Лацінамоўная паэзія Беларусі XVI–XVІIІ ст

3. Лацінамоўная паэзія Беларусі XVI–XVІIІ ст.

Характэрнай асаблівасцю літаратурнага працэсу на Беларусі ў XVI–XVІI і часткова ў XVIІІ стст. з'яўляецца шырокае бытаванне вершаваных твораў на лацінскай мове. Гэтая ўласціва многім еўрапейскім літаратурам, у тым ліку і славянскім, якія на працягу цэлых стагоддзяў паралельна суіснавалі і развіваліся на аснове засваення дзвюх творча-культурных стыхій – мясцовых нацыянальна-фальклорных і антычных, пераважна лацінскіх. Лацінская (а дакладней, новалацінская) мова на працягу некалькіх стагоддзяў выконвала, як вядома, функцыю міжнароднай мовы навукі, асветы, культуры.

Бясспрэчна, што на пачатковым этапе станаўлення беларускай паэзіі вершаваныя творы на лацінскай мове адыгралі прыкметную ролю ў выхаванні чытацкай аўдыторыі. Затым жа яны з часам ператварыліся ў пэўны тормаз для развіцця ўласнабеларускай літаратуры, а дакладней, беларускамоўнага прыгожага пісьменства.

Лацінамоўную літаратуру Беларусі стваралі наступныя аўтары.

Найперш гэта Сымон Будны. Так, у шматлікіх лоскіх выданнях змешчаны панегірычныя вершы С. Буднага на лацінскай мове, прысвечаныя мецэнатам друкарскай справы Яну Кішку і Мікалаю Дарагастайскаму. У вершах Буднага на першае месца вылучаюцца асабістыя вартасці чалавека, яго заслугі ў распаўсюджванні асветы, ведаў, культуры, даволі адкрыта выяўляюцца асабістыя адносіны аўтара да фактаў і падзей рэальнага жыцця. Лацінскім вершам Буднага ўласціва пэўная жанравая завершанасць, што абумоўлена яго сталай арыентацыяй на традыцыі антьгчнай эпікграмы – слава героя перадаецца праз заслугі яго продкаў, увасобленыя ў родавай геральдыцы:

Крест христианский, подкова железная – славные знаки –

Герб родовой и триумф красят, о Кишка, твои.

Не без причины такую эмблему на гербе впервые

Прадедам дали твоим некогда предки в борьбе.

У эпікграме Дарагастайскаму істотна ўзмоцнены філасофскія матывы, што таксама адпавядала нарматывам жанру.

Далей, гэта Андрэй Рымша, у творчай спадчыне якога таксама ёсць шэраг лацінамоўных вершаў.

Творы на лацінскай мове пісалі таксама М. Літвін, Я. Радван, А. Волан, І. Пельгрымоўскі, С. Рысінскі, К. Нарбут, П. Раізій, Ф. Градоўскі, І. Капіевіч, А. Доўгірд, С. Полацкі, М. Карыцкі, М. Сарбеўскі і інш. паэты, што жылі і працавалі на Беларусі ў XVI–XVІIІ стст.

Найбольш жа значны ўклад у беларускую лацінамоўную літаратуру ўнеслі М. Гусоўскі і Я. Вісліцкі.

4. Мікола Гусоўскі

Польскія гісторыкі літаратуры, якія яшчэ ў мінулым стагоддзі выявілі і высока ацанілі мастацкую самабытнасць лацінскіх твораў М. Гусоўскага, аднадушна прызнаюць, што ён быў беларусам па паходжанні і патрыётам Вялікага княства Літоўскага – дзяржавы, якая аб'ядноўвала ўласна літоўскія землі (Жамойць і Аўкшоту), беларускія і ўкраінскія. Здагадкі пра беларускае паходжанне Гусоўскага робяцца, між іншым, на падставе расшыфроўкі яго прозвішча. У пісьмовых творах ён называе сябе Нussovianus, Ussovius, відаць, ад назвы Гусава ці Уса. Так называліся некалькі паселішчаў і рачулак на Беларусі, між іншым, прыток Нёмана ў зоне Налібоцкай пушчы і прыток Дняпра. Гусоўскаму даводзілася пераплываць на кані Дняпро, які ён на антычны лад заве глыбокім Барысфенам. Адсюль паўстаюць гіпотэзы, што радзімай аўтара «Песні пра зубра» магло быць Верхняе Прыдняпроўе або Наднямонне. Выказваюцца меркаванні, што краінай юнацтва паэта была Белавежская пушча.

Нарадзіўся Мікола Гусоўскі ў у сям'і вялікакняжацкага лаўца, ці лоўчага. У тую пару лаўцамі былі людзі вольныя, шляхецкага стану, хоць яны маглі і не мець зямельнай уласнасці, а жыць толькі са службы, з промыслу. Княжацкая паляўнічая дружына ўяўляла сабой складаны прафесійны калектыў, у які ўваходзіла шмат людзей. Узначальваў дружыну лоўчы – самы вопытны чалавек у калектыве. Ад жніва да святога Войцеха (25 красавіка) кружылі дружыннікі па лясах і пушчах, дабываючы сваім князям і панам смачную спажыўную ежу. З дзіцячых гадоў прывучаў бацька Міколу да паляўнічай прафесіі, якая была не спортам ці пацехай, а цяжкай працай, гаспадарчым промыслам і, галоўнае, заняткам рыцарскім, школай мужнасці, сродкам фізічнай і маральнай загартоўкі моладзі, якая на паляваннях прывучалася да вайсковай справы, што была тады пачэсным абавязкам шляхты. Гусоўскі прайшоў гэтую школу і, як падкрэслівае ў паэме, многае пазнаў і зведаў. Смеласць, вынослівасць, салідарнасць, гатоўнасць у крытычны момант прыняць на сябе небяспеку, выручыць таварыша – вось рысы характару, якія высока цэніць Гусоўскі ў мужчыне-паляўнічым і воіне-патрыёце. Такімі рысамі валодаў ён сам. Ад вопытных паляўнічых навучыўся будучы паэт чытаць кнігу роднай прыроды, адкрываць тайны звярыных сцежак, пазнаваць звярыныя прывычкі, ведаць прыкметы на пагоду і паляўнічае шчасце.

Магчыма, М. Гусоўскі пайшоў бы следам свайго бацькі і застаўся добрым паляўнічым на службе ў вялікага князя ці ў якогасьці знатнага беларускага магната. Але эпоха Адраджэння адкрыла перад людзьмі новыя спакусы, прывучала цаніць веды, кніжную мудрасць. Пацягнуліся да адукацыі, культуры, духоўных каштоўнасцей гараджане і шляхта. Спакуса ўзяла і сына лоўчага. Дапытлівасць прывяла яго да знаёмства з вучоным мужам і сакратаром вялікакняскай канцылярыі Эразмам Цёлкам (па-латыні Vitelius), які, выявіўшы ў маладым лаўцу выключную дапытлівасць, дасціпны розум і спрыт, прыблізіў юнака да сябе, стаў яго пратэктарам, павёў у краіну навукі і культуры. Узыходзячы на вышэйшыя ступені кар'еры, Эразм Вітэліус паднімаў і падапечнага, зрабіў яго дарадчыкам у дыпламатычнай місіі, якую асабіста ўзначальваў, будучы ўжо біскупам Плоцкім і ідэйным важаком арыстакратычнай групоўкі феадалаў, блізкай да караля.

Чытаць і пісаць Гусоўскі мог навучыцца дома (ён часта згадвае ў паэме, што «свет даўніны вывучаў я па кнігах славянскіх, граматах рускіх, кірыліцы пісаных вязкай»). Былі гэта, відавочна, летапісы Старажытнай Русі і беларуска-літоўскія летапісы, таксама юрыдычныя кодэксы і дароўныя граматы. Змест гэтых кніг Гусоўскі ставіў высока – упоравень з творамі антычных аўтараў. Пазней, ужо, відаць, у часы службы ў Эразма Цёлка, Гусоўскі вывучыў мову тагачаснай заходнееўрапейскай навукі і культуры – латынь. Як католік ён чуў гэтую мову з дзяцінства на богаслужэнні ў касцёлах, але там яна палохала сваёй незразумеласцю як мова недасяжнага і ўсемагутнага Бога. I вось ён прабіраўся ў таямнічы свет лацінскай кніжнасці, захоўваючы павагу да кніжнасці славянскай. Багатаю і складанаю мовай рымлян валодаў ён свабодна. У сталым узросце Гусоўскі напісаў на латыні шэраг вершаваных твораў і паклаў пачатак беларускай лацінамоўнай паэзіі. Сам ён застаўся для сучасных яму арыстакратаў экзатычным «ліцвінам» з паляўнічым мінулым, славянскаю і еўрапейскаю адукацыяй, каталіцкаю верай, фальклорнай забабоннасцю і лацінскаю паэтычнаю культурай.

Відаць, да навукі ўзялі Гусоўскага позна, і ён з цяжкасцю даходзіў да такой спраўнасці ў лацінскай мове, якую мелі яго калегі, што вырасталі пад святлом кніжных ведаў змалку. Недахопы адукацыі былы паляўнічы кампенсаваў жыццёвым вопытам, што для паэта вельмі істотна. А ўсё ж такі яго не пакідала адчуванне раздвоенасці, з якой узнікала перакананне, што да паляўнічай справы ён больш здатны, чым да пяра. Адрыў ад сяброў-дружыннікаў, ад штодзённых жывых зносін з прыродай ён адчуваў душой як ахвяру, мажліва занадта вялікую, якую давялося прынесці ўзамен за кніжную навуку. Хіба толькі высокі аўтарытэт Эразма Вітэліуса, які ахоўваў паэта ад нядобразычліўцаў, прыносіў Гусоўскаму наталенне душы. Напэўна, з адчування гонару сваім лавецкім вопытам, набытым у маладосці, які назаўжды звязаў яго з народам і радзімай, зарадзілася ў Гусоўскага патрэба і смеласць расказваць і пісаць паэму свайго жыцця «Песню пра зубра». Яна была створана ў 1522 г. у Рыме. Аўтар упершыню наведаў «вечны горад», калыску рэнесансавай культуры і мастацтва, у якасці дарадчыка Эразма Вітэліуса, які ў 1518 г. па даручэнні Жыгімонта Старога ўзначаліў дыпламатычную місію Рэчы Паспалітай у Ватыкан. Дапытлівы дарадчык пазнаёміўся са здабыткамі рэнесансавай культуры, увайшоў у кантакты з культурнымі вярхамі грамадства і ўрэшце сам адважыўся на творчасць. Лёс паэмы аказаўся драматычным ад самага яе нараджэння: у 1522 г. памёр у час эпідэміі чумы Эразм Вітэліус. Гусоўскі закончыў твор і выдаў яго ўжо як даніну памяці нябожчыку, вярнуўшыся ў Кракаў у 1523 г. Дапамаглі ў выданні ранейшыя сувязі аўтара з каралеўскім дваром і яшчэ жывы аўтарытэт нябожчыка-мецэната. Пра гэта сведчаць прысвячэнні кнігі каралеве Боне і яе сакратару Людовіку Альфію.

У зборнік, які носіць назву паэмы, Гусоўскі ўключыў яшчэ адзінаццаць лацінскіх вершаў, напісаных таксама ў Рыме, сярод іх адрасаваны Эразму Цёлку верш «Суцяшэнне», у якім паэт і дарадчык выказваў маральную падтрымку паслу, калі кароль у 1521 г. вызваліў яго ад дыпламатычных абавязкаў, паддаўшыся інтрыгам палітычных праціўнікаў Вітэліуса, што не хацелі, каб Рэч Паспалітая ўдзельнічала ў кааліцыі еўрапейскіх дзяржаў.

Як бы паверыўшы ў сваё літаратурнае прызванне, Гусоўскі напісаў у Кракаве запар яшчэ два лацінскія творы буйных жанраў – гістарычную паэму «Новая слаўная перамога над туркамі ў ліпені месяцы», дзе пафасна выказаў патрыятычныя пачуцці ў сувязі з пераможнаю бітвай пад Церабоўлем у 1524 г., вершаваны пераказ «Жыцця і подзвігаў св. Гіяцынта» (1525), а крыху пазней – некалькі іншых. На жаль, ніводзін з гэтых твораў не прыбавіў новых лаўраў у вянок паэта. Тэмы іх не супадалі з асабістым вопытам аўтара, апора на які дазволіла дабіцца праўдзівасці і унікальнасці першай паэмы. Састарэлы, пакінуты лёсам і хворы паэт не змог падняцца ўжо да такой вышыні, на якую ўзышоў у «Песні пра зубра». Фактычна Гусоўскі застаўся паэтам аднаго твора, але гэта быў твор не толькі яго жыцця, што выяўляў паляўнічы вопыт і дзяржаўнае мысленне паэта-дыпламата, але твор нацыянальнага маштабу, які асэнсоўваў месца радзімы на шляхах гісторыі.

Дзеля паўнаты ўяўлення аб творчай спадчыне М. Гусоўскага дададзім, што ён з’ўяляецца таксама аўтарам элегічнага верша «На ахвяраванне чорнага быка, якое было здзейснена па просьбе нейкага грэка ў Рыме падчас чумы», вершаванага паслання «Да боскага Себасціяна», вершаў канфесіянальнага зместу «Малітва да св. Ганны» і «Чутка, якая нечакана зарадзілася ў царкве св. Лаўрэнція ў Дамасе».

Поўная і арыгінальная назва славутага твора М. Гусоўскага «Carmen de statura veritate ac venatione bisontis» – «Песня пра постаць, дзікі нораў зубра і паляванне на яго»).

Паэма Гусоўскага не стала толькі расказам пра выгляд, нораў зубра і паляванне на яго, яна аказалася творам вялікага мастацтва, панарамнай карцінай жыцця народа і лёсу краіны ў пераломны момант гісторыі, на этапе адолення сярэдневяковай закаснеласці і містыкі.

Да заказной тэмы пра зубра, паляванне і экзотыку паўночных пушчаў паэт падключыў спачатку роздум пра творчасць, пра спосабы адлюстравання жыцця ў мастацтве, пра вартасць прамога і ўскоснага вопыту ў пазнанні з'яў, праўды і выдумкі, пра віды асалод. Маналог вабыў жывое дыханне, і тады паэт вельмі інтымна, асабіста ўвёў у твор тэму радзімы. Зубр стаў запаветным вобразам, які абудзіў памяць радзімы, а радзіма стала крыніцай натхнення. Заказ мецэната перарос у заказ сэрца, абавязак – у натхненне. Пясняр адчуў патрэбу выліць душу ў песні, выказаць тугу па далёкай і мілай Айчыне, па вольным жыцці паляўнічага, уздыхнуць па зухаватай маладосці, паляцець на крылах успамінаў з раскошных пасольскіх пакояў у родныя бары да паляўнічых кастроў, да суровых, мужных і шчырых людзей, да народных павер'яў, да вытокаў, – да ўсяго таго, што зрабіла яго чалавекам, асобай. Мікола Гусоўскі аказаўся настолькі самабытнай індывідуальнасцю, што яму стала цесна ў рамках тэмы і задачы, пастаўленай мецэнатам, хоць і тая задача была яму блізкай. Далікатна агаворваючыся і апраўдваючыся перад чытачом, ён спакусіўся падарыць «вечнаму гораду» свой вобраз радзімы: не дзікага экзатычнага краю, а краю пакутнага і мужнага, вартага большай увагі і лепшай долі.

Зубр пад пяром Гусоўскага стаў вобразам-сімвалам, своеасабліваю эмблемай радзімы паэта – Вялікага княства Літоўскага, яго даўняй магутнасці, адрадзіць якую ўсёю душой прагне аўтар, бо ён верыць, што адраджэнне патрыярхальнай прастаты адносін паміж радавымі грамадзянамі і ўладаром стане каштоўнасцю, якая зможа аздаравіць стан грамадства. Ідэалізуючы звера на казачны манер, паэт прыпісвае яму вышэйшыя маральныя пачуцці і грамадзянскія рысы характару. Цар лясоў становіцца сапраўдным царом. Сілач між звяроў, мудры і чуйны, «кемлівы звер па прыродзе», ён усё бачыць і разумее. Зубрыны гурт ва ўяўленні Гусоўскага – мадэль ідэальнага калектыву, нават грамадства ў цэлым, нейкая багатырская дружына ці казацкая вольніца, што кіруецца прынцыпамі вайсковай дэмакратыі. У гурце – роўнае права на ўладу, натуральная залежнасць слабых ад дужых і строгі абавязак дужых ахоўваць усіх, аддаваць свой вопыт і сілу на агульную карысць і дабро.

Гусоўскі быў патрыётам Беларусі, якая ўваходзіла ў склад Вялікага княства Літоўскага, ён падзяляў патрыятычныя імкненні шляхецкага паспольства, якое хацела большай незалежнасці ад Кароны, марыла вярнуць былую славу радзіме і адрадзіць часы Вітаўта. Аднак Гусоўскі не даводзіць сваіх настрояў да крайнасці сепаратызму, бунту супраць цэнтральнай каралеўскай улады. Мы можам назваць Гусоўскага памяркоўным, стрыманым прыхільнікам ідэі ўзвышэння Вялікага княства Літоўскага, клопат пра гэтае ўзвышэнне ні ў якім разе не павінен шкодзіць саюзу з Польскай Каронай і еўрапейскімі краінамі. Ён прымаў барацьбу шляхты супраць магнатаў, асуджаў сепаратысцкія ўсобніцкія амбіцыі мясцовых князёў і магнатаў, але адначасова быў прыхільнікам моцнай цэнтральнай улады. Гусоўскі хоча бачыць прамую і цесную сувязь паміж каралём і шырокімі нізамі шляхты без пасрэдніцтва магнатаў і мясцовых князёў, якія карысліва выкарыстоўваюць сваё становішча: плятуць інтрыіі, вядуць усобніцкія бойкі з канкурэнтамі, руйнуюць край. Фігурай, у якой Гусоўскі пэўным чынам увасобіў рысы ідэальнага караля і дзяржаўнага дзеяча наогул, стаў Вітаўт.

Адной са скразных грамадзянскіх тэм «Песні пра зубра» з'яўляецца тэма вайны і міру – кампанент твора, дзе засяроджана філасофія гісторыі, погляд паэта на формы грамадска-палітычнага сужыцця паміж народамі, дзяржавамі і ўладарамі. Аўтара засмучае, што універсальным сродкам вырашэння палітычных канфліктаў становіцца вайна, сіла, а не розум і справядлівасць. Ён выразна падзяляе войны на абарончыя і захопніцкія. Зыходзячы з хрысціянска-гуманістычных ідэалаў, ён у прынцыпе супраць усякіх войнаў, супраць людскіх пакут, супраць парушэння хрысціянскіх запаветаў міласэрнасці, братэрства і любові. Але разам з тым Гусоўскі разумее, што войны, навязаныя захопнікамі, трэба весці, супрацьпастаўляючы сіле агрэсіі сілу абароны. Ён засмучаецца, але і ганарыцца тым, што яго радзіме наканавана весці бясконцыя войны з магаметанскай навалай.

Міжусобныя войны – адкрытая праява братазабойства – з'яўляюцца для Гусоўскага таксама прадметам асабліва вострага асуджэння і адмаўлення. Зачыншчыкаў такіх войнаў – князёў і вяльмож – паэт называе людзьмі, пазбаўленымі розуму, і просіць у багародзіцы паслаць іх цёмным душам прасвятленне. Няцяжка заўважыць, што ў вырашэнні гэтай тэмы Гусоўскі выступае прадаўжальнікам вялікай традыцыі, якая складае ідэйны стрыжань старажытнарускіх і беларуска-літоўскіх летапісаў (палітычныя аповесці), а таксама такіх розных па жанры твораў, як славутая ўсходнеславянская паэма «Слова пра паход Ігаравы» і арыгінальны твор мясцовай агіяграфіі «Сказанне пра Барыса і Глеба».

«Песня пра зубра» захавала стылявы каларыт вуснага расказа-гутаркі. У стылі яе шмат ёсць ад гутарковай жывасці казак, былін і дружынных прамоў з іх шчырай прастатою і непасрэднасцю. Можна лічыць гэтую размоўнасць адгалоскам сярэдневяковай літаратуры, дзе творы звычайна разлічваліся на вуснае чытанне і калектыўнае праслухоўванне, хаця ў цэлым паэма як малюнак жыцця, арыентаваны на рэчаіснасць, належыць да новай эпохі – Адраджэння. Сказавая форма патрабуе ад аўтара ўводзіць, акрамя аб'ектывізаваных характараў і малюнкаў жыцця, прынамсі два суб'ектыўныя вобразы: апавядальніка і ўяўнага слухача. У нашым выпадку апавядальнік і слухач – прадстаўнікі розных культур і мастацкіх традыцый. Каб зразумець адзін аднаго, ім трзба дамовіцца, прыняць нейкія агульныя прынцыпы зносін. Гусоўскі прапануе пакласці ў аснову паэтычных зносін праўду і сэнсоўнасць – прынцып рэалістычны, рэнесансавы.

«Песня пра зубра» аказала пэўны ўплыў на літаратуру свайго часу, асабліва лацінамоўную. З цікавасцю успрымаецца дадзены твор і зараз, пасля свайго «другога нараджэння», калі дзякуючы намаганням спачатку польскіх, затым рускіх і ўрэшце айчынных вучоных і перакладчыкаў яна зноў увайшла ў запатрабаваны чытацкай аудыторыяй фонд прыгожага пісьменства.