1.3 Проза: парадыйна-сатырычныя творы
паэзія літаратура творчасць проза
Сярод празаічных помнікаў пісьменства канца ХVI —першай паловы ХVIІ стст. своеасаблівае месца займаюць гумарыстычныя, парадыйна-сатырычныя творы, характэрнай асаблівасцю якіх былі вострая палітычная накіраванасць і каларытная жывая народная мова. Вядомы пакуль што тры помнікі: «Пасланне апосталу Пятру», напісанае езуітамі з выпадку смерці віленскага праваслаўнага купца Залатовіча як хадайніцтва прапусціць яго ў райскія вароты, «Прамова Мялешкі» і «Ліст да Абуховіча». Яны надзвычай насычаны вобразнымі параўнаннямі, яркімі і трапнымі прыказкамі і прымаўкамі, сакавітымі фразеалагізмамі.
Найбольш значным па шырыні пастаўленых сацыяльна-палітычных праблем грамадскага жыцця другой чвэрці XVII ст. з'яўляецца ананімны твор «Прамова Мялешкі». Выключна свецкая па змесце «Прамова Мялешкі» — гэта літаратурная пародыя на сеймавую прамову, нібыта сказаную Мялешкам у 1589 г. у прысутнасці караля, востры палітычны памфлет, сатыра на грамадска-палітычныя парадкі, якія панавалі ў тагачаснай Рэчы Паспалітай і прывіваліся на Беларусі і Украіне польскімі і нямецкімі прышэльцамі, сатыра на норавы прышэльцаў і іх паслядоўнікаў з ліку найболып заможнай і апалячанай беларускай і ўкраінскай шляхты першай паловы XVII ст.
Робячы рэальную гістарычную асобу — Івана Мялешку — рупарам сваіх грамадскіх і ідэйна-палітычных поглядаў на сучаснае яму жыццё, ананімны аўтар гэтай цікавай па форме і змесце пародыі на сеймавую прамову выступае шчырым патрыётам-дэмакратам, для якога былі дарагія радзіма, народ і яго лёс, за паляпшэнне якога ён змагаўся вострым словам публіцыста-сатырыка. Гэта быў добра адукаваны шляхціц, які дасканала ведаў палітычнае жыццё тагачаснай Рэчы Паспалітай і нават быў у курсе звычаяў каралеўскага двара Сігізмунда ІІІ Вазы. Валодаючы мастацкім талентам забаўнага апавядальніка, пісьменнік вуснамі свайго героя, прозвішча якога ў пэўнай ступені адпавядала фрывольнаму, сатырычнаму характару тэксту выдуманай «Прамовы», стварыў твор вялікага грамадскага гучання. Яго герой добра разумее тое сумнае, цяжкае і па сутнасці бязвыхаднае становішча, якое склалася для жыхароў Вялікага княства Літоўскага пасля Люблінскай уніі, калі пачалася карэнная ломка ўсяго бытавога, эканамічнага, палітычнага і культурнага жыцця, падпарадкаванага непажаданаму, а часам і здзіўляючаму па сваёй дзікасці замежнаму ўплыву, які ўносіў дысананс у прывычны, вякамі выпрацаваны парадак. I вось ён, трапіўшы па родзе сваёй службы на дзяржаўны сейм Рэчы Паспалітай, разгублены, таму што раней «на таких зьездах николи не бывал и з королем его милостью николи не заседал», пры ўсёй сваёй уяўнай наіўнасці асмельваецца на выступленне перад каралём і дэпутатамі сейма. Ён праяўляе сябе далёка не прасцяком, а прынцыповым і мужным грамадзянінам, які можа смела, калі трэба, «солею в очи» кінуць. Не баючыся, Іван Мялешка супастаўляе час панавання Сігізмунда III з эпохаю Жыгімонта I і падкрэслівае, што такое супастаўленне не робіць гонару першаму, як і яго папярэдніку Жыгімонту II. Наплыў у Вялікае княства Літоўскае іншаземцаў меў пэўны негатыўны ўплыў на народную культуру, на грамадзянскія паводзіны, мараль, норавы прывілеяваных слаёў мясцовай шляхты. У выніку, гаворыць прамоўца, «много тутако таких ест, што хоть наша костка, аднак собачим мясом обрасла и воняет».
Аўтар «Прамовы Мялешкі» падае свайго героя чалавекам старамодным. Па гэтай прычыне ён часам паўстае перад чытачом у досыць смешным выглядзе. Яго тырада супраць гадзіннікаў (бо пеўні, на яго думку, лепш за ўсялякія гадзіннікі паказваюць час), супраць «непрыстойных» паводзін іншаземных слуг за сталом і ў дачыненні да жанчын выклікае ў чытача камедыйны настрой. Крытыка ў творы ўсіх заганных рыс сямейна-бытавога і грамадскага жыцця ў большасці выпадкаў пададзена тонка і дасціпна. Тое, што аўтар імкнуўся надаць герою некаторыя камічныя рысы, цалкам апраўдала сябе і забяспечыла твору шырокую папулярнасць у свой час, аб чым сведчаць рукапісныя спісы, якія захаваліся да нашых дзён і некаторыя публікацыі іх, зробленыя ў XIX і XX ст. Мова гэтага помніка ўзорная па сваёй лексічнай чысціні і граматычным ладзе. Яна багата ўвабрала ў сябе сінанімію і вобразвыя выяўленчыя сродкі вуснай народнай творчасці ўсходняй і паўднёва-заходняй тэрыторыі тагачасных беларускіх зямель. Пісьменнік імкнуўся пісаць проста і ясна, на эмацыянальна-выразнай мове, аздобленай прыказкамі, прымаўкамі, словамі-вобразамі, параўнаннямі, метафарамі, якія абумоўлівалі больш выразнае эстэтычнае гучанне твора.
Надзвычай блізкім па сваёй ідэйнай накіраванасці і мастацкіх прыёмах да «Прамовы Мялешкі» з'яўляецца «Ліст да Абуховіча», напісаны навагрудскім шляхціцам Цыпрыянам Камунякам 6 ліпеня 1655 г.
Як і «Прамова Мялешкі», «Ліст да Абуховіча», дзякуючы сваёй сатырычнай накіраванасці супраць польска-шляхецкай улады, карыстаўся выключнай папулярнасцю сярод беларускага народа. Яго чыталі і перапісвалі, пра што сведчаць тры спіскі, якія захаваліся да нашага часу. Аднак у параўнанні з «Прамовай Мялешкі» гэты сатырычны твор крыху вузейшага маштабу. Сатырычнаму выкрыццю тут падвяргаецца толькі адзін бок тагачаснай рэчаіснасці Рэчы Паспалітай, а іменна — амаральнасць і прадажнасць службовай шляхты, яе бяздарнасць у дзяржаўным кіраванні, асабліва ў ваеннай справе, на якую яна мела манапольнае права.
З'яўленне «Ліста» было абумоўлена канкрэтным гістарычным фактам здачы Смаленска 24 верасня 1654 г. рускаму войску, якім камандаваў ваявода Міхаіл Барысавіч Шэін. Камандаванне ж смаленскім гарнізонам Рэчы Паспалітай у той час ажыццяўляў Піліп Казімір Абуховіч. Гэта быў прадстаўнік буйной паланізаванай шляхты Мазырскага павета. У свой час ён закончыў Замойскую акадэмію і праславіўся як выдатны прамоўца. Пісаў і друкаваў вершы на лацінскай мове і пакінуў пасля сябе ўспаміны, напісаныя на польскай мове. У 1632 г. Абуховіч быў дэлегатам на сейм ад Мазырскага павета. З гэтага часу ён неаднаразова быў паслом ад розных паветаў і выконваў розныя дыпламатычныя даручэнні. За паспяховае выкананне гэтых даручэнняў ён 25 верасня 1653 г. атрымаў ад караля Яна Казіміра Вазы пасаду смаленскага ваяводы, на якой пратрымаўся толькі да 29 верасня 1654 г., калі яго гарнізон, які амаль напалову складаўся з наёмнікаў (і гэта абумовіла ў пэўнай ступені яго арганізацыйную і ваенную слабасць), пасля 110-дзённай аблогі горада Шэіным добраахвотна здаўся. Паводле ўмоў капітуляцыі, усім жадаючым вярнуцца на радзіму была дадзена такая магчымасць, якую і выкарыстаў сам Піліп Абуховіч з большай часткаю свайго войска. Аднак пасля гэтага ў хуткім часе грамадская думка абвінаваціла Абуховіча ў дзяржаўнай здрадзе Рэчы Паспалітай, сцвярджаючы, што ваявода быў падкуплены. А паколькі такая магчымасць лічылася з прычыны слабага забеспячэння войска і іншых меркаванняў надзвычай верагоднай, супраць Абуховіча была ўзбуджана судовая справа. Але пакуль яна разбіралася, Абуховіч 6 верасня 1656 г. памёр, а ў 1658 г. яго сыны даказалі на сейме абсалютную невіноўнасць бацькі і тым самым рэабілітавалі яго. Судовая ж справа супраць Абуховіча была ўзнята на сейме 19 мая 1655 г. Такім чынам, «Ліст да Абуховіча» быў напісаны пад непасрэдным уражаннем ад грамадскіх падзей.
Аўтар «Ліста» Цыпрыян Камуняка прытрымліваўся грамадскай думкі, якая абвінавачвала Піліпа Абуховіча ў прадажніцтве і здрадзе дзяржаўным інтарэсам Рэчы Паспалітай; з гэтай пазіцыі ён крытыкуе Абуховіча і тым самым выступае супраць польскага засілля на беларускіх землях, якое ў сярэдзіне XVII ст. было ўжо вельмі адчувальным.
У гэтым памфлеце, напісаным у форме прыватнага ліста да былога смаленскага ваяводы, аўтар з'едліва высмейвае польскую і мясцовую апалячаную служылую шляхту, прадстаўніком якой быў Піліп Абуховіч, паказвае яе бяздарнасць у ваеннай справе і палітыцы, хцівасць і зайздрасць. «Ліст да Абуховіча» цікавіць нас не толькі як выдатны для свайго часу ўзор вострай палітычнай сатыры, але і як бліскучы літаратурны помнік, напісаны добрай вобразнай, рытмізаванай і рыфмаванай народнай моваю, багата аздобленай шматлікімі мастацкімі выяўленчымі сродкамі вуснай паэтычнай творчасці. Аўтарская мова густа перасыпана трапнымі параўнаннямі, каларытнымі фразеалагізмамі, народнымі прыказкамі і прымаўкамі. Яна прасякнута з'едлівай іроніяй, з якой пісьменнік звяртаецца да свайго адрасата, каб «даведацца» пра яго здароўе пасля здачы Смаленска, і просіць прабачэння, што не называе яго службовага тытула, бо лічыць, «коли Смоленск оддали, то и тытул продали». Далей гэта іронія перарастае ў гнеўны сарказм. Пісьменнік зазначае: «Лепей было, пане Филипе, седзець табе у Ліпе» (у навагрудскім родавым маёнтку), а цяпер «увалявся есь в великую славу, як свиня у грась».
Высвятляючы прычыны здачы Смаленска, Цыпрыян Камуняка прыходзіць да вываду, што гэтаму садзейнічала тое, што салдаты смаленскага гарнізона Абуховіча займаліся больш гандлёвымі, чым вайсковымі справамі, а таму гублялі свой баявы дух і ўрэшце схілілі Абуховіча за вялікі хабар здаць праціўніку горад. А таму невыпадкова ён зазначае, што Піліпу Абуховічу лепш было б быць у войску пісарам, чым ваяводам, паколькі такая пасада больш адпавядала б яго спадчынным маральным якасцям і здольнасцям, бо яго дзед, «коли генералом быв в Мозыру» то, — слышав, — што за малые грошы неправду продавав», а бацька яго «судёю будучы мозырским за моей памяти, у кого больш узяв, того хорошо осудив».
Калі ў «Прамове Мялешкі» крытыка скіравана не столькі супраць канкрэтных асоб, колькі супраць агульных грамадскіх заган, дзякуючы чаму яна з'яўляецца больш глыбокай, дык у «Лісце да Абуховіча» яна адрасавана пэўнай асобе, а таму больш рэзкая, хоць і не такая ўсеабдымная, як у «Прамове Мялешкі». А пачцівыя звароты аўтара да Абуховіча надаюць твору саркастычны характар. Смела выказваючы трывогу з выпадку катастрафічнага становішча сваёй радзімы ў складзе Рэчы Паспалітай, адкрыта ўказваючы на вялікую небяспеку для гістарычнага развіцця Беларусі іншаземнага засілля ў ёй і здрадніцкай палітыкі мясцовых феадалаў, аўтары «Прамовы» і «Ліста» выяўлялі погляды і імкненні дэмакратычнай большасці беларускага народа.
«Прамова Мялешкі» і «Ліст да Абуховіча» з'явіліся крокам наперад у развіцці беларускай літаратуры па шляху ўзмацнення ў ёй крытычнага пафасу і далейшай дэмакратызацыі, шырокага і арганічнага выкарыстання народнай мовы, народнага гумару і сатыры, трапных выяўленчых сродкаў.
1.4 Драматургія
У сувязі з развіццём школьнай адукацыі пачаўся працэс зараджэння драматургіі, якая тады, як правіла, мела прыкладное значэнне і выконвала функцыю царкоўнага павучання. Яе першымі спробамі былі інсцэніроўкі асобных біблейскіх сюжэтаў і матываў для прапаганды хрысціянскай маралі і сцэнічнай інтэрпрэтацыі падзей царкоўнай гісторыі. Пісалі творы школьнай драмы на польскай і лацінскай мовах. Гэты прагматычны, ілюстрацыйна-маралізатарскі характар школьная драматургія імкнулася захаваць нават тады, калі пад уплывам рэальнага жыцця яна вымушана была ўводзіць у свае творы народна-бытавыя элементы. Нарастанне і замацаванне ў ёй гэтых элементаў адбывалася галоўным чынам ва ўстаўных, часта сюжэтна не звязаных з тэкстам школьных драм камедыйных сцэнах з жыцця і быту простага народа. Называліся яны інтэрмедыямі або інтэрлюдыямі і разыгрываліся ў антрактах паміж дзеямі драмы. Інтэрмедыі з цягам часу набывалі самастойнае, незалежнае літаратурна-сцэнічнае жыццё і атрымалі шырокае распаўсюджанне ў народзе. Змест і характар мастацкай структуры інтэрмедый былі цесна звязаны з фальклорам, і ў прыватнасці, з такімі яго формамі, як бытавы і сатырычны анекдот, жарт, дасціпны каламбур, гумарэска і г. д. Арганічная сувязь інтэрмедый з вуснай народнай творчасцю была прычынай іх шырокай папулярнасці. А гэта няўхільна вяло да таго, што драматургія паступова станавілася свецкай, аўтары п'ес звярнуліся да шырокага выкарыстання народных прыёмаў гумару і сатыры, жывой гутарковай мовы з яе багатым арсеналам мастацкіх сродкаў, што садзейнічала ўзнікненню ў школьнай драматургіі камедыйнага жанру.
Інтэрмедыя «Цімон Гардзілюд» віленскага іезуіта К. Пянткоўскага (зазначым, што пераважная большасць інтэрмедый не маюць сталых аўтараў, дакладней, прозвішчы іх не захаваліся) датуецца 1584 г. Яна была напісана і выканана ў сувязі з пачаткам новага навучальнага года. Па-беларуску ў інтэрмедыі размаўляе Шавец, які спрабуе наладзіць галоўнаму герою твора Цімону Мізантропу (так яго ўсе называюць) своеасаблівы, сатырычна-здзеклівы экзамен. Шавец пакеплівае над псеўдавучонасцю Цімона. Дадзены матыў потым будзе часта фігураваць у беларускіх інтэрмедыях.
Да аналізуемага перыяду адносяцца таксама дзве інтэрмедыі да драмы «Камедыя пра Якуба і Іосіфа, патрыярхаў». Іх аўтарам з’яўляецца Я. Пылінскі. Адна з гэтых інтэрмедый вершаваная, другая напісана прозай. Пэўная тэматычная адметнасць першай — у прывядзенні ў ёй легенды аб тым, як чорт стварыў казу. У цэнтры другой інтэрмедыі знаходзіцца спрэчка стоража-уніята і праваслаўнага селяніна Івана наконт веры. Дарэчы, яна распачынаецца яшчэ ў першай інтэрмедыі. Уніят прымусова схіляе Івана да сваёй веры, падставіўшы руку селяніна пад агонь. Гэтая сцэна — адно з яскравых пацверджанняў гвалтоўнага далучэння праваслаўных сялян-беларусаў да уніяцтва.
Тэматычна да інтэрмедый з драмы «Камедыя пра Якуба і Іосіфа, патрыярхаў» прымыкае сцэна «Дышкурс жыдовіна са скамарохам», якая датуецца першай паловай ХVІІ ст. У ёй паказаны дыспут іудзеяў і праваслаўных наконт пытання, чыя вера лепшая. Затым у творы ідзе шырока вядомая спрэчка адносна паходжання курыцы і яйка, а таксама рэлігійных свят.
Да першай паловы XVII ст. адносіцца інтэрмедыя «Чорт і яго хлопцы, селянін, яўрэй», больш вядомая пад умоўнай назвай «Чорт Асмалейка». Кпіны тут скіраваны супраць міфічнай істоты, якую хрысціянская царква лічыць увасабленнем зла. Камічны эфект у інтэрмедыі ствараецца тым, што ўсемагутны чорт, які, паводле народных вераванняў, валодае цудадзейнымі сродкамі, сам цяжка захварэў і, каб не памерці, звяртаецца за дапамогай да знахароў і варажбітоў. Вылечыць Асмалейку бярэцца селянін, які карыстаецца абсурднымі сродкамі. Каб выпусціць “цвыркуноў” з галавы чорта, лекар вырашыў чорту «свердлам лоб пракруціці»; ратуючы ад уяўных мух, «устрэльвае» яму нос. Асмалейка — постаць гратэскная, ірацыянальная, супярэчлівая і таму цалкам барочная. Інтэрмедыя далёкая ад рэальнага жыцця, а камізм яе прымітыўны, разлічаны на непатрабавальнага гледача.
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Гісторыя беларускай літаратуры ХІ—ХІХ стагоддзяў: У 2 т. Т. 1. Даўняя літаратура: ХІ — першая палова ХVІІІ стагоддзя. Мн., 2006.
2. Старабеларуская літаратура XI—XVIII стст. Хрэстаматыя / Уклад., прадм. Г. Тварановіч. Беласток, 2004.
3. Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т. - Мн., 1984—1987.
4. Ахрыменка П.П. Старажытная беларуская літаратура / Ахрыменка П.П., Ларчанка М.Р. - Мн., 1968.
0 комментариев