1.2 Паэзія. Творчасць Андрэя Рымшы
Новыя віды творчасці, выкліканыя да жыцця самім характарам развіцця літаратуры таго перыяду, акрамя таго, што ўзбагачалі і пашыралі яе ідэйна-эстэтычныя магчымасці, абумовілі з'яўленне ў ёй новых жанраў. Найперш гэта датычыцца паэзіі.
Прыкметнай з'явай у беларускай літаратуры канца XVI — першай паловы XVII стст. было развіццё віршаў, першыя ўзоры якіх на роднай мове даў Ф. Скарына ў сваіх прадмовах да кніг Бібліі. Развіццё кніжнай паэзіі ішло пераважна ў жанры так званых эпікграм — панегірычных апісанняў магнацкіх гербаў. Нягледзячы на гэта, здавалася б, вельмі вузкае практычнае прызначэнне, некаторыя эпікграмы ва ўмовах нацыянальна-вызваленчага і рэлігійнага руху часамі набывалі вострае грамадска-палітычнае і патрыятычвае гучанне. Паступова паэзія пашырала сваю тэматыку, жанравыя формы, мастацкія сродкі і вылучалася ў самастойны від літаратурнай творчасці. У XVII ст. побач з паэзіяй на роднай мове ў Беларусі значнае месца займала паэзія на польскай (А. Рымша, Д. Набароўскі) і лацінскай мовах. Беларуская паэзія канца XVI — першай паловы XVII стст. па сваім характары была пераважна панегірычнай і развівалася ў стылі барока.
Яшчэ адной важнай асаблівасцю беларуска- і польскамоўнай паэзіі Беларусі канца XVI — першай паловы XVII стст. (ды і пазнейшага часу) з’яўлялася культываванне сілабікі. Як вядома, першыя ўзоры сілабічнага верша на Беларусі належаць Ф. Скарыне. Вяршыняй жа беларускай сілабічнай паэзіі з’яўляюцца творы С. Полацкага.
У паэзіі аналізуемага перыяду пераважалі два асноўныя тыпы (паводле тэматыкі, а часткова і жанравай прыналежнасці) твораў: панегірычныя (усхваляльныя) і рэлігійныя (рэлігійна-медытатыўныя).
Узвышаны тон, ідэалізацыя знакамітых асоб у беларускай сілабічнай паэзіі канца XVI — першай паловы XVII ст. выўляюць не столькі абмежаванасць ці дагматызм мыслення, колькі складанасць і супярэчлівасць грамадска-палітычнага жыцця ў перыяд узмацнення польска-каталіцкай экспансіі на землях Беларусі, Літвы і Украіны, трагічнае, часта безвыходнае становішча дзеячаў тагачаснай культуры (яны шукалі сваіх абаронцаў і мецэнатаў). Менавіта такімі ўнутранымі творча-псіхалагічнымі матывамі можна растлумачыць зараджэнне панегірычных жанраў і на больш ранніх гістарычных этапах, у тым ліку і ў эпоху антычвасці.
Больш вузкімі, прагматычнымі прычынамі тлумачыцца з'яўленне рэлігійных кантычак, прызначаных для патрэб чыста канфесіянальных. Мастацкія вартасці гэтых твораў даволі абмежаваныя, яны па сутнасці не дасягнулі ўзроўню літургічнай літаратуры старажытнага перыяду (такіх твораў, напрыклад, як «словы» Кірылы Тураўскага).
Найбольш яркімі і адметнымі фігурамі ў паэзіі канца XVI — першай паловы XVII стст. з’яўляюцца Л. Мамоніч, Л. Зізаній, К. Філалет, Віталій, М. Сматрыцкі, А. Мужылоўскі, Я. Пашкевіч, С. Собаль, І. Труцэвіч, А. Філіповіч.
Лявон Мамоніч з 1601 па 1623 год выдаваў у Вільні кнігі уніяцкага і праваслаўнага накірункаў на старабеларускай, царкоўнаславянскай, польскай і лацінскай мовах. Пісаў да іх прадмовы і вершаваныя прысвячэнні. Захаваліся такія яго вершаваныя творы, як «На герб зацного дому его милости пана Лукаша Ивановича Мамонича, старосты Дисненского и скарбного Великого Князтва Литовского и прочая», «На герб его милости пана Симеона Войны», «На герб ясневелможного пана, его милости, пана Лео Сапеги, канцлера найвышшого Великого Князтва Литовского, Пернавского, Могилевского и прочых старосты», «Епикграма». Усе яны маюць, як бачна з назваў, панегірычны характар.
Лаўрэнцій Зізаній (Тустаноўскі) — вядомы педагог (аўтар першага беларускага буквара і першай усходнеславянскай «Граматыкі», 1596), царкоўны дзеяч («Катэхізіс», 1627), перакладчык канца XVI — першай паловы XVII стст. пакінуў пасля сябе такія вершаваныя творы, як «Эпіграма на грамматіку», «Стіхи к младенцам, вводящіи их на дело», «Типограф младенцем».
Беларускі і ўкраінскі пісьменнік-палеміст, праціўнік Брэсцкай уніі, аўтар вядомай працы «Апокрысіс» (1598) Хрыстафор Філалет з’яўляецца аўтарам цікавага верша аб карысці друкаванага слова «Книжка до минаючих мовит».
Паэт Віталій пакінуў пасля сябе такія вершаваныя творы філасофска-тэалагічнага зместу, як «Хрест ся Христов славою верных именует...», «Ниже кто Христу любезный бывает...», «Коль праведно нарицается сей мир...» і інш.
Вершаваная спадчына Мялеція Сматрыцкага ўключае ў сабе ў асноўным панегірычныя творы. Гэта «На старожитныи клейноты их милостей княжат Окгинских и их милостей панов Воловичей», «На старожитный клейнот их милостей княжат Соломирицких», «На старожитный клейнот их милостей панов Ходкевичов», «Лямент у света убогих на жалостное преставленіе святобливого а в обои добродетели богатого мужа, в Бозе велебного господина отца Леонтіа Карповича...».
Яну Казіміру Пашкевічу належыць славуты грамадзянска-патрыятычны верш «Полска квитнет лациною...».
Спірыдон Собаль, Іосіф Палоўка, Іаіль Труцэвіч выступалі ў асноўным як паэты-панегірысты.
Вядомы грамадскі, палітычны і царкоўны дзеяч, праціўнік уніі і абаронца праваслаўя Афанасій Філіповіч пакінуў пасля сябе даволі вялікі па памерах верш на адпаведную тэматыку «Даруй покой церкви своей, Христе Боже...».
Самай жа значнай фігурай у паэзіі канца XVI — першай паловы XVII стст. з’ўляецца Андрэй Рымша.
А. Рымша нарадзіўся каля 1550 г. у маёнтку Пяньчын Навагрудскага ваяв. (цяпер Баранавіцкі р-н Брэсцкай вобл.) у шляхецкай сям'і. Вучыўся, паводле некаторых звестак, у Астрожскай школе на Валыні. Там, у мясцовай друкарні князя Канстанціна (Васіля) Астрожскага, 5.5.1581 г. выдаў свой першы вучнёўскі верш «Храналогія» — дванаццаць пар зарыфмаваных двухрадкоўяў, напісаных уласцівым для паэта 12- і 13-складовым сілабічным вершам з цэзурай. Тут сцісла выкладзены пэўныя біблейскія падзеі, што адбыліся ў розныя месяцы года, прычым назвы месяцаў даюцца на трох мовах — беларускай літаратурнай мове 16 ст., старажытнаяўрэйскай і простанароднай, блізкай да мовы канцылярскіх папераў таго часу. Са скупых біяграфічных звестак пра А. Рымшу вядома, што з 1572 г. ён знаходзіўся на прыдворнай службе ў палявога гетмана Вялікага княства Літоўскага Крыштофа Радзівіла Перуна (1547—1604). Пэўна, у той час і завязаліся сяброўскія адносіны А. Рымшы з польскамоўнымі паэтамі Янам Казаковічам і Янам Радванам. Відаць, пад уплывам іх творчасці ён пачаў пісаць на польскай мове. Разам са сваім мецэнатам А. Рымша прымаў удзел у аблозе Пскова войскам Стэфана Баторыя (1582). У 1583 г., з'яўляючыся ўжо падстаростам маёнтка К. Радзівіла ў Біржах (на тэрыторыі сучаснай Літвы), ён напісаў значную па памерах (2184 рыфмаваныя радкі) паэму на польскай мове, якая ў 1585 г. была выдадзена ў Вільні пад загалоўкам «Dесеtеrоs асrоаmае, або Дзесяцігадовая аповесць пра ваенныя справы Крыштофа Радзівіла...». У гэтым творы, прысвечаным вайне 1572–1582 гг. паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй, удзельнікам якой быў і сам паэт, цэнтральнай фігурай з'яўляецца К. Радзівіл, панегірычнае праслаўленне якога складае аснову аўтарскай задумы. А. Рымшу ўдалося пераканальна апісаць цяжкасці вайсковых паходаў, умовы жыцця ў ваенных лагерах, даць дэталёвую выяву асобных батальных сцэн, што сведчыць пра здольнасць аўтара да стварэння буйнамаштабных і складаных па кампазіцыі твораў.
Пасля напісання згаданай паэмы А. Рымша стварае тры эмблематычныя вершы-панегірыкі («эпикграммы») на беларускай мове, прысвечаныя выдатным дзяржаўным дзеячам Вялікага княства Літоўскага — падканцлеру (з 11.3.1586 г. — канцлеру) Я. Валовічу, былому падканцлеру (з красавІка 1581 г. — канцлеру), укладальніку трэцяй рэдакцыі Статута (1588) Л. Сапегу і навагрудскаму ваяводзе (з 13.3.1590 г.) Ф. Тышкевічу. Гэтыя вершаваныя «эпикграммы» на гербы пералічаных асоб былі выдадзены ў віленскай друкарні Мамонічаў у 1585, 1588 і 1591 гг. У ідэйна-эстэтычным плане асаблівую цікавасць выклікае змест «эпикграммы» на герб Л. Сапегі, дзе паэт услаўляе гэтага магната як патрыёта і абаронцу Вялікага княства Літоўскага, якому пануючыя вярхі Рэчы Паспалітай, зыходзячы з актаў Люблінскай уніі 1569 г., адмаўлялі ў праве на дзяржаўную самастойнасць і адносную незалежнасць ад Польшчы. Аўтар салідарны з «адрасатам» верша ў пытанні абароны правоў Вялікага княства Літоўскага ад экспансіўных дамаганняў кіруючых колаў польскай шляхты. Па сваім змесце надзвычай блізка да гэтай «эпікграммы» стаіць і верш, прысвечаны гербу Ф. Скуміна, дзе А. Рымша ўзнёсла апявае патрыятычныя подзвігі роду Скумінаў, якія «веру з мужством отчызне сваёй заховали».
Апошняй дакладнай звесткай з біяграфіі А. Рымшы з'яўляецца тое, што ў 1593 г. ім зроблены, а ў 1595 г. надрукаваны ў Вільні пераклад з лацінскай мовы на польскую твора А. Поляка «Хараграфія, або Тапаграфія... Святой зямлі» (у 17 ст. гэты твор быў перакладзены і на рускую мову ў Маскве).
0 комментариев