Дәрістік кешен (дәріс тезистері, иллюстрациялық және үлестірмелі материалдар, ұсынылатын әдебиеттер тізімі)

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

 

Дәрістік кешен (дәріс тезистері, иллюстрациялық және үлестірмелі материалдар, ұсынылатын әдебиеттер тізімі);

 

1 лекция.

 

Кіріспе: Психология ғылымы - психологияның мән-мағынасы.

Психология тарихы ғылым ретінде. Пәні, міндеті.

Психология тарихының кезеңдері.

 

Жоспар:

1. Психология тарихының пәні, міндеттері.

2. Қазіргі психология ғылымындағы психология тарихының атқаратын функциялары.

3. Психология тарихының кезеңдері .

4.Тарихи психологиялық зерттеудің принциптері.

5. Психология жан туралы ғылым ретінде.

1. Психология тарихы – бұл өзіндік пәні бар, ерекше білім саласы.

Психология тарихы психиканың табиғатын, функциясы мен генезисін түсінуде әртүрлі тәсілдерді талдау негізіндегі психикалық көзқарастардың даму және қалыптасу заңдылықтарын зерттейді. Сондай-ақ психология ғылым мен мәдениеттің әр алуан салаларымен байланысады. Сонау пайда болған кезінен бастап ол философияға медицина мен жаратылыстануда аз ықпал еткен жоқ. Сол уақытта көптеген психологтардың жұмысында этнографиямен, әлеуметтанумен, мәдениет теориясымен, матеметикамен, логикамен байланысы айқын қарастырылды. Сондықтан да психология тарихында оның басқа ғылымдармен байланысы, олардың бір-біріне ықпалы талданады.

Бүкіл психологиялық білімнің даму тарихында психологияның үш пәні анықталатыны беогілі: жан, сана, мінез-құлық жайлы ғылымдар сияқты. Психология пәнінің мәселелерінің жаңа құрылымы 20- шы жылдары отандық психологияда байқалып, советтік кезеңдерде дамыды.

Психология тарихының басты міндеттерін білімнің ерекше саласы сияқты қарастырамыз. Ғылыми ойлаудың негізгі «формациясының» ауысымында (смене) белгілі бір жүйелілік бар: әрбір «формация» қазіргі замандағы психикалық өмірдің әдеттегі картинасын анықтайды. Осы ауысымдардың заңдылықтарымен психология тарихы зерттеледі. Осыдан барып оның :

Бірінші міндеті- психика жайлы білімнің даму заңдылықтарын зерттеу.

Екінші міндет- психологияның басқа ғылымдармен өзара байланысын ашу.

Үшінші міндет- социомәдени контекстен, идеологиялық ықпалдың ғылыми шығармашылықтан білімді қабылдау мен қалыптастырудың байланысын анықтау.

Төртінші міндет- тұлғаның рөлін, оның ғылымның өзінде қалыптасуы мен индивидуалдық жолын зерттеу.

2. Психология сан ғасырлық тарихтан тұрады: бірінші ғылыми көріністер б.д.д. 7 ғ пайда болды. Психология тарихында екі үлкен кезең ерекшеленеді: бірінші, психологиялық білім философия қойнауында дамығанда, екіншісі психология дербес ғылым ретінде дами бастағанда. Олар уақыт бойынша өлшеуге келмейді: бірінші кезең (б.д.д. VI ғ - XIXғ ортасы) шамамен 2,5 мың жылды қамтиды, екінші- жүз жыл көбірек. (XIXғ ортасынан- қазіргі кезге дейін). Г.Эббингауздың айтуынша өткен уақыты ұзақ, бірақ тарихы өте қысқа.Осы екі кезеңді бөлу арнайы негізді талап етпейді, өйткені оның критериилері анық, бірақ олардың әрқайсысы жүз жылға созылады, сондықтан да бөлінген кезең қажет. Оны таза жазған белгілермен жүргізуге болады – хронологиялық бойынша әлемдік және отандық психологияның кезеңдерін айқындауға болады. Барлық кезеңдерінің шарыттарын ескере және осы мәселенің өңделмегеніне зейін аудара отырып, психология тарихының болашақта ұсынылатын кезеңдерін тек оның мүмкін болатын варианттарының бірі деп қарастыру керек. Бұған отандық психологиялық ойдың тарихына әлемдік ғылымның даму тарихының құрамдық бөлігі қосылған. Негіз ретінде осы процесті кезеңдерге бөлу үшін мазмұнды критерилермен таңдалған.

 

Психологияның философия шеңберінде дамуы.

 

Хронология	Зерттеу пәні, кезеңнің мазмұны	Маңызды нәтижелер
VI ғ.б.э.д. –V ғ.	Жан, психика туралы ең алғаш ғылыми түсініктің пайда болуы	Жан туралы ғылымдардың бөлінуі және екі бағыттың пайда болуы: материализм, идеализм. Психикалық құбылыстар туралы алғашқы эмпирикалық білімдердің қалыптасуы. Түйсік, қабылдау, ес, қиял,ойлау,мінез.Жан мен тән аралығындағы мәселелердің бөлінуі. Туа және жүре біткен ұғымдардың ажыратылуы. Ішкі сезім, таным әдісі ретінде көрсетіледі.
V-XIIIғ.ғ	Жан туралы ілімдердің философия және медициналық білімдер шеңберінде дамиды.	Томистік психологияның қалыптасуы. Зерттеудің тәжірибелеріне сүйенген әдіснамалардың басталуы.Түркі-мұсылмандық психологияның дамуы.
XIV-XVI ғ.ғ	Ұлы жаңалық ашылулар мен анатомия физиологиялық білімдердің дамуы негізінде жан туралы ілімдердің әрмен дамуы.	Жан туралы түсініктермен, тәндік және психикалық құбылыстардың түсіндіру принциптері ретінде жан ұғымдарынан бас тарту. Психология терминдерінің енуі.
XVII-XIX ғ.ғ ортасы	Сананы зерттеу пәні ретінде бөліп көрсету. Ішкі тәжірибелердің өзін-өзі бақылау нәтижелері ретінде	Эмпирикалық интроспективті және ассоционистік психологияның қалыптасуы. Бейсаналы психика туралы түсініктің пайда болуы.

 

Психологияның дербес ғылым ретінде дамуы

 

Хронология	Зерттеу пәні, кезеңнің мазмұны	Маңызды нәтижелер
XIXғ.басы- XIXғ.60 ж.	Психологияның табиғи жаратылыс ғылымдық алғы шарттарының пайда болуы. Жүйке жүйесі мен сезім мүшелерінің қызметі.Физикалық- психологияның арақатынасы. Психикалық процестердің өту шапшаңдығын өлшеу.	Психологияның ғылым ретіндегі жаратылыс ғылымдық негізінде пайда болуы. Экспериментальды зерттеу әдістері пайда болған (жүйке жүйесін зерттеу). Психо-физика пайда болды. Психометрия қалыптасты.Қабылдау мен түйсік теориялары пайда болды. Рефлекс туралы ілім пайда болды.
XIXғ.60ж.-XIXғ аяғы	Психологияның дербес ғылым ретіндегі бастапқы дамуы. Тәжірибенің тікелей мазмұны.Психикалық актілер және функциялар.Психика және сана бейімделу функциясы ретінде.	Эксперименталдық әдістердің психологияға енуі.Психологияның теориялық бағдарламаларының қалыптасуы. Психологиядағы қолданбалы зерттеудің пайда болуы. Психологияның дара физиологиялық және рухани, мәдени болып бөлінуі. Психологияның жаңа салаларының пайда болуы.
XIX ғ.10ж-30ж	Мінез-құлық тұтас психикалық құбылыстар, бейсаналық, сана қоғамдық тарихи құбылыстар ретінде бағдар. Жоғарғы психикалық функциялардың дамуы. Іс-әрекеттерді психологиялық зерттеу.	Психологиядағы ашық дағдарыс.Шетел психологиясында әртүрлі мектептер пайда болды: бихевиоризм, психоанализ, гештальт психология, француз социологиялық мектебі, түсінуші психология, дара психология, аналитикалық психология т.б. Кеңес психологиясының пайда болуы. Бағдар теориялары, имәдени, тарихи теория, іс-әрекеттер теориясы, психо техника мен педологияның дамуы. Психикалық іс-әрекет пен қимыл-қозғалыс актілерінің физиологиялық механизмдері жайлы ғылым.Түсініктің дамуы. «Психология және марксизм»проблемаларының пайда болуы.
XX ғ. 30 ж.аяғы 50ж басы.	Алдыңғы кезеңдегі негізгі бағыттағы шеңбердегі психологияның революциясы	Шетел психологиясындағы дағдарыстың басталуы. Ғылыми мектептердің эволюцияға ұшырауы.Необихевевифизм, неофрейдизм. Жаңа салалар мен бағыттар: генетикалық психология, тұлғаның персоналистік концепциялары т.б. Кеңес психологиясындағы айтыс-таластар (Павлов ілімі негізіндегі психология ілімін қайта құру), бағдар теориясы туралы. Кеңес психологияда іс-әрекет теориясының дамуы.
60-90 ж.ж.	Бұрынғы пәндік салалардың жаңа теориялық бағыттарды іздеу	Шетел психологиясында жаңа бағыттар пайда болды .Гуманистік психология, когнетивті психология.Кеңес ғылымында ақыл-ой әрекет кезеңдерін қалыптастыру теориялары (Гальперин). Кеңес психологиясы психологияның пәні, бейсаналық, қарым-қатынас проблемалары жайлы, қарым-қатынас және т.б. мәселелер бойынша пікір –таластар.
XX ғ.90ж.-осы уақыт	ТМД елдерінде поскеңестік психологияның пайда болуы және дамуы.	Кеңес одағы ыдырағаннан кейін Марксизм күшінің жойылуы әдіснамалық ізденістер. Плюрализм. Этнопсихология ғылымдарының дамуы. Халықтардың рухани мәдениеттерінің қайта жаңғыруын зерттеу.Әлеуметтік психология қауымдастығына ену (интеграция).

 

3.Тарихи психологиялық зерттеудің принциптері.

 

1.Тарихилық принцип - тарихшыдан зерттеу барысында сол заманның әлеуметтік мәдени шарттарын нақты мазмұнын толық ескеру қажеттілігін талап етеді. Призинтизм- зерттеуші ғылым тарихын қазіргі күнге сай білімдер жүйесімен шектейді. Тарихи процесті өңдеуге, өзгертуге әкеледі. Антикваризм- өткен тарихты бүгінгі күннің міндеттерінен тыс нәрсе ретінде қарастырады. «Таза тарих»

2.Детерминизм- тарихшыдан себеп болған психологиялық құбылыстарды түсінуге, оны тудыратын факторларды ескеру қажет.

3.Логикалық пен тарихилық бірліктің принциптері.

4.Эндогендік даму принциптері- өркениеттік факторды ескеру. Тарихты жазуға екі концепция қолданылады.

Персоналистік- жеке тұлғаның жетістіктеріне сүйену керек.

Натуралистік- көзқарас, өзгеріс заман ағымына байланысты.

 

4. «Псюхе»-жан, «логос»- ілім, сонда дәл мәнісі «жан ілімі» болады. Қазақша жан туралы ілім деп айтуға болады.

Жан деген не? Жан бар ма, жоқ па?

Жан бар деген наным ерте заманнан бері келеді. Бұл наным ең алғашқы тағы, анайы адамдарда да болған. Содан бері «жан бар» деген наным барлық адам баласына тарап, өрбіген жанды зат туады, өседі, өрбиді, көбецеді, өз еркімен қозғалады, аяғында өледі.Жансыз затта бұл сипаттар не түгелімен жоқ, не бір сыпырасы жоқ.Жанды заттардың осындай өзгешелігін байқап, арнайы адам оларды қозғайтын бірдеме болу керек деп жорыған, ол «бірдеме» «жан» болу керек деп түсінген.

Әр түрлі халық, әр заманда «жанды» дененің әр жерінде болады деп жіп таққан. Кей жұрт «жанды» бүйректе, кейбір ел жатырда, тағы біреулер жүректе, енді біреулер қанда болады деп ойлаған.Берірек заманда жан мида болуға тиіс деген ұғым туған.

«Жан бар» деуге тағы бір себеп: жанды нәрселердің өлетіндегінен көрген. «Өлі мен тірінің» арасында үлкен айырма бар. Өлген соң жүрек соқпайды, қан жүрмейді, оданда айқын бір парқы:дем алмайды, қозғалмайды.Өлген соң жануардың , адамның демі бітеді. Осыдан шығарып «жанды» -дем, әйтпесе, «дем алу» деп жүретін болған.Дем бітсе не болады? Жан денеден шығып кетеді.Өлнрдегі ауыр күрсініп, көкірек сылқ етіп, сап бола қалу, ақырғы дем таусылу –жан шыққанның белгісі деп түсінген. Денеден шыққан соң жан қайда кетеді? Бұрынғылардың ұғуынша, жан өлмейді, өз бетімен өмір сүреді. Өлген адамның жаны аспанға ұшып кетеді. Көк әлемінде жандардың тұратын жайы болады. Ол жандар жаңадан жаралатын заттарға жан болып, денесіне кіреді. Адамның жаны кейде үрім-бұтағына,кейде айуандарға да жан бола кетеді. Осы тәрізді бұлдыр ертегілер жан туралы көп: әр жұртта әр алуан.

Дем алғанда іштен шығатын жылы ауаны да жан деп жорыған. Сондықтан өлген адамның жаны ақ бұлт , ақ құс, көгершін, көбелек болып кетеді деп те ойлаған.

Берірек келгенде адам баласы «жанды» басқаша ұғына бастаған.Жан мен тән – егіз, «жан» , «тәннің» көлеңкесі, елесі, сүлдері, ауа тәрізді көзге көрінбейтін бірдемесі деген нанымға келген. Адамда екі түрлі «мен» бар: біреуі – жан, біреуі- тән. «Жан» көрінбейтін «мен» ;көрінбесе де көрінетін «менді» (тәнді) қозғап, жүргізіп тұратын тетігі. «Тән» -жанның қабы. Кейбір ойшылар адамның «мен» дегені «жан» дегені болу керек, «тән» (дене) «менікі» болу керек деп ұққан.

«Жанды» «тәннен» бөлек, бар нәрсе деп ұғуға адамның түс көруі де себеп болған.Ұйықтағанда адам еш нәрсені сезбейді, сөйлемейді, жарты жаны жоқ тәрізді болады. «Ұйқы мен өлі тең»дейді жұрт мәтелі. Бірақ адам өңідегідей нәрселерді көреді.Сонымен, ұйықтаған адамның жаны денесінен шығып, қыдырып кетеді,басқа жандармен, қала берсе өлген адамдардың жанымен жолығып жүреді деген наным туған.

Жиып-теріп келгенде «жан бар» деген ұғым жанды заттардың дем алу, жүрегі соғу, қаны жүру,өсу,өну, өлу, қозғалу, түс көру сықылды түрлі сипаттарын бақылаудан туғандығы көрінеді.

Қорта келгенде, психология тармхын әр түрлі теориялар мен қазіргі психологиядағы бағыттарды, оның даму тенденциялары мен жолдарын міндетті түрде түсіну үшін қажет. Психология тарихының маңызы өте зор . «Тарих өте пайдалы , ол даналыққа толы» ,- деп итальян философы – гуманист Лоренцо Валла жазды.

 

Бақылау сұрақтары:

1.     Жан, психика туралы ең алғаш ғылыми түсініктің пайда болуы.

2.     Жан туралы ілімдердің философия және медициналық білімдер шеңберінде дамуы.

3.     Психикалық құбылыстар туралы алғашқы эмпирикалық білімдердің қалыптасуы.

 

 

 

Ежелгі Шығыстағы психологиялық пікірлер.

 

Ғылымның дамуына түркістандық Бұқарадан шыққан энциклопедист- ойшыл Әбу-Әли Ибн- Сина (980-1037) өзінің үлкен үлесін қосты. Ибн-Сина Әл-Фарабидің кейбір идеяларын шығармашылық тұрғыда одан әрі жалғастырды:эманация идеясы, ақыл-ой туралы идея және т.б. Ибн-Сина надандыққа қарсы шыңып, ақыл-ой үстемдігі үшін күрескен жан-жақты ғалым адам болды. Галеннен кейін психофизиология жайлы ілімді жалғастырды. Ұлы жаратылыс зерттеуші ғалым болғандықтан Ибн-Сина та табиғаттың санадан тысқарылығын, яғни объективтілігін мойындайды. Ибн-Сина орта ғасырдағы негізгі мәселе- номинализм мен реализм арасындағы талас мәселесін шешуге әрекет жасай келіп, жалпылық –ол абстракция, әлем жеке заттардан тұрады деп есептеді.

Оның метафизикасындағы негізгі мәселе- эманация теориясы. Бұл теория бойынша, дүниені құдай жаратқан жоқ, ол одан табиғи жолмен, эманация жолымен, яғни тікелей емес, бірқатар оны тудыратын «ақыл-ой» арқылы пайда болған. Егер жаратушы құдай мәңгі болса, дүние де мәңгі, өйткені оның көзі - мәңгі материя, себеп пен салдар әрдайым өзара байланысты- егер себеп бар болса, онда салдар да болады деп есептеді.

Ибн-Рошд (1126-1198) әрбір жеке жандардың өз ерекшеліктері бар деген. Жеке жан жойылады. Адамдарды құдайға теңестіреді арасында ислам дінінен анағұрлым бұрын қалыптасқан. Жаман мінез-құлықты адамдарды аруақ атады, «өлі риза» болмай, тірі байымайды» деген ұғымдар жоғарыдағы айтылған жәйттер мен тығыз байланысты екенін көреміз.

2. Анимизм тәсілін алмастырған мүлде жаңа тәсіл, яғни табиғатты толық материалды бөлінбейтін, өмірмен тараған дейтін-гилозоизм әлемді түгелдей жандандыру деп оқытады. Шешімді өзгерістер білімнің фактілік құрамында емес, оның жалпы түсіндірмелі принциптерінде болды.

3. Материалистер әлем кеңістікте қозғалатын атомдардан тұрады деді.Әлемдегінің барлығы белгілі бір заңға бағынады деді. Жан денеге энергияның көзі ретінде қызмет етіп, өте ұсақ қозғалмалы атомдардан тұрады, ол өледі, денемен бірге жоғалып және пайда болып отырады деді.Идеалистер әлем материа мен идеядан (Платон) немесе табиғаттың шығармашылық басы сияқты формадан тұрады деді.Человек –венец природы. Жан-ең алдымен ақыл мен адамгершіліктің қайнар көзі. Ол мәңгі өлмейді дейді.

Доғматизм (грек тілінен dogma – пікір, ілім, шешім)- тұрақты ұғымдарға, практика мен ғылымның жаңа деректеріне орын мен уақыттың нақты жағдайлары ескерілмейтін формаларға сүйенетін, яғни шығармашылық даму мен ақиқаттың нақтылығы принципін елемейтін ойлау әдісі. Догматизмнің пайда болуы діни түсініктердің, діни догматтардың өзгермейтін, сынауға болмайтын және барлық діндарлар үшін міндетті ақиқаттар деп көрсетілетін наным талаптарының дамуымен байланысты. Саясатта Догматтар сектанттыққа, шығармашылық марксизмнен бас тартуға, субъективизмге, практикадан қол үзуге апарып соғады.

Схоластика (грек тілінен scholastics – мектептік) –орта ғасырлық «мектептік философия», оның өкілдері- схоластар христиандық дін ілімін рационалды түрде негіздеуге және жүйелеуге ұмтылды. Орта ғасырлық схоластикада универсалия төңірегіндегі дау-дамайлар үлкен орын алды. Өз тарихында схоластика бірнеше кезеңге бөлінеді, алғашқы кезең схоластикасында (9-13 ғ) неоплатонизмнің ықпалы басым болады.(Эиугена, Ансельм Кантерберийский, Ибн-Рушд, Ибн-Сина, ) Жан дене бөлшектерінен жойылады деген. Осы көзқарастармен адамдардың интеллектуалдық қабілетінің теңдігі жайлы пікір туды. Космостық ақиқаттың апологиясы адамдардың өмірлік жетістігіне айнала бастады деген.

Орта ғасырдағы реалистердің басты өкілдерінің бірі Ф.Аквинский (1225-1274) т.б. болды. Оның ілімінше, материя түрден бөлек жеке өмір сүре алмайды, ал форма материядан бөлек өмір сүре алады. Бұл, Фоманың айтуынша ешбір материалдық дене жоғары формадан, яғни жаратушы құдайдан тәуелсіз өмір сүре алмайды, сондықтан-ақ құдай – таза рухани жан деген сөз. Тек табиғат дүниесіндегі заттар үшін ғана форма мен материяның бірлігі қажет.

Оның ілімінше, жалпы идеялар, универсалийлер үш түрлі өмір сүреді: 1) «Заттарға дейін» құдайдың ақыл-ойында; 2) «заттардың өз ішінде» олардың мәні немесе формасы ретінде және 3) «заттардан кейін», яғни абстракциялық ойлаудың нәтижесі ретінде адамның басында. Бұдан көретініміз, жалпы идеялар «заттарға дейін» құдайдың ақыл-ойында өмір сүреді деп, реалистермен келісетінін көрсетеді.Бірақ, сонымен қатар ол жалпы идеялар « заттардан кейін» адамның ақыл-ойының жемісі ретінде ойда өмір сүреді, сөйтіп олар заттарды жарата алмайды, қайта олардың нәтижесі болып табылады, дей отырып, белгілі бір дәрежеде номиналистерді жақтауға әрекет жасады.

Орта ғасырлық философияда негізгі күрес, айтыс «универсалий»

(жалпы ұғымдар) мәселелердің төңірегін де жалпының жекеге қатынасы жайлы болды.Философтар екі топқа бөлініп күресті: біреулері жалпы ұғымдар жеке, нақты заттардан тәуелсіз олардан бұрын пайда болған, бұл шын мәнінде құдаймен байланысты деп дәлелдеді.Бүкіл тіршіліктің мәні

Жаратушы құдай деді. Жалпы ұғымдар-универсалийлер реалды өмір

Сүреді, олар әуелбастан бар деушілер тобы реалистер (латынша «шын» деген сөзден шыққан) деп, ал олардың философиялық бағыты реализм деп аталады.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1.        Әл – Фарабидің еңбектеріндегі психологиялық идеялар.

2.        Ежелгі Кытай ойшылдарының психологиялық ойларының дамуы.

3.        Ежелгі Шығыс ойшылдарының дін мен мифологиядағы психика жайлы идеялары.

 

 

 

2 лекция.

 

Антика философиясы

 

Жоспар:

1.     Ежелгі философиядағы жан туралы көзқарастар.

2.     Милет мектебінің философтарының психологиялық ой-пікірлері

3.     Элей мектебі: Гераклит диалектикасы

4.     Механизм мен атомизм қалаушылары

5.     Платон: идея туралі ілімі

1.Анимизм латынның анима (жан, рух) деген сөзінен шыққан. Анимизмнің танымдық негізіне жабайы адамдардың түс көру, өлім сияқты күрделі рухани құбылыстарды өзінше түсіндіруге тырысқандығының нәтижесінде адамдарда оның денесінен басқа «жан», «рух», «аруақ»- жатады.Жалпы алғанда , мифология да, тотемизм де, анемизм де кейінірек пайда болған діни дүниетанымның алғашқы алғышарттары іспетті және оның танымдық негізін құрайды. Қазақтардың ұғымында алғашқы қауымдық сананың «жан» туралы сенім-нанымдардың классикалық үлгілерімен үндесіп жататын, сонымен қатар, кейбір сонылығымен ерекшеленетін анимистік көзқарастардың жұрнақтары сақталған.

Егер орыс халқында «жан» («душа») демек, тыныс алумен (дыхание) байланыстырылса, қазақтар ұғымында адам өлгенде денесінен ұшып кететін шыбын тәріздес, бірақ бейзаттық рухани құбылыс. Онымен қатар «тән рухы» деген де ұғым бар.Ол адам ұйқыға кеткенде оның денесінен бөлініп шығып, уақытша болса да, дербес тіршілік етуі мүмкін. Осыдан келіп, түс көру құбылысын түсіндіруге талпыну орын алады. Және де ескеретін бір жәйт, қазақтар өмірдің бір аты «жалған» деген. Бірақ та бұл ұғым қазақтар арасына кейін сіңген «о дүние» туралы діни дүниетанымға байланысты қалыптасқан деп ойлаймыз. Ал өлген адамдардың рухтары мәңгі өмір сүреді-міс деген сенім қазақтар арасында ислам дінінен анағұрлым бұрын қалыптасқан. Жаман мінез-құлықты адамдарды аруақ атады, «өлі риза болмай, тірі байымайды» деген ұғымдар жоғарыдағы айтылған жәйттер мен тығыз байланысты екенін көреміз.

Анимистік көзқарастың тұрмыстық салт-санаға, жөн жоралғыларға етене енгені белгілі. Тіпті қазақ баласын «жаным» деп жақсы көрсе, ол да анимистік дүние пайымдаудың әсері демекпіз.

Гилозоизм (грек тілінен hale және zol - зат және өмір) – материяның әмбебап тіршілік туралы философиялық ілім. Алғашқы грке материалистері, Бруно кейбір француз материалистері (Робине) және басқалар гилозоистер болды. «Гилозоизм» термині бірінші рет 17 ғасырда енгізілді.Бұл ілім түйсіну мен ойлау қабілетін материяның барлық формаларына тениді. Шындығында түйсік- жоғары дамыған органикалық материяға ғана тән қасиет.

Догматизм (грек тілінен dogma- пікір, ілім, шешім)- тұрақты ұғымдарға, практика мен ғылымның жаңа деректеріне орын мен уақыттың нақты жағдайлары ескерілмейтін формаларға сүйенетін, яғни шығармашылық даму мен ақиқаттың нақтылығы принципін елемейтін ойлау әдісі. Догматизмнің пайда болуы діни түсініктердің, діни догматтардың өзгермейтін , сынауға болмайтын және барлық діндарлар үшін міндетті ақиқаттар деп көрсететін наным талаптарының дамуымен байланысты. Саясатта Догматизм сектанттыққа, шығармашылық марксизмнен бас тартуға, субъективизмге, практикадан қол үзуге апарып соғады.

Схоластика – (грек тілінен scholasticos- мектептік )- орта ғасырлық «мектептік философия», оның өкілдері- схоластар христиандық дін ілімін рационалды түрде негіздеуге және жүйелеуге ұмтылды. Орта ғасырлық схолостикасыда универсалия төңірегіндегі дау-дамайлар үлкен орын алды. Өз тарихында Схоластиктер бірнеше кезеңге бөлінеді, алғашқы кезең Схоласында (9-13ғ)неоплатонизмнің ықпалы басым болды. (Эиугена, Ансельм Кантерберийский Ибн-Рушд, Ибн-Сина) 14-15ғ. Кезеңіндегі «классикалық» схоластиктарда «христиандық аристотелизм» үстемдік етті. (Альберт Великий, Фома Аквинский). Кейіннен (15-16ғ. Католиктік исп. Иезуисті Ф.Суарестің) неосхоластар арасындағы дау-дамай ушыға келіп, катлик шіркеуінің Реформацияға қарсы күресіне ұласты.Бұл идеялық күресті, кейбір авторлар, схоластикалық философияның гүлденуі деп сипаттайды. Содан кейінгі ғасырларда схоластиканың күні өтіп, ол жаңа заманның алдыңғы қатарлы философ ілімдерінің ықпалымен ыдырай бастады. (Декарт, Гоббс, Локк, Кант, т.б.) 19ғасырда схоластика қайта жанданып, католиктік және протестанттық философияның әртүрлі мектептерінің басын біріктіре бастады.

Гераклиттің материализмі және диалектикалық ойлары оның атағын бүкіл Грецияға жайды. Милет мектебінің материалистері сияқты Гераклит те жаратылыстанумен айналысты. Дүниенің түпнегізін, бірақ жалын-оттан іздеді. Табиғат құбылыстары оттан жаратылған, кезі келгенде олардың бәрі отқа айналады. Гераклит заманында ақша айналымы іске қосылған еді. Отты сипаттау үшін Гераклит барлық товарлардың алтынға айырбасталатыны сияқты, барлығы отқа айырбасталады, дейді. Сананы Гераклит психея (рух) деп атады. Рух оның пікірінше метериалдық сипатта болды және ол-оттың ауыспалы жүйелерінің бірі. Одан әрі Гераклит таным теориясын дамытуға талпынады.Танымның мақсаты-табиғатты зерттеп, сырын ашу. Бұл танымдық процесте шешуші роль атқаратындар- сезім мен ақыл-ой. Оның ілімі айқын түрінде бір өзенге екі рет шомылуға болмайды деген тұжырымынан көрінеді. «Барлығы да өзгереді, барлығыда лапылдап жанады да өшеді, өмір дегеніміз мәңгі ағын, тірі өледі, жас қартаяды», т.с.с.

Материалистер әлем кеңістікте қозғалатын атомдардан тұрады деді. Әлемдегінің барлығы белгілі бір заңға бағынады деді. Жан денеге энергияның көзі ретінде қызмет етіп, өте ұсақ қозғалмалы атомдардан тұрады, ол өледі, денемен бірге жоғалып және пайда болып отырады деді. Идеалистер әлем материя мен идеядан (Платон) немесе табиғаттың шығармашылық басы сияқты формадан тұрады деді. Человек- венец природы. Жан ең алдымен ақыл мен адамгершіліктің қайнар көзі. Ол мәңгі өлмейді дейді. Демокриттің біздің заманға дейін фрагменттер түрінде сақталып, бүгінгі ұрпаққа жеткен шығармалары кең ауқымды, ғылымның барлық салаларын қамтыған десек те болады. Әсіресе оның философиядан, логикадан, психологиядан, этикадан, саясаттан, педагогикадан, көркемөнерден, тіл білімінен, математикадан, физикадан жазған шығармалары өз заманында озық үлгілі сипатта болды.

Демокрит өз тарапыныа бұрыннан қалыптасқан категорияларға жаңаша сипат берді, әрі ғылымдық жүйеге тың 123 соны категорияларды да енгізді. Олар- космос, атом, түр (форма), идея, болмыс, шындық, бейболмыс, бос кеңістік, қозғалыс, уақыт, т.с.с. Осылардың ішіндегі «шындық» категориясының маңызы зор болды. Оны алғаш рет қолданған Демокрит еді. Бұл категория арқылы ол заттар мен құбылыстардың қасиеттерін «шын мәнісінде» қандай екендігі, және жұрттың пікіріне қалай қабылданатыны тұрғысынан саралау керек деген.Мысалы; тәтті, ащы, қызыл, жасыл түстер тек жұрттың пікірінде ғана орын алады, ал шын мәнісінде олай емес,әлемде тек атомдар мен бос кеңістік қана, олар тәтті де, ащы да емес, қызыл да жасыл да емес, жұрттың пікіріндегі соңғы айтылған қасиеттер- адамдардың сезім мүшелерінің ерекше күйлеріне сәйкес және оларға әсер ететін атомдардың түріне, орналасу тәртібіне байланысты туатын түйсіктер деп атап көрсеткен.

Демек, атомистердің таным теориясының негізгі түйсіктер болып табылады.Демокрит танымды негізінен екі сатыға бөлген. Төменгі және жоғарғы сатысы деп. Төменгі сатысына түйсіктерге негізделген сезімдік таным жатады. Демокрит танымның аталмыш сатысын күңгірт, көмескі таным деп атаған. Ол ақиқатты тану жолында еш пайда келтірмейді. Бірақ, адамға ақпарат беріп отыру қызметін атқарады. Көмескі, күңгірт танымға көру, есту, сезу (иіс), дәм сезу сияқты түйсіктер жатады. Олардың танымдық ауқымы өте тар, ақиқатты танудағы мүмкіндігі өте мүшкіл, сондықтан да ақиқаттық таным ақыл-ой араласқан тұста ғана өз дәрежесіне көтеріле алмақ. Міне, Демокриттің бұл сараптамасы әлі күнге дейін өз құнын жойған жоқ.

Гиппократ. Гиппократ мектебі бізге «Гиппократтың шығармасы» деген атпен белгілі, ол өмірді өзгермелі процесс деп қарастырды. Оның түсіндіруші принциптерінің ішінен біз ауаны сыртқа (извне) ақыл әкелетін, әлемнің ағзамен үздіксіз байланыста болатын күш ретінде қарастырды, ал мида психикалық функцияларды орындайды. Органикалық өмірдің негізі ретінде біркелкі материалдық бастау жоққа шығарылды. Егер адамдар бірдей болса, онда олар ешқашан ауырмас еді, егер ауырса, онда жазылу тәсілі де бірдей болу керек еді. Бірақ бұлай ешқашан болмайды. Көптеген заттардың негізінде жатқан бірдей құбылыс жайлы оқытуды Гиппократ төрт сұйықтық жайлы оқытумен алмастырды. (қан, шырыш, көк өт және қара өт).Осыдан алдағы айтылатын төрт темпераменттің қайсысы қандай сұйықтан тұрады.- сангвиник (қанды иемденгенде), флегматик (шырыш), холерик (көк өт), меланхолик (қара өт). Болашақ ғылыми психология үшін осы түсіндірмелі принцип өте маңызды орын алды. Біріншіден адамдар арасындағы сансыз айырмашылықты мінез-құлықтың бірнеше белгілері бойынша топтастыруға болатын алдыңғы жоспарға болжам жылжыды; сонымен қатар адамдар арасындағы индивидуалдық айырмашылық жайлы қазіргі оқытудың негізінде жатқан, ғылыми типологияның бастауы салынды. Екіншіден айырмашылықтың себебін Гиппократ ағзаның ішінен іздеді. Ал жүйке жүйесі жайлы бұл заманда білмеді, сондықтанда қазіргі тілмен айтқан типология гуморальды болды. (латын тілінен аударғанда «гумор»- сұйықтық) .

Анаксагор. Гераклиттің әлем жалын оттан тұрады деген көзқарасын мойындамады. Ол табиғатты көптеген ұсақ бөлшектерден тұрады дей отырып, ол одан бастау іздеді, яғни хаостан, ретсіз жинақтар мен осы бөлшектердің қозғалысынан ұйымдастырылған космос пайда болады. Мұндай бастауды Анаксагор «нус» (ақыл) деп аталатын, «өте нәзік зат» деп мойындады. Оның айтуынша адам-қолы болғандықтан жануарлардың ішіндегі ең ақылдысы болып табылады деді. Яғни адамның артықшылығын ақыл анықтамайды деген де шықты, бірақ оның денелік (телесная) ұйымы ақылдың - жоғарғы психикалық сапаларын анықтайды. Гераклит, Демокрит және Анаксагордың қалыптастырған принциптері ғылыми әлемді қалыптастырудың басты өмірлік жүйкенің болашақ жүйесін қалыптастырды. Екі жарым мың жыл бұрын Көне Грецияда ашылған түсіндірмелі принциптер барлық уақыттың рухани көрінісін танудың негізі болды.

Софистер. Біздің дәуірімізге дейін V ғасырда Ежелгі Грецияда құлиеленушілік демократия логика, риторика, психология, философияның жедел қарқынмен дамуына жол ашты. Соттарда, халық жиналыстарында әдемі сөйлеп, халықты, мүмкін болса өз қарсыластарын да айытқанына сендіріп, өз жағына тарта білу өнері алдыңғы қатарға шығады. Осыған байланысты риторика (әдемі сөйлеу өнері) өнеріне ақы алып үйрететін ұстаздар пайда болады. Оларды софистер деп атады. Олардың басты қағидасы- әркімнің өз ақиқаты бар. Жақсылық пен жамандықтың объективті мөлшері жоқ. Кімге не пайдалы болса-сол жақсылық, игілік.

Платон (б.д.д. 427-347 ж.ж.) Сократтан дәріс алған, оның ілімін әрі қарай жалғастырушы. 20 жасында Сократтан дәріс алған кейін Афинада Гекадем атындағы гимназияда ұстаздық етеді. Бұл мектеп алғашқыда Гекадемия деп, соңғы кезде академия деп аталынады.

Платон пікірінше, шын болмыс –ақылмен ғана білуге болатын денесіз идеялар әлемі. Платонның болмысы өздеріне тән идеялары бар рухани көпшілік. Әр идея өз алдына мәңгі және өзгермейді, ол өзіне өзі тән. Идеялардың саны көп, бірақ шексіз емес. Әлемде қанша бір тектес, бір-біріне ұқсас заттар, құбылыстар, процестер, қатынастар т.б. көп болса, соншама идеялар бар. Идеялар бір- бірімен тек қана қарым-қатынаста емес, сонымен бірге бір-біріне бағынышты, немесе бірнеше түрлі идеялар бір ортақ идеяға бағынышты қатынастарда болады. Идеяларға Платон материя мен кеңістікке барабар етілген болмыс еметі қарсы қойды. Сезімдік дүние, Платонша, «идеялар» мен «материяның» туындысы, олардың арасында, екі ортада тұрады.

«Идеялар мәңгілік», «Аспаннан да биік», және олар пайда болмайды, өлмейді, салыстырмалы емес, кеңістік пен уақытқа тәуелді емес.Сезімдік заттар өзгермелі, салыстырмалы, кеңістік пен уақытқа тәуелді келеді.Платон космологиясында «дүние жүзілік» туралы, психологиясында –жанның біздің денеміздің қараңғы қапасында екендігі туралы және жаңаша оның түрленуі туралы өлімге баса ден қойылды. Платон таным түрлерін танылатын затардың айырмашылықтарына тәуелді түрде ажыратты. Шын ақиқат «түрлерді» ғана анық тануға болады. Адамның өлмес жанының идеялар дүниесі туралы есіне түсірді. Осындай танымның көзі болып табылады, бұл дүниені ол ажалды тәнге қонғанға дейін аңдыйды. Сезімдік заттар мен құбылыстар туралы білім емес, тек ықтимал «пікір» ғана болуы мүмкін. «Идеялар» мен сезімдік заттардың арасына Платон пайымдық танымға түсінікті математикалық объектілерді қояды. Таным әдісі- «диалектика», Платон «диалектика» деп екі жолды көрсетті, олар: ұғымдарды қортындылау сатысымен жоғары тектеріне дейін өрлеу және ең жалпы ұғымдардан барған сайын жалпылығы кеми түсетін ұғымдарға қарай құлдырау. Сонымен Платонның пікірінше, таным дегеніміз жанның жерге жеткенге дейін өткен өмірін еске түсіру болып табылады.

Аристотель ( 384-322 ж. б.д.д.) Грецияның бірден-бір ұлы ғұламаларының бірі. Оның «Жан туралы» жұмысы бірінші психологияның монографиясы болып саналады.Ең алдымен Аристотель Платонның жан туралы құбылысын қарастырды. Оның көзқарасынша жан мен тән бір-бірінен бөлінбейді. Осыдан Аристотель өзінің жан туралы шығармасында , жан-тәннің өміріне қабілетті реализацияның формасы деген түсінік берді. Осы құбылысты анықтай отырып, Аристотель былай деді, яғни егер біз жанның қайнар көзін тапқымыз келсе, онда ол зрение болар еді, яғни жан оның пайда болу мақсатын көрсететін, қазіргі пәннің маңызы болар еді. Жансыз материя таза потенция, ол ештеңе емес және еріген металл сияқты, бір уақыттарда барлығы болуы мүмкін. Бірақ егер оны қылыш немесе пышақ сияқты құйса, онда ол бірден анықтауға болатын мақсаттан тұрады.Сондықтан да жан шынында да тәнсіз өмір сүре алмайды. өйткені форма- ол әрқашанда бірдеңенің формасы. Дегенмен Аристотельдің тұжырымдамасы- тек грек психологиясындағы болмыстық және толығырақ қана емес, күрделі де қарама –қайшы болып табылады. Бірінші қарама –қайшылық оның шығармасында жанның қызметі мен қабілетінен пайда болады. Ол жанның үш түрден тұратынын да жайлы жазды олар: өсімдіктік, жануарлық, ақылдық. Сонымен өсімдіктік жан қоректену мен көбеюге қабілетті.

Жануарлық жан одан басқа төрт функциядан тұрады- талпыныстан (сезімнен), қозғалыстан, түйсіну мен есте сақтаудан. Ал ақылдық жан ол тек адамда ғана бар, сонымен қатар ол ойлауға қабілеттілікті де иемденеді.

Жанның әрбір жоғарғы формасы- соған тән болған, функцияларды меңгере отырып, алдыңғылармен түзеледі. Сондықтан да егер өсімдіктік жанда екі функция болса, онда жануарлықта – алты, ал ақылдықта –жеті. Осыдан барып, психологияда тұңғыш генезис идеясы пайда болады. Бұл психиканың өмірдің бір формасынан екінші формасына- өсімдіктен жануарлық әлем мен адамға дейінгі өтудегі даму.

Қорыта келгенде Аристотельдің теориясы өте өзекті және кең ауқымды проблемаларды қамтыды.

 

Эллинизм. Александр патшаның тәсілінен кейін (IV ғ.б.д.д.) өте ірі көне монархия пайда болды. Оның кейінгі ыдырауы тарихтың көне әлемінде жаңа кезең ашты- ол эллинистикалық . Оған Греция мен Шығыс елдерінің мәдени элементтерінің синтезі тән.

Тұлғаның қоғамдағы жағдайы түп төркінімен өзгерді. Тәуелсіз грек туған елімен, қалыпты әлеуметтік ортамен байланысты жойып алды. Барлық қаталдықпен ол өзгермелі әлемдегі өзінің өмір сүру тұрақсыздығын сезінді. Бұрынғы кезеңнің ұлы интеллектуалдық жетістіктеріне, ақылдың құдыретіне сену күдік туғызады. Осыдан барып олардың тәуелсіздігіне, дәлелденбегеніне байланысты, айналадағы әлемге қатысты пікірден мүлде бас тартуды талап ететін скептицизмдік философия пайда болады. Мұндай интеллектуалдық бағыт этикалық мотивациядан пайда болды. Яғни ақиқатты іздеуден бас тарту, атаракциялық (грек тілінен аударғанда толқудың жоқ болуы) жағдайды иемдену мен рухани тыныштықты иемденуге де мүмкіндік береді деп болжанды.

Эллиндік дәуір гректердің саяси өмірімен қатар рухани әлемін де ұлы өзгерістерге алып келген Александр Македонский жорықтарымен (б.з.д. 334-323) басталады. «Эллинизм» термині гректердің hellenizo деген сөзінен шыққан және «грекше сөйлеу», «грекше жасау» деген ұғымды білдіреді. Эллиндену, А.С.Богомоловтың айтуынша, орасан зор аймақты мекендеген мәдениеті жоғары дамыған халықтардың эллиндік мәдениетті қабылдай отырып, грек және әртүрлі варвар халықтар мәдениеттері өзара байланысып, синтезделуі нәтижесінде өзіндік өркениетті қалыптастыруы болып табылады. Эллиндік монархиялар жағдайындағы жаңа өмір тәртібі бұрынғы « құндылықтарды» қажет етпеді, мемлекет пен адам арасындағы ескі байланыс бұзылды. Эллиндік адам енді «азамат» емес, орасан зор империяның арасына сіңіп кеткен « бағыныштылар» еді.

Классикалық грек мәдениетінің эллинизмге өзгеруі тереңдік пен тазалықтың жоғалуына әкелгенімен, шығыс мәдениетімен синтезделу нәтижесінде оның интенсивті дамуына жол ашылды. Жаңа мәдени орталықтар пайда болды: Пергам, Родос, Александрия, олардың даңқы белгілі дәрежеде Афиныдан асып түсті. Эллинизмнің жақын беттерінің бірі Эпикур шығармашылығы және б.з.д. IV ғасырдың соңында ол негізін қалаған «Бақ» мектебі өкілдерінің философиясы болды Оның ілімінде каноника да (ақиқаттың өлшемі және таным ережелері туралы ілім), физика да (болмыстың құрылысы туралы ілім) бар, алайда олар этиканың функциясы арқылы ғана жүзеге асады. Яғни, бұл- адамның мақсаты туралы ілім, бақыт және оған жетудің тәсілдеріне негізделеді. Эпикур бойынша ғалам табиғатын білмей өмір мен өлім, тағдыр және т.б. алдындағы адам жанында болатын қорқынышты жеңу мүмкін емес. Ал онсыз бақытқа жету мүмкін емес. Эпикурдың айтуынша бақыт-бұл еш нәрсемен бүркемеленбеген ләззат, ол «денеге тән қасіреттің жоқтығынан» немесе жанның тебіреніссіз қалпынан көрінеді. Сондықтан Эпикур үшін нағыз идеал практикалық даналық болып табылады, яғни моральдық өмірді басқаруға жағдай жасайтын ақыл-ой.

Адам- азаматтың орнына тарихи аренаға адамзатқа тән байланыстардың ішінде тек достықты ғана қадірлейтін адам- индивид келді. Эпикур тағдыр мен фатализмге қарсы шыға отырып, өз замандастарына бақытқа жетудің жаңа жолын көрсетті: бақыт іштен туындайды және ол тек біздің қолымызда, ал қалған нәрсенің бәрі іш пыстыратын бос дүние. Александрияда жекелеген ғылымдардың гүлденуі ерекше көзге түседі. Кітапхананың жұмысымен байланысты философияның қалыптасуы, математиканың (Евклид), механиканың (Архимед) дамуы, астрономияда гелиоцентристік төңкеріс жасауға талпыныс (Аристарх), эллиндік медицинаның жеткен шыңдары, анатомиядағы табыстар, географияның жүйеленуі (Эратосфен), сипаттамалы жаратылыстанудың, тарихтың, бейнелеу өнерінің, техниканың дамуы. Мұның бәрі – ерекшелігі мамандану болып табылатын көлемі жағынан да, сапасы жағынан да өзгеше жаңа феноменнің өмірге келгендігін дәлелдейді.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1.                 Анимизм, Гилозоизм, Догматизм, Схоластика туралы түсінік.

2.     Анаксагор ілімінің маңызы.

3.     Эллинизм ілімінің пайда болу мәні.

4.     Аристотельдің жан туралы шығармасынің мәні.

5. Гиппократтың темперамент туралы оқытуы.

 

3 лекция.

 

Орта ғасыр мен Қайта өркендеу дәуіріндегі психология

 

Жоспар:

1.     Орта ғасырдың шіркеу философиясындағы жан туралы пікірлері.

2.     С. Августиннің психологиялық көзқарастары.

3.     Ф.Аквинскийдің ілімі.

4.     Гугоның психологиялық ойы.

Орта ғасырдың шіркеу философтары жан түсінігіне келесі анықтама береді. «Жан-тірі, қарапайым, тәнсіз, саналы-сөздік, дене арқылы әрекетті және өмір, өсіп өну, сезім және туу күшін береді.. Еркінді, ерік жігеріне өзгермелі әрекет жасауға,істеуге қабілетті, ақылы бар, оның өзнен айрықша емес, бірақ өз өзінің таза бөлігі ретінде болады. Көз денеде болса, ақыл жанда болады» Адам жаны шығармасында Иоанн Дамаска жазған. Осы анықтамада жан қызметті ғана көрсетіліп қоймаған, және де денеге деген оның қатынасы да айтылған.

Св. Августин психологиясы шындығы зор адамның сезімі, шиеленісі, азабы жайлі баяндайды. Св. Августин әдлетпен ізашарларының психоанализімен санасады.

 

Филон Плотин Бл.Августин

Пневма тыныс Рефлексия Жан-ол

алу ретінде жанның қызметі ретінде ерік

 

Фома Аквинский (1225-1274) аристотель принципіне сүйенеді. Жан ғасырдан жасалмайды, бірақ оны тән қабылдауға дайын болған сәтте Құдай жасап шығарады.

Александр патшаның тәсілінен кейін (IV ғ.б.д.д.) өте ірі көне монархия пайда болды. Оның кейінгі ыдырауы тарихтың көне әлемінде жаңа кезең ашты- ол эллинистикалық . Оған Греция мен Шығыс елдерінің мәдени элементтерінің синтезі тән.

Тұлғаның қоғамдағы жағдайы түп төркінімен өзгерді. Тәуелсіз грек туған елімен, қалыпты әлеуметтік ортамен байланысты жойып алды. Барлық қаталдықпен ол өзгермелі әлемдегі өзінің өмір сүру тұрақсыздығын сезінді. Бұрынғы кезеңнің ұлы интеллектуалдық жетістіктеріне, ақылдың құдыретіне сену күдік туғызады. Осыдан барып олардың тәуелсіздігіне, дәлелденбегеніне байланысты, айналадағы әлемге қатысты пікірден мүлде бас тартуды талап ететін скептицизмдік философия пайда болады. Мұндай интеллектуалдық бағыт этикалық мотивациядан пайда болды. Яғни ақиқатты іздеуден бас тарту, атаракциялық (грек тілінен аударғанда толқудың жоқ болуы) жағдайды иемдену мен рухани тыныштықты иемденуге де мүмкіндік береді деп болжанды.

Эллиндік дәуір гректердің саяси өмірімен қатар рухани әлемін де ұлы өзгерістерге алып келген Александр Македонский жорықтарымен (б.з.д. 334-323) басталады. «Эллинизм» термині гректердің hellenizo деген сөзінен шыққан және «грекше сөйлеу», «грекше жасау» деген ұғымды білдіреді. Эллиндену, А.С.Богомоловтың айтуынша, орасан зор аймақты мекендеген мәдениеті жоғары дамыған халықтардың эллиндік мәдениетті қабылдай отырып, грек және әртүрлі варвар халықтар мәдениеттері өзара байланысып, синтезделуі нәтижесінде өзіндік өркениетті қалыптастыруы болып табылады. Эллиндік монархиялар жағдайындағы жаңа өмір тәртібі бұрынғы « құндылықтарды» қажет етпеді, мемлекет пен адам арасындағы ескі байланыс бұзылды. Эллиндік адам енді «азамат» емес, орасан зор империяның арасына сіңіп кеткен « бағыныштылар» еді.

Классикалық грек мәдениетінің эллинизмге өзгеруі тереңдік пен тазалықтың жоғалуына әкелгенімен, шығыс мәдениетімен синтезделу нәтижесінде оның интенсивті дамуына жол ашылды. Жаңа мәдени орталықтар пайда болды: Пергам, Родос, Александрия, олардың даңқы белгілі дәрежеде Афиныдан асып түсті. Эллинизмнің жақын беттерінің бірі Эпикур шығармашылығы және б.з.д. IV ғасырдың соңында ол негізін қалаған «Бақ» мектебі өкілдерінің философиясы болды Оның ілімінде каноника да (ақиқаттың өлшемі және таным ережелері туралы ілім), физика да (болмыстың құрылысы туралы ілім) бар, алайда олар этиканың функциясы арқылы ғана жүзеге асады. Яғни, бұл- адамның мақсаты туралы ілім, бақыт және оған жетудің тәсілдеріне негізделеді. Эпикур бойынша ғалам табиғатын білмей өмір мен өлім, тағдыр және т.б. алдындағы адам жанында болатын қорқынышты жеңу мүмкін емес. Ал онсыз бақытқа жету мүмкін емес. Эпикурдың айтуынша бақыт-бұл еш нәрсемен бүркемеленбеген ләззат, ол «денеге тән қасіреттің жоқтығынан» немесе жанның тебіреніссіз қалпынан көрінеді. Сондықтан Эпикур үшін нағыз идеал практикалық даналық болып табылады, яғни моральдық өмірді басқаруға жағдай жасайтын ақыл-ой.

Адам- азаматтың орнына тарихи аренаға адамзатқа тән байланыстардың ішінде тек достықты ғана қадірлейтін адам- индивид келді. Эпикур тағдыр мен фатализмге қарсы шыға отырып, өз замандастарына бақытқа жетудің жаңа жолын көрсетті: бақыт іштен туындайды және ол тек біздің қолымызда, ал қалған нәрсенің бәрі іш пыстыратын бос дүние. Александрияда жекелеген ғылымдардың гүлденуі ерекше көзге түседі. Кітапхананың жұмысымен байланысты философияның қалыптасуы, математиканың (Евклид), механиканың (Архимед) дамуы, астрономияда гелиоцентристік төңкеріс жасауға талпыныс (Аристарх), эллиндік медицинаның жеткен шыңдары, анатомиядағы табыстар, географияның жүйеленуі (Эратосфен), сипаттамалы жаратылыстанудың, тарихтың, бейнелеу өнерінің, техниканың дамуы. Мұның бәрі – ерекшелігі мамандану болып табылатын көлемі жағынан да, сапасы жағынан да өзгеше жаңа феноменнің өмірге келгендігін дәлелдейді.

 

Адамның санасының пайда болуы мен оның сипаты психика дамуының ең жоғары, жаңа сатысынан дерек береді. Жануарларға тән психикалық бейнелеуден саналық бейнелеудің айырмашылығы бұл заттасқан шындық болмысты бейнелеу. Ішкі психикалық құбылыстардың болуы, әлемнің субъектив бейнеге енуі адам психикасының мәңгі зерттелетін сыры.

Сана психикасының ерекше сапалық формасы тіршілік эволюциясында өзінің ұзаққа созылған тарихына ие болғанымен, ол алғашқы рет еңбек пен қоғамдық қатынастарға түскен адамда ғана пайда болды.

Адамның саналы әрекетінің үш айрықша белгісі бар: 1) адамның саналы әрекеті биологиялық себеп- салдармен байланысы жоқ. Кейбір жағдайларда адам биологиялық қажеттілікке бой сұнбай , оған қарсы шығады; 2) адамның саналы әрекеті жануарлардағыдай заттың сырқы көрінісімен ғана қанағаттанбастан, оны тереңірек, жан – жақты тануға бағытталады. Адам нақты көрнекіліктен абстрактілі бейнелеуге өтіп, объектердің астарлы байланыстарына үңіле көз жіберіп, тысчқы бейне формасын ғана емес, тереңдегі заңдылықтарын тануға ұмтыладыда, соларға орай өз әрекет – қылығына бағыт таңдайды; 3) жануар әрекет – қылықтары биологиялық байланыспен бірге, туа беріліп отырса, адамның біліктері мен ептіліктері қоғамдық – тарих желісінде топталған адамзаттық тәжірибені үйрену негізінде қалыптасып, олар оқу арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізіледі. Адам игілігіндегі әрекет – қылық тәсілдері оның өз тәжірибесінің өнімі емес, өткен әулеттің тарихи – қоғамдық іс - әрекетін игеруден. Адамдағы бұл құбылыс жануарлар болмысында тіпті де болуы мүмкін емес.

Жануарлар қылығынан мүлде өзгеше, адамның саналы әрекетін қалыптастыратын шарттар:

1)                тіршіліктің әлеуметтік – тарихи сипаты;

2)                өмірдің қоғамдық еңбекпен байланысы;

3)                еңбек құралдарын дайындап, пайдалана білу;

4)                тілдік қатынастың пайда болуы.

Сана - психика дамуының жоғары сатысы ретінде, ең алдымен, жалпыны және болмыстағы елеуліні тану қабілеті сияқты қасиетімен ерекшеленеді. Жалпыны білу адамның болмыста әрекет жасауына мейлінше дұрыс бағдар ұстауын қамтамасыз етеді, істі біліп әрекет жасауына, өзін дұрыс алып жүруге мүмкіндік береді. Жалпыны біле отырып адам әрбір жеке міндетті практикалық тұрғыдан шеше алады. Заңдылықтарды біле отырып, белгілі бір оқиғаның болатынын алдын ала болжай да алады. Жалпы мен елеулі жайындағы білімдерді жинақтау ғылымды И.П.Павловтың сөзімен айтқанда, «болмысты және өз басымызды дұрыс алып жүруде жоғары бағдарлықты» қалыптастырады.

Жеке адам санасы мен қоғамдық сана диалектикалық бірлікте болады. Жеке адам санасы оның болмысын ғана бейнелеп қоймайды, сонымен қатар адамзат жинақтаған білімді меңгеру нәтижесі де болып табылады. Екінші жағынан, қоғамдық сана жеке адамдар мен бұқара көпшіліктің шығармашылық іс-әрекетінің нәтижесінде қалыптасады.

Сана объективтік болмыс жайында қорытылған білімнен ғана емес, сондай-ақ болмысқа белгілі түрдегі қатынастардан да көрініп отырады. Адам өзін табиғаттан бөліп алады, белгілі автономия танытады, белгілі дәрежеде бағалай отырып, оқиғаларға байқастап жанасады. Адам қатынастарда интеллектуалды және эмоционалды сипатта болуы мүмкін. Көп жағдайларда саналы қатынастар интеллектуалды, эмоционалды қатынаста, екеуі аралас келеді. Сана адамның шығармашылық қабілеттілігінен көрінеді. Адамның санасы объектвиті дүниені бейнелеп қана қоймай, сонымен қатар оны жасайды.

Адам дүниені саналы түрде өзгертуге талпынады, оны өз қажеттілігіне бейімдегісі келеді, тіпті ол табиғаттың жеке элементтерінен табиғатта кездеспейтін жаңа заттар жасайды. Шығармашылық адамның бүкіл Жерді мекендеуіне жол табуына мүмкіндік береді.

Сананың аса маңызды қасиеті оның есеп беруі болып табылады. Адам өзінің ниеті мен күйзелісі, ойы мен түйсігі туралы өзіне-өзі есеп береді, демек, сана тек қана сыртқы білімді емес, өзін білуді қамтамасыз етеді, яғни өзіндік сана-сезім түрінде де көрініс береді. Адам есеп беруінің арқасында өз күшін реттей алады, өзін түзетіп және дамытып отырады.

Білім негізінде жеке адамның іс-әрекетінедгі және мінез-құлқындағы саналылық мөлшерін анықтауға болады. Жеке адам мінезі мен іс-әрекетінде білімге сүйенеді, ол өткендегіні ескеру және болашақты болжай отырып, неғұрлым тиімді тәсілді таңдап алады. Бұл ретте адам өзін-өзі бақылайды және өз күшін жоспарына қарай реттеп отырады.

Қорыта айтсақ, сана психиканы біріктіруші ең жоғары өмір әрекеті формасы, адамның еңбек әркетіне орай басқалармен тұрақты тілдік қатынасқа келу арқасында қоғамдық тарихи шарттарға сай қалыптасуының нәтижесі.

Сана – бұл қоғамдық болмыс. Сана құрылымында төрт негізгі сипат байқалады: (А.В. Петровский)

1)                Сана қоршаған дүние жөніндегі білімдердің жиынтық бірлігі, оның құрылымына барша танымдық процесстер енеді: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял т.с.с

2)                Санада субъекті мен объектінің айырмашылықтары бекиді. Органикалық әлем тарихында тек адам өзін басқалардан бөлектеп, олармен салыстыра алады. Жалғыз адам-ақ тіршілік иелері арасында өзін тануға, яғни психика әркетінің бағытын өзіне бұруға қабілетті.

3)                Мақсат болжастыру әрекетін қамтамасыз ете алады. Адам табиғат берген заттың формасын өзгертеді, сонымен бірге өзін өзгерту ісін заңдық сипатқа ие саналы мақсатпен ұштастырып, іс-әрекетінің сипаты мен тәсілдерін алдын ала белгілейді, ерік-күшіне бағындырады. Осыдан сана қызметі: мақсат қалыптастыру, себеп салдарын анықтау, еріктік шешім қабылдау, іс-әрекеттің орындалу жолын анықтау т.с.с.

4)                Сана құрылымында әрекетке орай қатынастар орнығады. Адам санасы міндетті түрде өз ішіне күрделі объектив, ең алдымен адам қатысқан қоғамдық қатынастарды бейнелейтін сезімдер жүйесін қамтиды.

Сананың жоғарыда аталған бүкіл арнайы қасиеттерінің қалыптасуы мен көрініс беруінің міндетті шарты – тіл, сөз.

Тіл – бұл қоғамдық тарихи тәжірибе немесе қоғамдық сананы бекіткен ерекше объективтік жүйе. Нақты адам тарапынан қабылданған тіл сол адамның нақты санасының көрінісі.

2. Еңбек және саналы іс - әрекет.Сана - адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті бейнелеудің ерекше формасы.

Адамның жануардан түпкі ерекшелігі ол қаруды қолданып қана қоймастан, оны дайындау қабілетіне ие. Қаруды дайындаудың өзі-ақ ежелгі адамның іс-әрекетін түбегейлі өзгертіп жіберді. Қару дайындау үшін болған әрекет енді биологиялық қажеттілікпен ғана анықталмайды. Бұл тұрғыдан ол қажетсіз, ал қару дайындаудың шын мән – мағынасы кейінгі аң аулау қажеттіліәгінен туындайды, яғни бұл іс орындалып жатқан әрекеттің тәсілін білумен ғана емес, сол қарудың болашақта қолданылуын болжай алуға да байланысты. Қару дайындалудың қажетті шарты бола тұра, сол білік сананың ең алғашқы көрінісі ретінде танылады, яғни саналы іс-әрекеттің бірінші формасы.

Қару дайындауға бағытталған іс-әрекет адамның қылық құрылымын түбегейлі қайта қарастыруға алып келді. Жануар қылығы өз қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған әрекет ішінен мағынасы болашақта ғана көрінетін арнайы әрекеттер бөлініп шықты.

Алғашқы рет сана мен іс-әрекеттің бірлігі жөніндегі идеяны алға тартқан Л.С.Рубинштейн. Ол «іс-әрекет және сана назар аударылған объектінің екі, әртүрлі тарапы емес. Олар табиғи біртұтас; теңдік емес, бірлік»,- деп жазған.

Сана мен іс - әрекет бірлігі принципі әрекеттің санасыз, ал сананың әрекет қатыспайынша қалыптаспайтынын негіздейді. Мұндай көзқарастан сананы тану іс- әрекетті зерттеу арқылы ғана мүмкін екені дәлелденді. Әрқандай ғылыми таным әрекет пен оның өнімін білуден олардың орындалу барысында көрінетін басқа психикалық процестерге өтуі қажет. Осылай, сана мен әрекет бірлігі принципі психологияның барша объектив әдістерінің негізіне айналды.

Ғылымға бұл принциптің енуі іс-әрекет теориясын дұрыс түсінуге бағыт береді. Осы кезге дейін психологияның қай бағыты болмасын, психиканы – ішкі құбылыс, ал әрекетті- сыртқы деп түсіндіретін. Ал сана мен іс- әрекет бірлігі принципінен келетін болсақ, шынында да, психика, сана тек ішкі құбылыс болып қалмайды. Осылайша, әрекетте тек сыртқы көріністермен танылып қалмай, өзіне тән ішкі мазмұнға да ие, бірақ бұл қасиет оның бір тараптан толық сипатын бере алмайды. Сана мен әрекет бірлігінің мәні: тұлғаның санасы мен барша психикалық қасиеттері әрекетте көрініп қана шектелмей, сол әрекет процесінде қалыптасады.

3. Тіл және адам санасы.Адамның күрделі құрылған саналы әрекетінің қалыптасуына себепші болған екінші шарт – бұл тілдің туындауы еді. Тіл деп қоршаған орта заттарын, олардың әрекетін, сапасын және объектілер арасындағы қатынастарды бейнелейтін белгілер жүйесін айтамыз. Сөз сөйлеуге қосыла, тілдесудің негізгі құралына айналады, соның арқасында адам ақпарат топтайды, білдіреді, адамдар әулетінің тәжірибесіүйреніп, игереді.Тілдің келіп шығуы жөнінде талай болжамдар мен теориялар айтылған.Ғылыми түрде алатын болсақ, тілдің шығу негізін адамның қоғамдық еңбек қатынастарынан іздеген жөн.

Тіл- заттарды, олардың қозғалысы, сапасы және қатынастарын білдіретін таңбалар жүйесі, ақпарат жеткізуші құрал ретінде адамның саналы әрекетінің бұдан былайғы өркендеуінде үлкен маңызға ие болды. Осыдан тіл де еңбекпен қатар, сананың қалыптасуның негізгі себептерінің бірі.

Тілдің адам өміріне енуі іс-әрекетке өте мәнді болған үш өзгеріс енгізді:

-                     Қоршаған орта заттары мен оқиғаларын жеке сөздер мен сөйлемдерге келтіріп, тіл сол заттарды бөліп алып, оларға назар салып, есте қалдыруға мүмкіндік берді, яғни тіл біз танитын дүниені екі есе көбейтіп, ол жөніндегі ақиқатты жадқа бекіту мен адамның ішкі жан дүние бейнелерін түзеуге жәрдемдесті;

-                     Тілдегі сөздер белгілі заттарды атап қана қоймастан, олардың мәнді қасиеттерін абстракт танып, қабылданушы затты тиісті категорияларға жатқызуға көмек берді. Осыдан тілге байланысты дерексіздену мен қорытындылау процесі қамтамасыз етіліп, сөз енді тек тілдесу құралы ғана емес, бейнелеудің сезімдік дүниеден ақыл-сана әлеміне келтірілген ойлаудың да жабдығына айналды;

-                     Тіл адамзаттың қоғамдық тарихында жинақталған ақпаратты жеткізудің бірден-бір құралы. Ғасырлар өтумен қоғамдық тарихи тәжірибедегі күрделенген ақпаратты ұрпақтан ұрпаққа жеткізумен тіл адамға сол тәжірибені игеріп, жеке басының қолынан келмейтін білім, ептілік пен әрекет тәсілдерін үйреніп алуына жол ашты.Тіл сана дамуының ең маңызды, шынайы құралы болды.Тіл адамның саналы іс- әрекетінің барша саласынга қатысуымен, оның психикалық процестерінің ағымын жаңа деңгейге көтерді. Сондықтан да тіл мен сөзді адамның бүкіл саналы өмірінің арқауы деп қарастыруға болады.

Сонымен, сана өзімен қатар еңбек барысында пайда болған тілмен бірге жасайды, тілсіз сана жоқ. Сана адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті бейнелеудің ерекше формасы.

 

Бақылау сұрақтары.

 

1.        Орта ғасыр психологиясында материалистік идеялардың дамуы.

2.        Орта ғасыр психологиясында идеялистік идеялардың дамуы.

 

 

 

4 лекция.

 

ІІ-бөлім. Жаңа дәуірдегі психологияның дамуы. ХVІІ ғасырдағы Европалық психология.

 

Жоспар:

1.Рационалистік психология. Декарт.