Польскія беларусазнаўчыя даследванні

6. Польскія беларусазнаўчыя даследванні.

Сюды адносіцца такая з’ява культурнага жыцця, як даслеванні палякаў па беларускай культуры. З папярэдняга матэрыялу стала разумела, што стан беларускай культуры ў Польшчы, а таксама інформаванасць саміх палякаў аб гэтай культуры пакідалі жадаць лепшага. Таму вывучэнне польскай беларусістыкі як паказальніка інфармаванасці палякаў аб беларускай культуры робіцца вельмі важным для разумення развіцця беларуска-польскіх культурных дачыненняў.

Найбольшых поспехаў тут дасягнулі польскія даследчыкі беларускай мовы і літаратуры. Буйнейшым цэнтрам даследвання беларускай літаратуры і беларуска-польскіх літаратурных сувязяў з’яўлялася Лабараторыя ўсходнеславянскіх літаратур у складзе Навукова-даследчага інстытута славяназнаўства Польскай АН. У 1956г. з дапамогай Беларусі быў створаны яшчэ адзін цэнтр – кафедра беларускай філалогіі Варшаўскага ўніверсітэта. У галіне беларускага літаратуразнаўства працаваў шэраг польскіх даследчыкаў (В. Стохэль, С. Яновіч, В. Вільчыньскі, Т. Пазьняк і інш.). Адной з галін вывучэння беларускай літаратуры было вывучэнне ўспрымання беларускай літаратуры ў Польшчы, сувязяў беларускай і польскай літаратур на прыкладзе творчасці Я. Купалы. У гэты перыяд польскія даследчыкі зрабілі шэраг абгрунтаваных высноў.

Што тычыцца вывучэння беларускай мовы, дык яно было прадстаўлена дзвюма плынямі: вывучэнне беларускіх гаворак Усходняй Беласточчыны і фальклору (Інстытут славяназнаўства) і вывучэнне лексікаграфіі і анамастыкі Усходняй Беласточчыны (кафедра беларускай філалогіі Варшаўскага універсітэта). З тягам часу цікавасць польскіх даследчыкаў да беларускай мовы (а гэта значыць і колькасць прац) толькі павялічвалася.

Плённа развівалася даследванне беларускага фальклору, дзе можна вылучыць два напрамкі: распрацоўка асобных праблем, звязаных з беларускім фальклорам, і публікацыя народнай творчасці польскіх беларусаў. З 2 пал. 80-ых гг. пачалі актыўна развівацца навуковыя сувязі Польскай і Беларускай акадэмій навук, што праявілася ў сумесных даследваннях польска-беларускіх этнічных сувязей.

У цэлым развіццё беларусазнаўства ў Польшчы можна ацаніць як досыць паспяховае. Гэта быў фактар, які спрыяў пашырэнню ведаў палякаў аб беларускай культуры, і такім чынам узмацняў культурныя адносіны паміж дзвюма краінамі.

7. Беларусь у польскай гістарыяграфіі і мемуарыстыцы.

Гэты раздзел ў нейкай ступені пераклікаецца з папярэднім. Аналізуючы развіццё польскай гістарыяграфіі, можна адзначыць некалькі яе адметнасцяў, якія былі вызначаны панаваўшым у краіне рэжымам. Гэта забарона пэўных тэм і абмежаванні ў доступе даследчыкаў да крыніц, прыярытэт вывучэння эканамічнай гісторыі, рабочых, сацыяльных і рэвалюцыйных рухаў (асабліва гэта праявілася ў 1945-1956гг.). Асаблівасцю польскай гістарыяграфіі была наяўнасць у ёй дзвюх плыняў: камуністычнай і эмігранцкай.

У цэлым колькасць прац польскіх гісторыкаў, якія прысвечаны гісторыі Беларусі, невялікая. Абагульнаючыя працы па гісторыі Беларусі прадстаўлены толькі “Гісторыяй Беларусі” М. Космана (1979г.). Найбольш змястоўна вывучалася гісторыя ВКЛ, што звязана з напрацоўкамі польскай гістарыяграфіі, даволі добра была распрацавана гісторыя XVIII ст. (асабліва паўстанні 1830-1831гг. і 1863-1864гг.), тады як гісторыя Беларусі XX ст. найбольш актыўна прыстасоўвалася да патрэб марксісцкай ідэалогіі, хоць гэтая рыса ўласціва амаль усёй польскай гістарыяграфіі 1945-1991гг. аб Беларусі. Пасля 1956г. польскія гістарычныя працы, прысвечаныя больш аддалённыс стагоддзям, амаль не абмяжоўваліся ў выбары тэмы і перыяду даследвання. Для гісторыі Беларусі XX ст. цэнзурныя і ідэалагічныя забароны пачалі здымацца толькі ў 80-ыя гг.

 У заключэнні разгледзім комплекс мемуарных крыніц, якія былі створаны палякамі ў 1945-1991гг., і тое, як былі адлюстраваныя ў іх уяўленні палякаў аб Беларусі. Увесь гэты комплекс польскай мемуарная літаратуры можна падзяліць на эмігранцкія творы і тыя, што узніклі непасрэдна Ў ПНР. У апошніх тэма Беларусі, як і астатніх тэррыторый у складзе СССР, амаль не закраналася, бо і гэтая тэма, і паняцце “крэсы” былі забаронены і зніклі з афіцыйнай мовы. Што тычыцца эмігранцкіх мемуараў, то тут выдзяляецца некалькі асаблівасцяў адлюстравання ў іх Беларусі.

Па-першае, беларусы з’яўляюцца тут толькі эпізадычна, часцей за ўсё ў творах тых польскіх аўтараў, якія паходзілі з Заходняй Беларусі, ці з сумежных з ёю тэрыторый. Аўтары ўспамінаў з любоўю апавядаюць пра сваю “малую айчыны”, але беларусы выступаюць у іх як эпізадычны фон.

Па-другое, ва ўспамінах аб Другой сусветнай вайне беларусы выступаюць у сувязі з падзеямі верасня 1939г. у Заходняй Беларусі. Усе аўтары адзначаюць варожасць беларускай вёскі да палякаў, але большасць з аўтараў схільна да скрайнасці ў ацэнках і выказваннях, да абвінавачвання беларусаў у страце сваёй “малой айчыны”, як, напрыклад, Я. Кавальская.

Па-трэццяе, сярод польскіх мемуарыстаў пануе згодная ацэнка стану нацыянальнай свядомасці беларусаў. Яны адзначаюць цыжкасці з самаідэнтыфікацыяй беларусаў, падкрэсліваюць слабасць нацыянальнай крышталізацыі, цеснае перапляценне ў жыхароў Заходняй Беларусі паміж сабой паняццяў “нацыянальнасць” і “веравызнанне”.

Вынікі

Зробім вынікі. Творы беларускай культуры прысутнічалі ў культурным і навуковым жыцці Польшчы ў 1945-1991 гг. Але беларуска-польскія культурныя адносіны ў гэты перыяд былі вынікамі не гістарычнага працэссу, а палітычнага ўздзеяння. Іх развіццё залежыла ад дзяржаўных чыннікаў, ідэалогія і фармалізм непадзельна панавалі над культурай. Беларусь выступала ў працэссе культурных адносінаў з Польшчай як частка СССР, а не як самастойна дзяржава.

Разам з тым у Польшчы аб’ектыўна адсутнічала цікавасць да беларускай культуры. Звязана гэта з няведаннем беларускай культуры, а таксама з накіраванасцю культурных інтарэсаў польскага насельніцтва на Захад. Усё гэта стварала мінімум спрыяльных умоў для развіцця беларускай культуры ў Польшчы і культурнага абмену паміж дзвюма краінамі.

Аднак за адзначаны перяыд былі і станоўчыя вынікі. Дзякуючы дзейнасці беларускай меншасці, значна пашырыліся магчымасці ўспрымання беларускай культуры ў Польшчы. У 70-ых гг. актывізаваліся польскія беларусазнаўчыя даследванні, што стымулявала рост цікавасці ў Польшчы да беларускай культуры. Нягледзячы на абмежаванасць і дэфармаванасць, беларуска-польскія культурныя сувязі ў 1945-1991 гг. стварылі пэўную аснову для далейшага культурнага супрацоўніцтва.

Спіс літаратуры

1. Вашкевіч Ю. Беларуска-польскія культурныя сувязі ў 1945-1991 гадах ∕ Ю. Вашкевіч. – Мн.: Тэсей, 2004. – 184 с.

[1] Менавіта ў гэты час завяршаецца працэс арганізацыі беларускай культуры у Польшчы пасля вайны.