць яшчэ адна кніга – «Парэгорыя» Іллі Марахоўскага. Але ні з'едлівыя творы супраць «Трэнаса», ні полымя інквізіцыі, ні штрафы, ні турмы не змаглі вырваць з рук народа яго ідэйную зброю. Кніга хадзіла па руках, перапісвалася, перадавалася з пакалення ў пакаленне як самы дарагі дар, як духоўны запавет нашчадкам.

Пасля арышту і зняволення Л. Карповіча Сматрыцкі не выдаваў палемічных твораў амаль адзінаццаць гадоў. Праўда, каля 1615 г. ён напісаў з каталіцкіх пазіцый трактат «Аб зыходжанні Святога Духа» сілагізмамі на польскай мове. Аднак гэты твор выклікаў абурэнне з боку архімандрыта Карповіча, таму, як успамінаў Сматрыцкі ў «Апалогіі», ён вымушаны быў забыць гэты твор. У гэты ж час Сматрыцкі займаўся педагагічнай дзейнасцю ў мястэчку Вевіс недалёка ад Вільні, дзе выкладаў «свабодныя» навукі. У 1617 г. ён быў пастрыжаны Лявонціем Карповічам у манахі. Вынікам педагагічнай дзейнасці Сматрыцкага была надрукаваная ў 1618 (19) г. у Вевісе «Граматіки славенския правилное синтагма», якая абяссмерціла яго імя як выдатнага вучонага не толькі ў славянскіх краінах, але і ва ўсёй Заходняй Еўропе. Трэба сказаць, што ў канцы XVI – першай палове XVII ст. на тэрыторыі Беларусі і Украіны былі шырока вядомы граматыкі, выдадзеныя львоўскімі братчыкамі ў 1591 г. «Адельфотес» і «Граматіка словенска» (1596) Л. Зізанія, на якія ў пэўнай ступені апіраўся Сматрыцкі пры стварэнні сваёй фундаментальнай працы. Аднак як вучоны еўрапейскага ўзроўню ён змог не толькі ўдасканаліць дасягнутае, але і значна развіць многія палажэнні, сістэматызаваць і больш дакладна акрэсліць граматычную тэрміналогію. Сматрыцкі ўпершыню ў гісторыі славянскай мовазнаўчай навукі даў поўны курс граматыкі, што «есть известное художество благо глаголати и писати сучаіцее» ў яе тагачасных асноўных частках – арфаграфіі, этымалогіі, сінтаксісе і прасодыі. Больш за два стагоддзі «Граматыка» Сматрыцкага была самым аўтарытэтным падручнікам па славянскім мовазнаўстве: яна двойчы (у 1648 і 1721 гг.) з некаторымі зменамі выходзіла ў Маскве. Менавіта гэтую працу Сматрыцкага разам з «Арыфметыкай» Магніцкага рускі вучоны М.В. Ламаносаў назваў «вратамі» сваёй вучонасці. Высока ацаніў «Граматыку» сучаснік М. Сматрыцкага харвацкі вучоны Юрый Крыжаніч (1617–1683), які пэўны час знаходзіўся ў Рускай дзяржаве. У Галандыі Капіевіч выдаў вытрымкі з «Граматыкі» Сматрыцкага пад назвай «Руковеденіе в граматику во Славяно-Россійскую» (1706). Значны ўплыў «Граматыкі» Сматрыцкага можна адзначыць у граматыках Г.Ф. Лудольфа (1696), Ф. Максімовіча (1723), В. Ададурава (1731). У XVIII – першай палове XIX ст. «Граматыка» Сматрыцкага была ўзорам для стварэння сербскай, харвацкай, румынскай і балгарскай граматык.

У 1620 г. Іерусалімскі патрыярх Феафан, праязджаючы праз Рэч Паспалітую, аднавіў вышэйшую праваслаўную іерархію. Праваслаўным мітрапалітам быў абраны Іоў Барэцкі, а ў знак павагі да таленту і грамадскай дзейнасці Сматрыцкага яму быў нададзены тытул архіепіскапа Полацкага, епіскапа Віцебскага і Мсціслаўскага. У гэтым жа годзе Мялецій сказаў памінальнае слова пры пахаванні заўчасна памёршага архімандрыта, таленавітага пісьменніка і вядомага грамадскага дзеяча Лявонція Карповіча, якое неўзабаве выйшла з друку пад тытулам «Казанье на честный погреб… господина отца Леонтия Карповича». Неўзабаве Сматрыцкі становіцца архімандрытам віленскага Святадухаўскага праваслаўнага манастыра.

Аднак правячыя колы Рэчы Паспалітай не маглі змірыцца ні з фактамі існавання праваслаўных брацтваў, ні тым больш з аднаўленнем патрыярхам Феафанам вышэйшай праваслаўнай іерархіі. У даносах каралю з боку уніятаў і езуітаў Феафана называлі турэцкім шпіёнам, а пасвечаных ім архіепіскапаў, епіскапаў і самога праваслаўнага мітрапаліта Іова Барэцкага – здраднікамі радзімы. У лютым 1621 г. уніяцкі мітрапаліт Іосіф Руцкі выпрасіў у караля універсал, у якім патрабавалася схапіць праваслаўных уладык як самазванцаў і бунтаўшчыкоў; больш таго, 12 сакавіка 1621 г. Руцкі выклікаў на свой суд Сматрыцкага. У такіх умовах неабходна было даць публічны адказ каралю і езуіцка-уніяцкаму лагеру. I такім адказам з'явіўся надрукаваны двойчы (у красавіку і чэрвені 1621 г.) у віленскім Святадухаўскім манастыры твор Сматрыцкага «Апраўданне невіноўнасці». На першае выданне Руцкі адказаў «Двайною віною», але пакуль друкаваўся уніяцкі адказ, з'явілася другое выданне «Апраўдання», таму Руцкі дапісаў «Прыдатак», а уніяты Скумін-Тышкевіч, Храптовіч, Трызна, Мялешка 7 верасня гэтага ж года надрукавалі «Ліст да манахаў віленскага Святадухаўскага манастыра». У канцы 1621 г. Сматрыцкі стварае «Абарону невіноўнасці», на якую уніяты адразу ж адказалі «Экзаменам абароны». М. Сматрыцкі 4 студзеня 1622 г. выдае «Збор з'едлівых лістоў» з «Дадаткам». Анастасій Сялява сваім «Антыэленхусам» завяршыў літаратурную палеміку паміж двума апазіцыйнымі лагерамі.

У гэты ж час Сматрыцкі прымаў, актыўны ўдзел у грамадска-палітычным жыцці краіны. Яго лісты з заклікамі абараняць народнасць, веру разыходзіліся па ўсёй тэрыторыі былога Вялікага княства Літоўскага. Так, напрыклад, яго пасланні 1621–1622 гг. адыгралі немалаважную ролю ў народных хваляваннях Віцебска, Магілёва, Полацка. Ён неаднаразова пасылаў Сільвестра Косава «ў адзенні чарнецкім» у Віцебск з лістамі, дзе называў уніятаў адступнікамі, а самога полацкага ўладыку Іясафата Кунцэвіча – «апастатам». Выступаючы за права свабоды веравызнання, Сматрыцкі тым самым садзейнічаў кансалідацыі праваслаўнага насельніцтва Беларусі і Украіны ддя барацьбы з каталіцкай экспансіяй. Яго друкаваныя творы, пропаведзі, казанні, прыватныя лісты адыгралі станоўчую ролю ў фарміраванні самасвядомасці беларусаў і ўкраінцаў.

Мялецій Сматрыцкі з'яўляецца таксама аўтарам «Юстыфікацыі» і «Суплікацыі» (1623) на імя сената і караля, якія былі своеасаблівым працягам славутай прамовы ў абарону праваслаўя Лаўрэнція Дравінскага на Варшаўскім сейме 1620 г.

12 лістапада 1623 г. віцябчане, даведзеныя да адчаю нечалавечымі дзеяннямі Іясафата Кунцэвіча, якога асуджаў нават канцлер Вялікага княства Літоўскага Леў Сапега, забілі яго і кінулі ў Дзвіну (дарэчы, гэты гістарычны факт пакладзены ў аснову фабулы п’есы У. Караткевіча «Званы Віцебска»). Гэта падзея паслужыла штуршком да больш жорсткіх праследаванняў праваслаўных з боку уніяцка-езуіцкага лагера. Сотні праваслаўных дзеячаў былі абвінавачаны ў дзяржаўнай здрадзе, кінуты за краты; М. Сматрыцкага абвясцілі галоўным віноўнікам «пралітай крыві Іясафата».

Напалоханы шырокім размахам народных хваляванняў, М. Сматрыцкі ў 1623 г. пакінуў Вільню і накіраваўся на Блізкі Усход. Пасля вяртанння з падарожжа ён фактычна адыходзіць ад барацьбы за інтарэсы праваслаўных і ўсё больш схіляецца ў бок уніі. У 1627 г. Сматрыцкі тайна пераходзіць ва уніяцтва, пацвердзіўшы гэта лістом да Аляксандра Заслаўскага і пасланнямі ў Рым. У гэты ж час ён працаваў над «Апалогіяй» (надрукавана 25 жніўня 1628 г.), у якой не толькі адракаўся ад сваіх праваслаўных твораў, ідэй, але і асуджаў дзейвасць Стафана Зізанія, Хрыстафора Філалета, Клірыка Астрожскага і іншых праваслаўных пісьменнікаў-палемістаў. На жнівеньскім 1628 г. праваслаўным саборы Сматрыцкі апошні раз пад маскай праваслаўнага іерарха выступіў супраць уніі. Напалоханы адносінамі да яго з боку Іова Барэцкага і Пятра Магілы, а таксама казакоў, якія пагражалі яму смерцю, калі даведаюцца пра яго уніяцкія планы, Сматрыцкі публічна адрокся ад «Апалогіі» і пракляў яе, даўшы слова ніколі не вяртацца ў Дзерманскі манастыр. Аднак пасля сабора ён пакінуў Кіеў і адправіўся менавіта туды, дзе і правёў апошнія гады свайго жыцця. Памёр Мялецій Сматрыцкі 27 снежня 1633 г. Ва уніяцкі перыяд Сматрыцкі напісаў таксама «Пратэстацыю» (1628), «Паранезіс» (1629), «Экзатэзіс» (1629). Праваслаўныя з абурэннем сустрэлі яго уніяцкія творы, асудзіўшы іх не толькі ў сваіх публічных адказах – «Аполія Апалогіі» (1628), «Антыдотум» (1629) Андрэя Мужылоўскага, «Антапалогія» (1631) Геласія Дзіпліца і інш., але і ў прыватных лістах. Дзеля справядлівасці трэба сказаць, што некаторыя з уніяцкіх твораў Сматрыцкага напісаны на высокім мастацкім узроўні, насычаны прыказкамі і прымаўкамі, арыгінальнымі словаўтварэннямі. Неабходна таксама адзначыць, што ў многіх сваіх сцверджаннях, асабліва наконт коснасці і непаваротлівасці праваслаўнага духавенства, а з ім і ўсёй праваслаўнай царквы, якая глядзіць больш назад, чым наперад, не ўлічвае павеваў часу, з’яўлення ў жыцці грамадства новага, перадавога, прагрэсіўнага (асабліва гэта датычылася мовы набажэнства: праваслаўная царква ўсё яшчэ чаплялася за царкоўнаславянскую мову, якую к гэтаму часу мала хто разумеў; уніяты ж арыентаваліся на жывую народную мову насельніцтва) М. Сматрыцкі быў поўнасцю праў.

сматрыцкі палемічны публіцыстыка творчасць

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры: У 2 т. Т. 1: З старажытных часоў да канца XVIII ст. – Мн., 1968.

2. Мальдзіс А.I. На скрыжаванні славянскіх традыцый: Літаратура Беларусі пераходнага перыяду (другая палавіна XVII–XVIII ст.) – Мн., 1980.

3. Мысліцелі і асветнікі Беларусі (X–XIX стагоддзі): Энцыклапедычны даведнік – Мн., 1995.

4. Нарысы па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей: У 4 кн. Кн. I. Мн., 1993.

5. Гісторыя беларускай літаратуры: Старажытны перыяд / Пад рэд. М.А. Лазарука і А.А. Семяновіча – Мн., 1985; 4-е выд., 1998.

6. Гісторыя беларускай літаратуры ХІ–ХІХ стагоддзяў: У 2 т. Т. 1. Даўняя літаратура: ХІ – першая палова ХVІІІ стагоддзя – Мн., 2006.

Размещен на