Літаратура перыяду контррэфармацыi
Змест
1. Літаратура перыяду контррэфармацыi
1.1 Агульная характарыстыка часу (эпохі) і літаратуры
1.2 Паэзія. Творчасць Андрэя Рымшы
1.3 Проза: парадыйна-сатырычныя творы
1.4 Драматургія
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Літаратура перыяду контррэфармацыi
1.1 Агульная характарыстыка часу (эпохі) і літаратуры
З прычыны ўнутраных супярэчнасцей кіруючыя колы Вялікага княства Літоўскага вымушаны былі адмовіцца ад дзяржаўнай незалежвасці і на Люблінскім сейме 1569 г. пайсці на аб'яднанне з Польшчай. У выніку ўзнікла своеасаблівая федэратыўная дзяржава — Рэч Паспалітая. Ад заключэння гэтай дзяржаўнай уніі ў выйгрышы аказалася шляхта Вялікага княства Літоўскага, якая атрымала роўныя палітычныя правы а польскай шляхтай, што ў пэўвай ступені вызваляла яе ад усемагутнасці мясцовых магнатаў. На плечы ж беларускага і ўкраінскага народаў у дадатак да іх цяжкага сацыяльнага становішча абрушыўся яшчэ нацыянальны і рэлігійны прыгнёт. Польскія феадальныя вярхі пачалі прымаць меры, накіраваныя ва асіміляцыю беларускага і ўкраінскага народаў. Свае надзеі ў ажыццяўленні гэтай задумы яны найперш ускладалі ва актыўную дзейнасць ордэна езуітаў, прызвавага ў Польшчу ў 1564 г. Езуіты пачалі ствараць на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага шырокую сетку сваіх агульнадаступных бясплатвых школ, у якіх кожны незалежна ад сацыяльнага паходжання мог атрымаць першапачатковую адукацыю. За параўнальна невялікі тэрмін такія школы адкрыты былі ва ўсіх гарадах і найбольш значных мястэчках Беларусі і Украіны. Такім чынам, езуіты ўпершыню ажыццявілі арганізацыю сістэмы школьнай адукацыі, чаго не зрабілі для простага народа ні рэфарматары-пратэстанты, ні праваслаўнае духавенства. З'яўленне езуітаў у Вялікім княстве Літоўскім паклала тут пачатак каталіцкай Контррэфармацыі, якая яшчэ ў большай ступені абвастрыла эканамічную, палітычную, нацыянальна-вызваленчую і рэлігійную барацьбу беларускага і ўкраінскага народаў. Да канца XVI ст. пытанні рэлігіі і веравызнання набылі востры палітычны характар. Яны аказаліся ў цэнтры ўвагі грамадскай думкі і царкоўна-рэлігійнай палемічнай публіцыстыкі.
Наступленне каталіцкай рэакцыі абумовіла новую расстаноўку саслоўна-класавых і нацыянальна-вызваленчых сіл у Вялікім княстве Літоўскім. Размежаванне іх ішло па царкоўна-рэлігійнай прыкмеце. На адным полюсе групаваліся сілы уніяцка-каталіцкага веравызнання, на другім — праваслаўнага. Феадальныя вярхі беларускага і ўкраінскага народаў, прымаючы каталіцызм, станавіліся чужародным элементам у сваім нацыянальным асяроддзі. А каралеўская ўлада Рэчы Паспалітай, карыстаючыся правам патранату, ставіла праваслаўнае духавенства ў поўную залежнасць ад самавольства свецкіх феадалаў. У гэтым складаным грамадска-палітычным становішчы ўвесь цяжар ідэалагічнай барацьбы з каталіцкай экспансіяй лёг на плечы гарадскога насельніцтва праваслаўнага веравызнання. Гараджане, якія мелі вопыт цэхавай арганізацыі, аб'ядноўваліся ў царкоўныя брацтвы, што станавіліся цэнтрамі патрыятычна настроеных сіл Беларусі і Украіны. З мэтай распаўсюджання сярод народных мас асветы на царкоўнаславянскай мове брацтвы адкрывалі прыхадскія школы, арганізоўвалі друкарні і выдавалі кнігі, неабходныя для школьнага навучання, і кнігі рэлігійна-культавага прызначэння. Папулярызацыяй царкоўнай кніжнасці на стараславянскай мове, ужо ў значнай ступені далёкай ад жывой народнай мовы (гэта было самым вялікім недахопам у дзейнасці брацтваў і мела далёка ідучыя вынікі для далейшага развіцця нацыянальнай літаратуры і культуры наогул), займаліся такія відныя прадстаўнікі патрыятычна настроенай магнацкай знаці, як Рыгор Хадкевіч, слуцкі князь Юрый Юр'евіч Алелькавіч, Канстанцін Астрожскі і некаторыя іншыя. З гэтай мэтай у Заблудаўскай друкарні Хадкевіча працавалі маскоўскія першадрукары Іван Фёдараў і Пётр Мсціславец.
Наступленне феадальна-каталіцкай рэакцыі, якое завяршылася падпісаннем Брэсцкай уніі 1596 г., выклікала рэзкі пратэст з боку сацыяльных нізоў Украіны і Беларусі. У гэтых умовах абвостранай антыфеадальнай і нацыянальна-рэлігійнай барацьбы, як ніколі раней, узрасло значэнне літаратуры. Яна становіцца адным з магутных сродкаў ідэалагічнай барацьбы, што абумовіла яе шырокае развіццё. Фарміруючы грамадскую думку і накіроўваючы яе ў рэчышча таго ці іншага лагера, літаратура пачынае актыўна ўрывацца ў жыццё народа і становіцца выразніцай яго спадзяванняў. Лепшыя творы вольна або міжвольна садзейнічалі абуджэнню ў беларускага і ўкраінскага вародаў пачуцця нацыянальнай самасвядомасці. Сваім бурным росквітам літаратура перыяду Контррэфармацыі была абавязана развіццю школьнай справы, асветы і кнігадрукавання, якое ажывілася і набыло шырокі размах з часу Рэфармацыі. У новых умовах грамадска-палітычнага жыцця кніга станавілася магутнай аператыўнай зброяй у руках дасведчанага чалавека, служыла яму крыніцай практычна неабходных ведаў, выхоўвала і арганізоўвала.
Выдаўцы не абмяжоўваліся выпускам кніг толькі рэлігійна-культавага і школьнага прызначэння, якімі былі: «Евангелие учительное» (1569), «Псалтырь и Часословец» (1570), «Часовник, в нем же напред и азбуки» (1596), «Наука ку читаню и розуменю писма словенского» (1596), «Грамматика словенска» (1596), «Грамматики словенские правилное синтагма» (1619), «Лексикон словенороский» (1627) і інш. Іх прыцягвалі таксама творы свецкага характару, аб чым сведчаць выданні братоў Мамонічаў, Яна Карцана, Андрэя Волана і некаторых іншых выдаўцоў, якія апублікавалі: «Трибунал обывателем Великого князьства Литовского» (1586), «Статут Великого княства Литовского» (1588), «Универсал поборовый» (1591), «Конституции сеймов», шэраг казанняў на пахаванае розных вяльможаў (1614—1616), «Историю Иудейской войны» Іосіфа Флавія (1595), «Апофегматы», складзеныя Беняшам Будным (1599), асобныя помнікі антычнай літаратуры і інш.
У перыяд абвостранай нацыянальна-рэлігійнай барацьбы літаратура набыла новыя якасці. Пісьменнікі наблізіліся да народа, імкнуліся выказаць свае адносіны да ўсіх актуальных пытанняў грамадска-палітычнага жыцця. I хоць іх творчасць яшчэ ў значнай ступені прама або ўскосна была звязана з рэлігіяй і царквой, у ёй ужо выразна праяўлялася нарастанне свецкіх элементаў. Узмацненне свецкага пачатку ў літаратурным працэсе было абумоўлена шэрагам прычын, у ліку якіх не апошнюю ролю адыгрывала перакладная літаратура свецкага зместу. Свецкая аповесць, рыцарскі раман, розныя гістарычныя сказанні і аповесці шырока ўжо бытавалі ў літаратурах Заходняй Еўропы. З ростам гандлю і культурных зносін яны пранікалі ў Вялікае княства Літоўскае і ўздзейнічалі на літаратурны працэс.
Важна адзначыць таксама, што з часу Рэфармацыі ў літаратуры пачынае ўзрастаць роля аўтарскага пачатку. У адрозненне ад ранняга Сярэднявечча літаратура перастае быць ананімнай. Пісьменнікі, абараняючы пэўныя ідэалы, з пачуццём уласнай годнасці сцвярджаюць сваё «я». Яны ўжо дастаткова адукаваныя і дасведчаныя людзі і прэтэндуюць на права мець сваё меркаванне па той ці іншай жыццёва важнай праблеме без аглядкі на высокі царкоўны аўтарытэт. У гэтым выразна адбіўся ўплыў ідэй заходнееўрапейскага Адраджэння з яго культам свабоднага чалавека.
Дзякуючы шырокаму выкарыстанню друкарскага станка літаратура перыяду Контррэфармацыі стала болып аператыўнай і мабільнай, што дазволіла ёй значна пашырыць аўдыторыю чытачоў і стаць не толькі крыніцай ведаў, акумулятарам і прапагандыстам стагоддзямі назапашанай народнай мудрасці, але і магутным сродкам ідэалагічнай барацьбы. Вось чаму творы літаратуры таго часу падвяргаліся масаваму знішчэнню ідэолагамі супрацьлеглых лагераў. Кнігадрукаванне аказала велізарны ўплыў на развіццё літаратуры. Аднак яно поўнасцю не выцесніла рукапіснай традыцыі ў справе распаўсюджвання літаратурных помнікаў. Рукапісная літаратура жыла і развівалася ва ўсіх жанрах. Праўда, сфера яе інтарэсаў крыху звузілася. У цэнтры ўвагі рукапіснай літаратуры, як правіла, знаходзіліся пытанні і праблемы, якія датычыліся сацыяльна-бытавога і маральнага жыцця народа.
У перыяд Контррэфармацыі беларуская літаратура значна абнавіла жанравыя формы і мастацка-стылістычныя прыёмы. Асаблівага развіцця ў той час дасягнула публіцыстыка, якая вызначалася адкрытай тэндэнцыйнасцю, палітычнай завостранасцю і эмацыянальным пафасам. У ёй ужо трывала прыжыліся такія спецыфічныя жанры, як прадмова і пасляслоўе, якія былі ўведзены ў літаратурную практыку Ф. Скарынам і без якіх тады не выходзіла амаль ніводная кніга. Публіцыстычныя прадмовы і пасляслоўі ў старадрукаваных кнігах XVI—XVII ст. мелі вялікае грамадска-палітычнае значэнне. Яны адыгралі важную ролю ў справе ажыўлення грамадскай думкі свайго часу і актывізацыі літаратурнай творчасці.
З часоў С. Буднага ў практыку аўтараў і выдаўцоў увайшло правіла суправаджаць свае друкаваныя кнігі панегірычнымі прысвячэннямі таму ці іншаму магнату, на матэрыяльную і маральную падтрымку якіх яны разлічвалі. Такія празаічныя панегірыкі разглядаліся імі як сродак аховы кніг ад вогнішча царкоўнай інквізіцыі.
У беларускай публіцыстыцы перыяду Контррэфармацыі атрымліваюць шырокае распаўсюджанне пасланні, водпаведзі, пародыі, суплікі (чалабітныя), эпікграмы і г. д. Разам з тым з абвастрэннем рэлігійнай палемікі і ажыўленнем царкоўна-клерыкальных элементаў адраджаюцца такія раней забытыя жанры царкоўнага пісьменства, як пропаведзь, слова, трактат, дыялог і інш., якія напаўняюцца ўжо новым ідэйна-палітычным зместам і мастацкай фактурай.
Беларуская літаратура перыяду Контррэфармацыі ў параўнанні з папярэдняй зрабіла рашучы крок наперад у сваім развіцці. Яна пайшла далей па шляху вызвалення ад рэлігійна-царкоўнай ідэалогіі, па шляху дэмакратызацыі, значна ўзбагаціла прыёмы і сродкі адлюстравання жыцця. У ёй адбываўся працэс дэферэнцыяцыі жанраў, разбурэння сярэдневяковага сінкрэтызму і вылучэння на першы план мастацка-эстэтычных функцый. У гэты перыяд узмацнілася сувязь літаратуры з фальклорам (у гумарыстычнай прозе, драматургіі і шэрагу твораў царкоўна-рэлігійнай палемікі). Лепшыя творы з іх жыццесцвярджальным пафасам, пільнай увагай да жыцця простага чалавека садзейнічалі ўсталяванню ў літаратуры свецкага напрамку, паглыбленню працэсу яе гуманізацыі. Адным з важных дасягненняў літаратуры гэтага перыяду з'яўляецца тое, што ў ёй ужо адбывалася паступова зніжэнне сацыяльнага тыпу героя: ад князя і епіскапа да прадстаўніка служылага саслоўя, а потым і да простага, звычайнага чалавека (у палемічнай публіцыстыцы, драматургіі і помніках мемуарнай літаратуры).
Сінтэзуючы ў сабе сярэдневяковыя і рэнесансавыя ідэі і тэндэнцыі, літаратура перыяду Контррэфармацыі была жывым увасабленнем супярэчлівай эпохі, з'яўлялася пераходным этапам у развіцці літаратуры ад царкоўнага да чыста свецкага пісьменства ў наступныя стагоддзі. З гэтай прычыны ёй былі ўласцівы і некаторыя адмоўныя рысы, у ліку якіх перш за ўсё неабходна адзначыць кансерватыўны характар барацьбы Герасіма Сматрыцкага, Васіля Суражскага, Стафана Зізанія, Хрыстафора Філалета супраць прыняцця новага календара, адмаўленне свецкіх навук. У літаратурнай творчасці праваслаўных пісьменнікаў, якія выступалі ў абарону нацыянальных і культурных правоў беларускага і ўкраінскага народаў, вельмі рэдка выкарыстоўвалася жывая народная мова, за ўжыванне якой у свой час змагаўся Ф. Скарына і асабліва В. Цяпінскі. Да жывой мовы народа звярталіся толькі некаторыя публіцысты (Г. Сматрыцкі, I. Вішанскі, манахі Супрасльскага манастыра, А. Філіповіч, у некаторай ступені Л. Карповіч). Большасць жа як праваслаўных, так і уніяцка-каталіцкіх публіцыстаў у сваёй творчасці аддавалі перавагу польскай мове, мове пануючай у Рэчы Паспалітай каталіцкай культуры (С. Зізаній, X. Філалет, М. Сматрыцкі, А. Мужылоўскі, Л. Дравінскі і інш.). Адмоўнай з'явай была і пропаведзь шэрагам палемістаў антыуніяцкага лагера пасіўнага супраціўлення націску каталіцкай агрэсіі, што выразна праявілася ў «Апокрысісе» X. Філалета, «Трэнасе» М. Сматрыцкага, казаннях Л. Карповіча.
Разнастайная па сваіх жанравых формах, стылі і моўным афармленні літаратура канца XVI — першай паловы XVII ст. не была аднароднай і ў ідэйна-палітычных адносінах. У адпаведнасці з інтарэсамі класавых груповак, што выступалі супраць каталіцкай агрэсіі, у ёй вылучаліся тры напрамкі: арыстакратычны, шляхецка-брацкай апазіцыі і плебейскі. Тыповым прадстаўніком арыстакратычнага напрамку быў Хрыстафор Філалет. Ад імя шляхецка-брацкай апазіцыі выступалі Герасім і Мялецій Сматрыцкія, Клірык Астрожскі, Лявонцій Карповіч, Андрэй Мужылоўскі, Захарый Капысценскі і шэраг ананімных аўтараў. Невялікую групу плебейскіх дэмакратаў прадстаўлялі Стафан Зізаній і Афанасій Філіповіч.
Новыя рысы і якасці, якія ўзніклі ў беларускай літа-ратуры канца XVI — першай паловы XVII ст., сведчылі аб глыбокіх ідэйна-эстэтычных змяненнях у ёй, што прывялі ў наступны перыяд да пераўтварэння ўсёй яе мастацкай сістэмы.
0 комментариев