Эмпирикалық психология. Бэконның индукция ілімі

2. Эмпирикалық психология. Бэконның индукция ілімі.

3. Дж.Локктың эмпирикалық таным теориясы.

Бұл кезенге ғылым мен техникадағы, анатомия мен физиологиядағы көптеген ашулар мен өнертабыстар жатады. Осыған орай психология пәніне деген көзқарастарда өзгерді:жан ұғымы өзгеріс ала бастайды.

Рационалистік психология.

17 ғасырда француз ғалымы Рене Декарт (1596-1650) рационалистік психологияның негізін салды. (рацио-латын сөзі, қазақша «ақыл» деген мағынаны білдіреді). Рационалистік психология – дуниетану мен ақиқат білім алудың жалғыз ғана дұрыс жолы — ақыл ой деп есептеді. Декарт дуалист (латиница «дуа» қазақша екі деген сөз), яғни дүниенің қос негізі бар деп үағаздаушы ғалым. Декарттың айтуынша, дүниенің қос негізі бар: ол материя мен ойлаушы жан. Материя кеністіктен орын алады, оның

Эмпирикалық психология.

Капитализмнің пайда болып дами бастауы, әсіресе, жаратылыстану ғылымдарының өрістеп алға басуына себепші болды. Ғылым атаулы тұрмыспен байланысып, тәжірибелі ғылымдырға айнала бастады. Осындай тәжірибелі ғылымдарға негіз салған ағылшынның белгілі философы Бэкон болды. Френсис Бэкон (1561-1626) жан туралы ғылымың шетінетіп оның орнына сана туралы жаңа ғылым жорамалын құрды. Ол сана құбылысының негізіне эмпирикалық зерттеуді жатқызды. Егерде басқалар жанда өмірмен тенестірсе, Ф.Бэкон болса алғаш рет «өмірлі» мен «жанды» деген ұғымды бір бірінен бөлді.

Александр патшаның тәсілінен кейін (IV ғ.б.д.д.) өте ірі көне монархия пайда болды. Оның кейінгі ыдырауы тарихтың көне әлемінде жаңа кезең ашты- ол эллинистикалық . Оған Греция мен Шығыс елдерінің мәдени элементтерінің синтезі тән.

Тұлғаның қоғамдағы жағдайы түп төркінімен өзгерді. Тәуелсіз грек туған елімен, қалыпты әлеуметтік ортамен байланысты жойып алды. Барлық қаталдықпен ол өзгермелі әлемдегі өзінің өмір сүру тұрақсыздығын сезінді. Бұрынғы кезеңнің ұлы интеллектуалдық жетістіктеріне, ақылдың құдыретіне сену күдік туғызады. Осыдан барып олардың тәуелсіздігіне, дәлелденбегеніне байланысты, айналадағы әлемге қатысты пікірден мүлде бас тартуды талап ететін скептицизмдік философия пайда болады. Мұндай интеллектуалдық бағыт этикалық мотивациядан пайда болды. Яғни ақиқатты іздеуден бас тарту, атаракциялық (грек тілінен аударғанда толқудың жоқ болуы) жағдайды иемдену мен рухани тыныштықты иемденуге де мүмкіндік береді деп болжанды.

Эллиндік дәуір гректердің саяси өмірімен қатар рухани әлемін де ұлы өзгерістерге алып келген Александр Македонский жорықтарымен (б.з.д. 334-323) басталады. «Эллинизм» термині гректердің hellenizo деген сөзінен шыққан және «грекше сөйлеу», «грекше жасау» деген ұғымды білдіреді. Эллиндену, А.С.Богомоловтың айтуынша, орасан зор аймақты мекендеген мәдениеті жоғары дамыған халықтардың эллиндік мәдениетті қабылдай отырып, грек және әртүрлі варвар халықтар мәдениеттері өзара байланысып, синтезделуі нәтижесінде өзіндік өркениетті қалыптастыруы болып табылады. Эллиндік монархиялар жағдайындағы жаңа өмір тәртібі бұрынғы « құндылықтарды» қажет етпеді, мемлекет пен адам арасындағы ескі байланыс бұзылды. Эллиндік адам енді «азамат» емес, орасан зор империяның арасына сіңіп кеткен « бағыныштылар» еді.

Классикалық грек мәдениетінің эллинизмге өзгеруі тереңдік пен тазалықтың жоғалуына әкелгенімен, шығыс мәдениетімен синтезделу нәтижесінде оның интенсивті дамуына жол ашылды. Жаңа мәдени орталықтар пайда болды: Пергам, Родос, Александрия, олардың даңқы белгілі дәрежеде Афиныдан асып түсті. Эллинизмнің жақын беттерінің бірі Эпикур шығармашылығы және б.з.д. IV ғасырдың соңында ол негізін қалаған «Бақ» мектебі өкілдерінің философиясы болды Оның ілімінде каноника да (ақиқаттың өлшемі және таным ережелері туралы ілім), физика да (болмыстың құрылысы туралы ілім) бар, алайда олар этиканың функциясы арқылы ғана жүзеге асады. Яғни, бұл- адамның мақсаты туралы ілім, бақыт және оған жетудің тәсілдеріне негізделеді. Эпикур бойынша ғалам табиғатын білмей өмір мен өлім, тағдыр және т.б. алдындағы адам жанында болатын қорқынышты жеңу мүмкін емес. Ал онсыз бақытқа жету мүмкін емес. Эпикурдың айтуынша бақыт-бұл еш нәрсемен бүркемеленбеген ләззат, ол «денеге тән қасіреттің жоқтығынан» немесе жанның тебіреніссіз қалпынан көрінеді. Сондықтан Эпикур үшін нағыз идеал практикалық даналық болып табылады, яғни моральдық өмірді басқаруға жағдай жасайтын ақыл-ой.

Адам- азаматтың орнына тарихи аренаға адамзатқа тән байланыстардың ішінде тек достықты ғана қадірлейтін адам- индивид келді. Эпикур тағдыр мен фатализмге қарсы шыға отырып, өз замандастарына бақытқа жетудің жаңа жолын көрсетті: бақыт іштен туындайды және ол тек біздің қолымызда, ал қалған нәрсенің бәрі іш пыстыратын бос дүние. Александрияда жекелеген ғылымдардың гүлденуі ерекше көзге түседі. Кітапхананың жұмысымен байланысты философияның қалыптасуы, математиканың (Евклид), механиканың (Архимед) дамуы, астрономияда гелиоцентристік төңкеріс жасауға талпыныс (Аристарх), эллиндік медицинаның жеткен шыңдары, анатомиядағы табыстар, географияның жүйеленуі (Эратосфен), сипаттамалы жаратылыстанудың, тарихтың, бейнелеу өнерінің, техниканың дамуы. Мұның бәрі – ерекшелігі мамандану болып табылатын көлемі жағынан да, сапасы жағынан да өзгеше жаңа феноменнің өмірге келгендігін дәлелдейді.

 

Адамның санасының пайда болуы мен оның сипаты психика дамуының ең жоғары, жаңа сатысынан дерек береді. Жануарларға тән психикалық бейнелеуден саналық бейнелеудің айырмашылығы бұл заттасқан шындық болмысты бейнелеу. Ішкі психикалық құбылыстардың болуы, әлемнің субъектив бейнеге енуі адам психикасының мәңгі зерттелетін сыры.

Сана психикасының ерекше сапалық формасы тіршілік эволюциясында өзінің ұзаққа созылған тарихына ие болғанымен, ол алғашқы рет еңбек пен қоғамдық қатынастарға түскен адамда ғана пайда болды.

Адамның саналы әрекетінің үш айрықша белгісі бар: 1) адамның саналы әрекеті биологиялық себеп- салдармен байланысы жоқ. Кейбір жағдайларда адам биологиялық қажеттілікке бой сұнбай , оған қарсы шығады; 2) адамның саналы әрекеті жануарлардағыдай заттың сырқы көрінісімен ғана қанағаттанбастан, оны тереңірек, жан – жақты тануға бағытталады. Адам нақты көрнекіліктен абстрактілі бейнелеуге өтіп, объектердің астарлы байланыстарына үңіле көз жіберіп, тысчқы бейне формасын ғана емес, тереңдегі заңдылықтарын тануға ұмтыладыда, соларға орай өз әрекет – қылығына бағыт таңдайды; 3) жануар әрекет – қылықтары биологиялық байланыспен бірге, туа беріліп отырса, адамның біліктері мен ептіліктері қоғамдық – тарих желісінде топталған адамзаттық тәжірибені үйрену негізінде қалыптасып, олар оқу арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізіледі. Адам игілігіндегі әрекет – қылық тәсілдері оның өз тәжірибесінің өнімі емес, өткен әулеттің тарихи – қоғамдық іс - әрекетін игеруден. Адамдағы бұл құбылыс жануарлар болмысында тіпті де болуы мүмкін емес.

Жануарлар қылығынан мүлде өзгеше, адамның саналы әрекетін қалыптастыратын шарттар:

5)                тіршіліктің әлеуметтік – тарихи сипаты;

6)                өмірдің қоғамдық еңбекпен байланысы;

7)                еңбек құралдарын дайындап, пайдалана білу;

8)                тілдік қатынастың пайда болуы.

Сана - психика дамуының жоғары сатысы ретінде, ең алдымен, жалпыны және болмыстағы елеуліні тану қабілеті сияқты қасиетімен ерекшеленеді. Жалпыны білу адамның болмыста әрекет жасауына мейлінше дұрыс бағдар ұстауын қамтамасыз етеді, істі біліп әрекет жасауына, өзін дұрыс алып жүруге мүмкіндік береді. Жалпыны біле отырып адам әрбір жеке міндетті практикалық тұрғыдан шеше алады. Заңдылықтарды біле отырып, белгілі бір оқиғаның болатынын алдын ала болжай да алады. Жалпы мен елеулі жайындағы білімдерді жинақтау ғылымды И.П.Павловтың сөзімен айтқанда, «болмысты және өз басымызды дұрыс алып жүруде жоғары бағдарлықты» қалыптастырады.

Жеке адам санасы мен қоғамдық сана диалектикалық бірлікте болады. Жеке адам санасы оның болмысын ғана бейнелеп қоймайды, сонымен қатар адамзат жинақтаған білімді меңгеру нәтижесі де болып табылады. Екінші жағынан, қоғамдық сана жеке адамдар мен бұқара көпшіліктің шығармашылық іс-әрекетінің нәтижесінде қалыптасады.

Сана объективтік болмыс жайында қорытылған білімнен ғана емес, сондай-ақ болмысқа белгілі түрдегі қатынастардан да көрініп отырады. Адам өзін табиғаттан бөліп алады, белгілі автономия танытады, белгілі дәрежеде бағалай отырып, оқиғаларға байқастап жанасады. Адам қатынастарда интеллектуалды және эмоционалды сипатта болуы мүмкін. Көп жағдайларда саналы қатынастар интеллектуалды, эмоционалды қатынаста, екеуі аралас келеді. Сана адамның шығармашылық қабілеттілігінен көрінеді. Адамның санасы объектвиті дүниені бейнелеп қана қоймай, сонымен қатар оны жасайды.

Адам дүниені саналы түрде өзгертуге талпынады, оны өз қажеттілігіне бейімдегісі келеді, тіпті ол табиғаттың жеке элементтерінен табиғатта кездеспейтін жаңа заттар жасайды. Шығармашылық адамның бүкіл Жерді мекендеуіне жол табуына мүмкіндік береді.

Сананың аса маңызды қасиеті оның есеп беруі болып табылады. Адам өзінің ниеті мен күйзелісі, ойы мен түйсігі туралы өзіне-өзі есеп береді, демек, сана тек қана сыртқы білімді емес, өзін білуді қамтамасыз етеді, яғни өзіндік сана-сезім түрінде де көрініс береді. Адам есеп беруінің арқасында өз күшін реттей алады, өзін түзетіп және дамытып отырады.

Білім негізінде жеке адамның іс-әрекетінедгі және мінез-құлқындағы саналылық мөлшерін анықтауға болады. Жеке адам мінезі мен іс-әрекетінде білімге сүйенеді, ол өткендегіні ескеру және болашақты болжай отырып, неғұрлым тиімді тәсілді таңдап алады. Бұл ретте адам өзін-өзі бақылайды және өз күшін жоспарына қарай реттеп отырады.

Қорыта айтсақ, сана психиканы біріктіруші ең жоғары өмір әрекеті формасы, адамның еңбек әркетіне орай басқалармен тұрақты тілдік қатынасқа келу арқасында қоғамдық тарихи шарттарға сай қалыптасуының нәтижесі.

Сана – бұл қоғамдық болмыс. Сана құрылымында төрт негізгі сипат байқалады: (А.В. Петровский)

5)                Сана қоршаған дүние жөніндегі білімдердің жиынтық бірлігі, оның құрылымына барша танымдық процесстер енеді: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял т.с.с

6)                Санада субъекті мен объектінің айырмашылықтары бекиді. Органикалық әлем тарихында тек адам өзін басқалардан бөлектеп, олармен салыстыра алады. Жалғыз адам-ақ тіршілік иелері арасында өзін тануға, яғни психика әркетінің бағытын өзіне бұруға қабілетті.

7)                Мақсат болжастыру әрекетін қамтамасыз ете алады. Адам табиғат берген заттың формасын өзгертеді, сонымен бірге өзін өзгерту ісін заңдық сипатқа ие саналы мақсатпен ұштастырып, іс-әрекетінің сипаты мен тәсілдерін алдын ала белгілейді, ерік-күшіне бағындырады. Осыдан сана қызметі: мақсат қалыптастыру, себеп салдарын анықтау, еріктік шешім қабылдау, іс-әрекеттің орындалу жолын анықтау т.с.с.

8)                Сана құрылымында әрекетке орай қатынастар орнығады. Адам санасы міндетті түрде өз ішіне күрделі объектив, ең алдымен адам қатысқан қоғамдық қатынастарды бейнелейтін сезімдер жүйесін қамтиды.

Сананың жоғарыда аталған бүкіл арнайы қасиеттерінің қалыптасуы мен көрініс беруінің міндетті шарты – тіл, сөз.

Тіл – бұл қоғамдық тарихи тәжірибе немесе қоғамдық сананы бекіткен ерекше объективтік жүйе. Нақты адам тарапынан қабылданған тіл сол адамның нақты санасының көрінісі.

 

 

Бақылау сұрақтары:

 

1.        Б. Спинозаның таным мен қабілет туралы ілімі.

2.        Т. Гоббастың ерік пен қабілет туралы ілімі.

3.        Г. Лейбництің психология дамуына әсері.

 

5 лекция.

ХVІІІ ғасырдағы психологияның дамуы.

 

Жоспар:

1.     Англиядағы ассоциативтік психология.

2.     Д.Гартли негізгі психикалық элементтер мен олардың ассоциациясы туралы.

3.     Э.Кондлильяктың сенсуалистік таным теориясының дамуы.

Неміс классикалық философиясындағы психолгиялық идеялардың психология ғылымы дамуындағы мәні мен маңызы.

XVII ғасырдың аяқ кезінде және әсіресе XVIII ғасырда бірсыпыра европалық елдердің буржуазияшыл ағартушылары және Жюльен Офре Ламетри (1709-1751) Дени Дидро (1713-1784), Поль Анри Гольбах (1723-1789), Қлод Адриан Гельвеций (1715—1771) сияқты, белплі француз материалистері идеализм мен дшге қарсы күресті.

Француз материалистерінің дүниеге діни-идеалистік көзқарастарға қарсы күресі буржуазияның саяси күресімен тікелей байланысты болды. Феодалдық қоғам құрылысын, феодалдық дәстүрлерді, идеология мен сая-сатты аяусыз сынай отырып, олар орта ғасырлық тәртіп-терді жоюды және қоғамдық құрылысты бружуазияның мүдделеріне сай қайта қүруды талап етті.

Біріншіден, бүл материализм көбінесе механикалық материализм болды. Бүл сияқты өріссіздіктің болып тұ-ратыны сөзсіз, өйткені ол ғылымның даму дәрежесінен туады. Ол кезде ең жоғары дамыған ілім механика болатын; ал, мысалы, химия мен биология сияқты ғы-лымдар енді-енді ғана шыға бастағанды. Сондықтан, химиялық процестерді айтлағанның өзінде органикалык табиғаттың тіпті ең күрделі процестерінің өзінде ғалым-дар механика заңдарын табиғаттың басқа құбылыстары саласына қолдану арқылы таза механикалық жолмен түсіндіруге тырысты.

Екіншіден, француз материализмі метафизикалық материализм болды. Ол табиғатты тарихи даму процесінде алып қарамады. Ол табиғатта болып тұратын өзгерістерді сол бір процестердің өздерінің жай қайталануы деп түсінді. Диалектика табиғат қүбылыстарын түсіндіру ісіне де, танымға да қолданылмады.

Ақырында, үшіншіден, француз материалистері қоғамдық өмірді түсіндіруде идеалистер болып қала берді. Олар қоғам дамуындағы объективті заңдылықты аңғармады, өндірістің басты ролін, сондай-ак, дүшпан таптарға бөлініп отырған қоғамда тап күресінің шешуші маңызы болатынын түсінбеді. Александр патшаның тәсілінен кейін (IV ғ.б.д.д.) өте ірі көне монархия пайда болды. Оның кейінгі ыдырауы тарихтың көне әлемінде жаңа кезең ашты- ол эллинистикалық . Оған Греция мен Шығыс елдерінің мәдени элементтерінің синтезі тән.

Тұлғаның қоғамдағы жағдайы түп төркінімен өзгерді. Тәуелсіз грек туған елімен, қалыпты әлеуметтік ортамен байланысты жойып алды. Барлық қаталдықпен ол өзгермелі әлемдегі өзінің өмір сүру тұрақсыздығын сезінді. Бұрынғы кезеңнің ұлы интеллектуалдық жетістіктеріне, ақылдың құдыретіне сену күдік туғызады. Осыдан барып олардың тәуелсіздігіне, дәлелденбегеніне байланысты, айналадағы әлемге қатысты пікірден мүлде бас тартуды талап ететін скептицизмдік философия пайда болады. Мұндай интеллектуалдық бағыт этикалық мотивациядан пайда болды. Яғни ақиқатты іздеуден бас тарту, атаракциялық (грек тілінен аударғанда толқудың жоқ болуы) жағдайды иемдену мен рухани тыныштықты иемденуге де мүмкіндік береді деп болжанды.

Эллиндік дәуір гректердің саяси өмірімен қатар рухани әлемін де ұлы өзгерістерге алып келген Александр Македонский жорықтарымен (б.з.д. 334-323) басталады. «Эллинизм» термині гректердің hellenizo деген сөзінен шыққан және «грекше сөйлеу», «грекше жасау» деген ұғымды білдіреді. Эллиндену, А.С.Богомоловтың айтуынша, орасан зор аймақты мекендеген мәдениеті жоғары дамыған халықтардың эллиндік мәдениетті қабылдай отырып, грек және әртүрлі варвар халықтар мәдениеттері өзара байланысып, синтезделуі нәтижесінде өзіндік өркениетті қалыптастыруы болып табылады. Эллиндік монархиялар жағдайындағы жаңа өмір тәртібі бұрынғы « құндылықтарды» қажет етпеді, мемлекет пен адам арасындағы ескі байланыс бұзылды. Эллиндік адам енді «азамат» емес, орасан зор империяның арасына сіңіп кеткен « бағыныштылар» еді.

Классикалық грек мәдениетінің эллинизмге өзгеруі тереңдік пен тазалықтың жоғалуына әкелгенімен, шығыс мәдениетімен синтезделу нәтижесінде оның интенсивті дамуына жол ашылды. Жаңа мәдени орталықтар пайда болды: Пергам, Родос, Александрия, олардың даңқы белгілі дәрежеде Афиныдан асып түсті. Эллинизмнің жақын беттерінің бірі Эпикур шығармашылығы және б.з.д. IV ғасырдың соңында ол негізін қалаған «Бақ» мектебі өкілдерінің философиясы болды Оның ілімінде каноника да (ақиқаттың өлшемі және таным ережелері туралы ілім), физика да (болмыстың құрылысы туралы ілім) бар, алайда олар этиканың функциясы арқылы ғана жүзеге асады. Яғни, бұл- адамның мақсаты туралы ілім, бақыт және оған жетудің тәсілдеріне негізделеді. Эпикур бойынша ғалам табиғатын білмей өмір мен өлім, тағдыр және т.б. алдындағы адам жанында болатын қорқынышты жеңу мүмкін емес. Ал онсыз бақытқа жету мүмкін емес. Эпикурдың айтуынша бақыт-бұл еш нәрсемен бүркемеленбеген ләззат, ол «денеге тән қасіреттің жоқтығынан» немесе жанның тебіреніссіз қалпынан көрінеді. Сондықтан Эпикур үшін нағыз идеал практикалық даналық болып табылады, яғни моральдық өмірді басқаруға жағдай жасайтын ақыл-ой.

Адам- азаматтың орнына тарихи аренаға адамзатқа тән байланыстардың ішінде тек достықты ғана қадірлейтін адам- индивид келді. Эпикур тағдыр мен фатализмге қарсы шыға отырып, өз замандастарына бақытқа жетудің жаңа жолын көрсетті: бақыт іштен туындайды және ол тек біздің қолымызда, ал қалған нәрсенің бәрі іш пыстыратын бос дүние. Александрияда жекелеген ғылымдардың гүлденуі ерекше көзге түседі. Кітапхананың жұмысымен байланысты философияның қалыптасуы, математиканың (Евклид), механиканың (Архимед) дамуы, астрономияда гелиоцентристік төңкеріс жасауға талпыныс (Аристарх), эллиндік медицинаның жеткен шыңдары, анатомиядағы табыстар, географияның жүйеленуі (Эратосфен), сипаттамалы жаратылыстанудың, тарихтың, бейнелеу өнерінің, техниканың дамуы. Мұның бәрі – ерекшелігі мамандану болып табылатын көлемі жағынан да, сапасы жағынан да өзгеше жаңа феноменнің өмірге келгендігін дәлелдейді.

Адамның санасының пайда болуы мен оның сипаты психика дамуының ең жоғары, жаңа сатысынан дерек береді. Жануарларға тән психикалық бейнелеуден саналық бейнелеудің айырмашылығы бұл заттасқан шындық болмысты бейнелеу. Ішкі психикалық құбылыстардың болуы, әлемнің субъектив бейнеге енуі адам психикасының мәңгі зерттелетін сыры.

Сана психикасының ерекше сапалық формасы тіршілік эволюциясында өзінің ұзаққа созылған тарихына ие болғанымен, ол алғашқы рет еңбек пен қоғамдық қатынастарға түскен адамда ғана пайда болды.

Адамның саналы әрекетінің үш айрықша белгісі бар: 1) адамның саналы әрекеті биологиялық себеп- салдармен байланысы жоқ. Кейбір жағдайларда адам биологиялық қажеттілікке бой сұнбай , оған қарсы шығады; 2) адамның саналы әрекеті жануарлардағыдай заттың сырқы көрінісімен ғана қанағаттанбастан, оны тереңірек, жан – жақты тануға бағытталады. Адам нақты көрнекіліктен абстрактілі бейнелеуге өтіп, объектердің астарлы байланыстарына үңіле көз жіберіп, тысчқы бейне формасын ғана емес, тереңдегі заңдылықтарын тануға ұмтыладыда, соларға орай өз әрекет – қылығына бағыт таңдайды; 3) жануар әрекет – қылықтары биологиялық байланыспен бірге, туа беріліп отырса, адамның біліктері мен ептіліктері қоғамдық – тарих желісінде топталған адамзаттық тәжірибені үйрену негізінде қалыптасып, олар оқу арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізіледі. Адам игілігіндегі әрекет – қылық тәсілдері оның өз тәжірибесінің өнімі емес, өткен әулеттің тарихи – қоғамдық іс - әрекетін игеруден. Адамдағы бұл құбылыс жануарлар болмысында тіпті де болуы мүмкін емес.

Жануарлар қылығынан мүлде өзгеше, адамның саналы әрекетін қалыптастыратын шарттар:

9)                тіршіліктің әлеуметтік – тарихи сипаты;

10)           өмірдің қоғамдық еңбекпен байланысы;

11)           еңбек құралдарын дайындап, пайдалана білу;

12)           тілдік қатынастың пайда болуы.

Сана - адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті бейнелеудің ерекше формасы.

Адамның жануардан түпкі ерекшелігі ол қаруды қолданып қана қоймастан, оны дайындау қабілетіне ие. Қаруды дайындаудың өзі-ақ ежелгі адамның іс-әрекетін түбегейлі өзгертіп жіберді. Қару дайындау үшін болған әрекет енді биологиялық қажеттілікпен ғана анықталмайды. Бұл тұрғыдан ол қажетсіз, ал қару дайындаудың шын мән – мағынасы кейінгі аң аулау қажеттіліәгінен туындайды, яғни бұл іс орындалып жатқан әрекеттің тәсілін білумен ғана емес, сол қарудың болашақта қолданылуын болжай алуға да байланысты. Қару дайындалудың қажетті шарты бола тұра, сол білік сананың ең алғашқы көрінісі ретінде танылады, яғни саналы іс-әрекеттің бірінші формасы.

Қару дайындауға бағытталған іс-әрекет адамның қылық құрылымын түбегейлі қайта қарастыруға алып келді. Жануар қылығы өз қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған әрекет ішінен мағынасы болашақта ғана көрінетін арнайы әрекеттер бөлініп шықты.

Алғашқы рет сана мен іс-әрекеттің бірлігі жөніндегі идеяны алға тартқан Л.С.Рубинштейн. Ол «іс-әрекет және сана назар аударылған объектінің екі, әртүрлі тарапы емес. Олар табиғи біртұтас; теңдік емес, бірлік»,- деп жазған.

Сана мен іс - әрекет бірлігі принципі әрекеттің санасыз, ал сананың әрекет қатыспайынша қалыптаспайтынын негіздейді. Мұндай көзқарастан сананы тану іс- әрекетті зерттеу арқылы ғана мүмкін екені дәлелденді. Әрқандай ғылыми таным әрекет пен оның өнімін білуден олардың орындалу барысында көрінетін басқа психикалық процестерге өтуі қажет. Осылай, сана мен әрекет бірлігі принципі психологияның барша объектив әдістерінің негізіне айналды.

Ғылымға бұл принциптің енуі іс-әрекет теориясын дұрыс түсінуге бағыт береді. Осы кезге дейін психологияның қай бағыты болмасын, психиканы – ішкі құбылыс, ал әрекетті- сыртқы деп түсіндіретін. Ал сана мен іс- әрекет бірлігі принципінен келетін болсақ, шынында да, психика, сана тек ішкі құбылыс болып қалмайды. Осылайша, әрекетте тек сыртқы көріністермен танылып қалмай, өзіне тән ішкі мазмұнға да ие, бірақ бұл қасиет оның бір тараптан толық сипатын бере алмайды. Сана мен әрекет бірлігінің мәні: тұлғаның санасы мен барша психикалық қасиеттері әрекетте көрініп қана шектелмей, сол әрекет процесінде қалыптасады.

 

Адамның күрделі құрылған саналы әрекетінің қалыптасуына себепші болған екінші шарт – бұл тілдің туындауы еді. Тіл деп қоршаған орта заттарын, олардың әрекетін, сапасын және объектілер арасындағы қатынастарды бейнелейтін белгілер жүйесін айтамыз. Сөз сөйлеуге қосыла, тілдесудің негізгі құралына айналады, соның арқасында адам ақпарат топтайды, білдіреді, адамдар әулетінің тәжірибесіүйреніп, игереді.Тілдің келіп шығуы жөнінде талай болжамдар мен теориялар айтылған.Ғылыми түрде алатын болсақ, тілдің шығу негізін адамның қоғамдық еңбек қатынастарынан іздеген жөн.

Тіл- заттарды, олардың қозғалысы, сапасы және қатынастарын білдіретін таңбалар жүйесі, ақпарат жеткізуші құрал ретінде адамның саналы әрекетінің бұдан былайғы өркендеуінде үлкен маңызға ие болды. Осыдан тіл де еңбекпен қатар, сананың қалыптасуның негізгі себептерінің бірі.

Тілдің адам өміріне енуі іс-әрекетке өте мәнді болған үш өзгеріс енгізді:

-                     Қоршаған орта заттары мен оқиғаларын жеке сөздер мен сөйлемдерге келтіріп, тіл сол заттарды бөліп алып, оларға назар салып, есте қалдыруға мүмкіндік берді, яғни тіл біз танитын дүниені екі есе көбейтіп, ол жөніндегі ақиқатты жадқа бекіту мен адамның ішкі жан дүние бейнелерін түзеуге жәрдемдесті;

-                     Тілдегі сөздер белгілі заттарды атап қана қоймастан, олардың мәнді қасиеттерін абстракт танып, қабылданушы затты тиісті категорияларға жатқызуға көмек берді. Осыдан тілге байланысты дерексіздену мен қорытындылау процесі қамтамасыз етіліп, сөз енді тек тілдесу құралы ғана емес, бейнелеудің сезімдік дүниеден ақыл-сана әлеміне келтірілген ойлаудың да жабдығына айналды;

-                     Тіл адамзаттың қоғамдық тарихында жинақталған ақпаратты жеткізудің бірден-бір құралы. Ғасырлар өтумен қоғамдық тарихи тәжірибедегі күрделенген ақпаратты ұрпақтан ұрпаққа жеткізумен тіл адамға сол тәжірибені игеріп, жеке басының қолынан келмейтін білім, ептілік пен әрекет тәсілдерін үйреніп алуына жол ашты.Тіл сана дамуының ең маңызды, шынайы құралы болды.Тіл адамның саналы іс- әрекетінің барша саласынга қатысуымен, оның психикалық процестерінің ағымын жаңа деңгейге көтерді. Сондықтан да тіл мен сөзді адамның бүкіл саналы өмірінің арқауы деп қарастыруға болады.

Сонымен, сана өзімен қатар еңбек барысында пайда болған тілмен бірге жасайды, тілсіз сана жоқ. Сана адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті бейнелеудің ерекше формасы.

 

3.Д.Дидроның материализмі.

4. Ф.Энгельстің өз еңбегінде көрсеткен фр. Материализмінің кемшіліктері

 

6 лекция.

 

ХІХ ғасырдағы психологияның дамуы.

 

Жоспар

1.           Психология ғылымы дамуының табиғи-ғылымдық алғышарты: жаратылыстанудың алға басуы, психофизиканың, психометриканың тууы.

2.           Дж.Милль: ментальды химия теориясы. Ғылымдағы психологизм. 3.А. Бэн: дұрыс пен қателіктің ережесі.

3.           И.Ф. Гербарт.

4.           Ч. Дарвин: Биологиялық себептілік принципі, эволюциялық тұрғыдан келудің дамуы.

5.           Ч.Дарвиннің дифференциалды психологияға, зоопсихологияға, даму психологиясына, эмоция психологиясына және т.б. қосқан үлесі.

Ассоциотивтік психологиядағы жаңа даму кезеңі атақты психолог, экономист Джон Стюарт Милльдің (1806-1873) атымен байланысты. Джон Стюарт Милльдің тәрибиешісі өзінің әкесі Джеймс Милль болды.Оның ойынша психологияның заңдылықтары адамның рухани өмірінің мазмұны жайлы білім ғана беріп қоймайды, сондай-ақ оның шексіз толық жетілу қабілетін де айтады.Үлкен жетістікке жеткен өзінің ұлында осы әдіспен басшылық жасады.12 жасында Джон өзінің қатарластарынан озып шықты.Ол көптеген тілдермен қатар, жоғарғы математиканың да бірнеше бөлімдерін білді.Адамның психикалық өмірі ассоциациялық заңға бағынады деген пікірді қабылдай отырып, кіші-Милль өз әкесінің осы пікірене маңызды коррективалар (өңдеулер) енгізді.Ол «ментальды физиканы» «ментальды химияға» ауыстыруды ұсынды.Мынаны ескеру керек, осы кезең химия дамуының ірі жетістіктерімен байланысты болды. Бұндай ауысу мынаны білдірді, яғни бірінші психикалық элементтердің жаңа өніммен байланысты, соңғы оның жоқ болған негізгі элементтерінің сапасын иемденуге қабілетті, осыған сәйкес көміртегі мен сутегінің синтезі судың мүлде жаңа сапаны иемденуіне себеп болады. Джон Стюарт Милльдің ойынша осындай «химиялық» өзгеріс психика аймағында да болады.

Джон Стюарт Милльдің «ментальді (психикалық) химия» жайлы пікірі психологиядағы ассоциативтік бағыттың әлсіз жақтарын иемденуге маңызды роль атқарады.Әсіресе шығармашылық ойлау мәселесін өңдеуде. Сондай-ақ Милль ассоциацияның заңдылықтарын негізгі үш түрге бөле отырып қарастырды:

1.Ұқсастық «ұқсас идеяларға бір-бірін қоздыру тән) (сходным идеям присуще возбуждать друг-друга).

2.Көршілестік (смежности) (егер екі әсер жиі бір уақытта уайымдалса «переживаются) немесе біреудің басқаға үздіксіз ауысса, онда сол жағдайда олардың біреуі санаға қайта оралғанда, ол басқа әсердің пайда болуына тенденция туғызады).

3.Өнімділік «интенсивности) (әсердің күші оның басқамен шағылысу жиілігін анық етуі мүмкін). Сондай-ақ Милль іс-әрекетке де көңіл аударды.Оның зерттеу іс-әрекетінің әдісі жайлы ілімі «Логика» (1843) деген жұмысында баяндалды.Ассоциацияны логика заңдарынан өнімді деп қарастыра отырып, яғни логикалық операциялар әсердің ішкі индивидуалдық ақылының байланысын өзіне бағындырады деп дәлелдеді. Сондықтанда логика адам ойлауының дұрыстық критериі болып табылады. Дегенмен Милльдің ойынша ең маңыздысы, логика психологияға сананың мазмұнын зерттеуге көмектесетін объективтік және индивидуальдық әдіс болуы мүмкін.Нағыз осындай әдіс психологияны объективтік ғылыммен байланыстырады, және оның болашақта шынайы және нақты дисциплина (тәртіп) ретінде дамуына жол ашады.

А.Бэн (1818-1903) «Ощущения и интеллект» (1855) «эмоции и воля» (1859) еңбегінде ассоциативтік психология тек индивидтің санасында өмір сүретін ассоциацияны ғана емес, соның негізінде жатқан мінез-құлықты да қарастыруы қажет деп дәлелдеді.Бэн мынаны да ұстанды, яғни тек ми ғана емес, әртүрлі дәрежедегі «денелік жүйе» де психикалық функциялармен байланысады деді. Ол сенімді түрде «психофизикалық параллелизм» теориясын ұстанды.Дегенмен Бэн осы әдісті жанның денеден жекеленуі сияқты емес, олардың бөлінбейтін пікірін қарастырды.Көп көңілді Бэн психикалық іс-әрекеттің деңгейіне аударды.Бэн Декарттың психологиясында негізгі категориялардың бірі болған спонтанды әрекеттің рефлексіне қарсы болды.Пайда болу үшін тікелей физикалық себеп аз болатын әрекетті ол спонтанды деп атады.Спонтанды қозғалыстың рпинципін Бэн дағдының пайда болуы деп түсіндірді. Бэн инстинктік мінез-құлықтан еріктік мінез-құлыққа өтуді анықтайтын факторларға да назар аударды.Бэн доказывал что как природа, пробуя и ошибаясь, отбирает наиболее продуктивные виды, так и человек совершает переход от неосознанного, спонгтанного поведения к разумному и волевому не сразу, но постепенно.Человек отбирает путем проб и ошибок наиболее продуктивные и целесообразные формы реакции на определенные события и предметы окружающего мира, корорые и закрепляются в виде навыка или волевого, разумного действия.

Осылайша психологияда дұрыстық пен қателіктің ережесі пайда болды.

Бірден бір ассоциативтік психологияны құруға талпыныс жасаған неміс психологы, әрі педагог И.Ф.Гербарт (1776-1841) болды.Оның теориясында ассоцианизмнің негізгі рпинциптері мен неміс психологиясының дәстүрлі әдістері- апперцепция идеясы, жанның белсенгілігі, санасыздықтың рөлі біріктірілді. Гербарттың ойынша біздің сыртқы әлеміміз ішкі әлеммен байланысты, сондықтан-да бейне, әсіресе адекватты бейне жайлы айту мүмкін емес. Адекваттілік пен нақты бейне деңгейі жайлы сұрақты талдаудан құтылу үшін Гербарт «түйсіну» терминін «елестету» терминімен алмастырды.Гербарттың «Психология по-новому, основанная на метафизике, опыте и математике» (1816) және «Учебник психологии» (1834) деген еңбектері ассоцианизм дамуының жаңа кезеңі болды.Ассоциация елесі жайлы айта отырып, Гербарт мынандай қортындыға келді, яғни елес адам жанындағы пассивті элемент емес, ол оның психикалық сферадағы жағдайын анықтайтын, өзіндік белсенді зарядтардан тұрады. Лейбництің жан құрылымы жайлы теориясын дамыта отырып, Гербарт яғни жанды үш қабатқа бөлуге болады деді.-апперцепция, перцепция, және санасыздық. Сонымен қатар апперцепция арқылы ол анық және нақты сана аймағын түсінді, ал перцепция арқылы бұлдыр сана аймағын таныды.Сондықтанда Гербарт үшін жан аймағы сана аймағына қарағанда кең болды және ол үшін маңыздысы санасыздық болды.

И.Гербарттың психологиясы екі бөлімнен тұрады – «жан статистикасы» мен « жан динамикасынан». Жан статистикасының пәні сол кезде тыныштық кезеңінде оның тепе-теңдік шартының көрінісін өолеу нәтижесінен алынуы болып табылады.Жан динамикасының пәні санадағы көрініс қозғалысының шартын анықтаудан тұрады. Жан статистикасында көрініс жайлы ілім дамып, олардың арасында әртүрлі байланыстардың типтері қалыптасып, санаың аймағы мен табалдырығы бейнеленеді.

Гербарт көріністен басқа санадан сезім мен ерікті де бөліп алды.Ол көріністердің арасындағы қарым-қатынастың өнімі болып саналады.Гербарттың психологиясында рухани өмір көріністердің өзара әрекетінің нәтижесі болады.Гербарт өзінің ғылыми мектебін ашты. Оның ең атақты өкілі М.В.Дробши (1802-1896)- математик, логик, философ-идеалист және психолог болды.Ол оның жүйесінің жан-жақты таралуына көп жасады.Гербарттың басқа ізбасары В.Ф.Фолькман өзінің «Учебнике по психологии» (1856 г) еңбегінде психикалық көрініс жайлы жаңа мәліметтерді мұқият енгізді.Ерекше атақты Гербарттың үш шәкірті алды.-Т.Вайтц (1821-1864), М.Лацарус (1824-1903) және Г.Штейнталь (1823-1899).

Психологизм- әлеуметтанушылық зерттеу принципі; мұнда әлеуметтік процестер мен құбылыстар психологиялықтың туындылары деп сипатталады.Психологизм принципінің рөлі мен маңызын әлеуметтік өмірдің психологиялық механизмдерін жете зерттеген америкалық социологтар асыра бағалады. Әлеуметтанудағы психологиялық мектептің өкілдері адамдардың бейімділіктері мен эмоцияларын әлеуметтік процестер динамикасының негізгі факторлары деп пайымдады.Социологияның дербес ғылым болып дамуы нәтижесінде бұл принциптің едәуір әлсіреуі болғанымен, ол жойылған жоқ. Оны белгілі бір шамада тұлғаралық қатынастарды зерттеушілер- символдық интернационализмнің, феноменология мен этномедологияның өкілдері ұстанды.

Ч.Дарвиннің (1809-1882) эволюциялық теориясының пайда болуы психология мен эксперименталды психологияның пайда болуы үшін маңызы зор болды.Дарвиннің «Происхождение видов путем естественного отбора» (1859) деген басты еңбегінде айтылған, яғни қоршаушы орта реакцияны тудыруға ғана қаблетті емес, организмге соған бейімделуге талап етілгендіктен, өмірлік іс-әрекетті өзгертуге де қабілетті күш болып табылады.Сол организм жайлы ұғымда өзгерді: өткен биология түрлері өзгермейді, ал тірі дене өз кезегінде мәңгілікке физикалық және психикалық конструкцияға тіркелген деп санайды. Денелік процестер мен функцияларды өнім мен сыртқы өмірдің шарттарына бейімделу орудиясы деп қарастыра отырып, Дарвин мінез-құлық анализінің жаңа моделін толық және оның компоненттерін жиі ұсынды.Сонымен психика өмір дамуының заңды нәтижесі, бейімделу құралы болып қалыптасты.Ғылыми және дүниетанымдық маңызды Дарвиннің «Происхождение человека и половой отбор» (1871) еңбегі иемденеді.

Адам организмін жануарлардыкімен салыстыра отырып, Дарвин анатомиялық және физиологиялық белгілермен шектеліп қалған жоқ. Ол мұқият талдауға эмоционалдық жағдайдармен қатар жүретін анық қозғалыстарды душар етті.Өзінің бақылыаун ол «Выражение эмоций у животных и человека» (1872) деген еңбегінде баяндады.Дарвиннің негізгі түсіндірмелі идеясы былай қорытындыланды, яғни анық қозғалыстар (жұдырық түйю т.б.) – бұл біздің бұрынғы қылықтарымыздың редументтік қозғалыстары сияқты мүлде бөлек нәрсе.Ешқашан өмір үшін үздіксіз күрес негізінде бұл қозғаластар маңызды практикалық мәннен тұрды.Дарвиннің ілімі психологиялық ойлаудың мәнін өзгертіп, психологиялық ғылымның жаңа аймағы – дифференциалдық психологияның пайда болуын ынталандырды.Ч.Дарвин – ағылшын табиғат зерттеушісі, жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің табиғи сұрапталу арқылы пайда болуы жөніндегі эволюциялық ілімнің негізін салушы.

Дарвин 1834 жылы Кембридж университетін бітірген соң, «Бигл» кемесімен дүние жүзіп айналып шығу саяхатына қатысқан (1831-1836). Осы саяхат кезінде ол көптеген зерттеу жұмыстарын жүргізіп, зоология, ботаника, геология, палеонтология, антропология және этнография саласынан аса маңызды мәліметтер жинаған.Кейін осы мәліметтерге сүйене отырып, ол «Маржан рифтерінің құрылысы мен таралуы» деген еңбегінде (1842) ерте заманда өліп біткен жануарлар мен қазіргі жануарлардың арасында тарихи байланыстың барлығын: «Жанартаулы аралдары геологиялық бақылау» деген еңбегінде (1844) Ғалапагос аралдарынан бұрын еш жерде кездеспеген кесіртке, тасбақа және құстардың түрін тауып, олардың Оңтүстік Америка түрлеріне жақындығы бар екенін: «Оңтүстік Американы геологиялық бақылау» деген еңбегінде (1846) Оңтүстік және Солтүстік Америка құрлықтарының жануарлар дүниесін салыстырғанда, олардың түрлік құрамында үлкен айырмашылықтың бар екенін анықтап, жануарлардың географиялық таралу заңдылықтарын ашты.1868 жылы жарық көрген Дарвиннің екінші маңызды еңбегі – «Үй хайуанаттары мен мәдени өсімдіктердің өзгеруі». Бұл еңбегінде Дарвин өсімдіктер мен жануарлардың адамға пайдалы түрлерін қолдан сұрыптау арқылы шығару жөніндегі мәліметтер, органикалық формалардың эволюциясы жайында аса құнды дәлелдемелер келтірілген.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1.        А. Бэн мінез туралы.

2.        К.Д. Ушинскийдің педагогикалық антропологиясының қазіргі психология үшін мәні.

3.        М.М. Троцкий, Н.Я. Грот зерттеулері.

7 лекция.

 

Психологияның дербес ғылым ретінде дамуы

 

Жоспар:

1.     Дж.Милль: ментальды химия теориясы. Ғылымдағы психологизм. .А. Бэн: дұрыс пен қателіктің ережесі.

2.     И.Ф. Гербарт.

3.     Уалихановтың этнопсихологиялық зерттеулер.

4.     Уалихановтың психологиялық ой-пікірі.

5.     А.Құнанбаев адамның жан құбылысы туралы көзқарасы.

Қазақ топырағында ағартушылық идеяның туын алғаш көтерген Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов бүкіләлемдік ғылым-білімнен мейлінше мол сусындаған, жан-жақ-ты білімді, озат ойлы, ерекше дарынды адам еді. Ол өзін терең тарихшы, ерінбес этнограф, батыл саяхатшы, талмас географ, білгір әдебиетші, шебер суретші, жалынды публицист, жан сырын ұққыш, нәзік психолог, тәлімгер-үлгілі ұстаз ретінде көрсете білді. Небәрі отыз-ақ жыл өмір сүрген Шоқан аз өмірінің ішінде бүкіл азаматтық ғылымның көптеген салаларына бағасын мәңгі жоймай-тын үлес қосты.

Шоқан Уәлихановтын, пікірінше, халықтардың ұлттық психологиясын көрсететін белгілердің бірі — сол ха-лықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері. Ол сөз өнерін халық бойына біткен зор таланттың, керемет қабылеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. «Халықтың тұрмысы мен әдет-ғүрпы, — деп жазды ол, — бә-рінен де артық тілден көрініс табады. Өткенді қастерлеу және аңыздардың молдығы — терістік және Орта Азия көшпелі халықтарыньщ ерекше қасиеті. Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл».

1. Адамды тану мәселесі — талай оқушылардың назарын өзіне аударған жәйлердің бірі. Грек елінде Аристотельден басталатын жан дүниесі жайлы ой-пікірлердің ілкі тарихы бар. Жан дүниесінің сыры жайлы деректі пікірлерді Әбу Насыр әл-Фараби, Асанқайғы, Шалкиіз, Ақтамберді, Махамбет, т. о. қазақ ақын-жыраулары мен ойшылдары да айтқан. Өресі биік психологиялық ой-пікірлерді Шоқан, Ыбырай, Сұлтанмахмұт шығармаларынан да кездестіреміз. Түркиялық қазақ ғалымы Халифа Алтайдың «Ғылымхал» кітабында мынадәй жолдар бар: «Бүкіл әдам атаулы, жаратылыс турғьісынан екі нәрседен түрады: а) Ет, сүйек, қан, май, сіңір тәрізді көзге көрінетін нәрселер; ә) ой-сезім, білім,... айну, сүйіну, жан ашу сияқты көзге көрінбейтін рухани нәрселер. Біріншісі — денеміз, екіншісі — рухымыз (жанымыз)».

1. Ы. Алтынсарин де Шоқан сияқты арнаулы психологиялық еңбектер жазып қалдырмаған кісі. Әйтсе де оның сан алуан ойға толы шығармаларынан (оқу құралдары, хаттары мен жазбалары т. б. ) қоғамдық және педагогикалық психология мәселелеріне орайлас айтылған көптеген қызықты деректер табылады. Бұл пікірлер оның тәрбиесіне катысты практикалық істерінен де туындаған сияқты. Ой қозғаған осындай түйіндерге: бала және оны тәрбиелеу жолдары, оқыту процесінің психологиялық, педагогикалық негіздері, мұғалім-ұстаз проблемасы, қоғамдық психология мәселелері т. б. жатқызуға болады.

Психология ғылымы адам өмірінде әр түрлі әдеттің алатын орны ерекше екендігін, істеген істің, жүріс-тұрыстың, демалыстың, яғни өмірдін, сан алуан саласының қай-қайсысы да біртіндеп ұнамды, не үнамсыз әдетке айналып отыратындығын, бірақ әдеттің де әдеті бар, яғни адамда жарамды, жақсы әдеттермен катар жарамсыз, жаман әдеттер де болатындығын ескертеді. Мәселен, салақтық — жаман әдет, одан тәнге де, жанға да пайда жоқ. Осы орайда Ы. Алтынсариннің «Салақтық» атты әңгімесі жарамсыз әдеттің адамға зиянды екендігін жақсы көрсетеді. Кәрім деген жас жігіт жұмыска ыждағатты болғанмен жуынып, таза жүруді білмейді. Ақыры сол тазалыққа бейғамдығының кесірінен ауырып,. қайтыс болады.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1.        Абайдың қара сөздерінің мәні.

2.        Абай Құнанбаевтің өлеңдерінің писхологиялық мәні.

3.        Ш. Уалихановтың еңбектеріне талдау.

4.        Ы. Алтынсарин еңбектері.

 

 

8 лекция.

Психологиядағы ХІХ- ХХ ғасыр шеңберіндегі теориялық тұжырымдамалар

 

Жоспар:

1.     Психология ғылымы дамуының табиғи-ғылымдық алғышарты: жаратылыстанудың алға басуы, психофизиканың, психометриканың тууы.

2.     Дж.Милль: ментальды химия теориясы. Ғылымдағы психологизм. 3.А. Бэн: дұрыс пен қателіктің ережесі.

3.     И.Ф. Гербарт.

4.     Ч. Дарвин: Биологиялық себептілік принципі, эволюциялық тұрғыдан келудің дамуы.

Ч.Дарвиннің дифференциалды психологияға, зоопсихологияға, даму психологиясына, эмоция психологиясына және т.б. қосқан үлесі

1.Анимизм латынның анима (жан, рух) деген сөзінен шыққан. Анимизмнің танымдық негізіне жабайы адамдардың түс көру, өлім сияқты күрделі рухани құбылыстарды өзінше түсіндіруге тырысқандығының нәтижесінде адамдарда оның денесінен басқа «жан», «рух», «аруақ»- жатады.Жалпы алғанда , мифология да, тотемизм де, анемизм де кейінірек пайда болған діни дүниетанымның алғашқы алғышарттары іспетті және оның танымдық негізін құрайды. Қазақтардың ұғымында алғашқы қауымдық сананың «жан» туралы сенім-нанымдардың классикалық үлгілерімен үндесіп жататын, сонымен қатар, кейбір сонылығымен ерекшеленетін анимистік көзқарастардың жұрнақтары сақталған.

Егер орыс халқында «жан» («душа») демек, тыныс алумен (дыхание) байланыстырылса, қазақтар ұғымында адам өлгенде денесінен ұшып кететін шыбын тәріздес, бірақ бейзаттық рухани құбылыс. Онымен қатар «тән рухы» деген де ұғым бар.Ол адам ұйқыға кеткенде оның денесінен бөлініп шығып, уақытша болса да, дербес тіршілік етуі мүмкін. Осыдан келіп, түс көру құбылысын түсіндіруге талпыну орын алады. Және де ескеретін бір жәйт, қазақтар өмірдің бір аты «жалған» деген. Бірақ та бұл ұғым қазақтар арасына кейін сіңген «о дүние» туралы діни дүниетанымға байланысты қалыптасқан деп ойлаймыз. Ал өлген адамдардың рухтары мәңгі өмір сүреді-міс деген сенім қазақтар арасында ислам дінінен анағұрлым бұрын қалыптасқан. Жаман мінез-құлықты адамдарды аруақ атады, «өлі риза болмай, тірі байымайды» деген ұғымдар жоғарыдағы айтылған жәйттер мен тығыз байланысты екенін көреміз.

Анимистік көзқарастың тұрмыстық салт-санаға, жөн жоралғыларға етене енгені белгілі. Тіпті қазақ баласын «жаным» деп жақсы көрсе, ол да анимистік дүние пайымдаудың әсері демекпіз.

Гилозоизм (грек тілінен hale және zol - зат және өмір) – материяның әмбебап тіршілік туралы философиялық ілім. Алғашқы грке материалистері, Бруно кейбір француз материалистері (Робине) және басқалар гилозоистер болды. «Гилозоизм» термині бірінші рет 17 ғасырда енгізілді.Бұл ілім түйсіну мен ойлау қабілетін материяның барлық формаларына тениді. Шындығында түйсік- жоғары дамыған органикалық материяға ғана тән қасиет.

Догматизм (грек тілінен dogma- пікір, ілім, шешім)- тұрақты ұғымдарға, практика мен ғылымның жаңа деректеріне орын мен уақыттың нақты жағдайлары ескерілмейтін формаларға сүйенетін, яғни шығармашылық даму мен ақиқаттың нақтылығы принципін елемейтін ойлау әдісі. Догматизмнің пайда болуы діни түсініктердің, діни догматтардың өзгермейтін , сынауға болмайтын және барлық діндарлар үшін міндетті ақиқаттар деп көрсететін наным талаптарының дамуымен байланысты. Саясатта Догматизм сектанттыққа, шығармашылық марксизмнен бас тартуға, субъективизмге, практикадан қол үзуге апарып соғады.

Схоластика – (грек тілінен scholasticos- мектептік )- орта ғасырлық «мектептік философия», оның өкілдері- схоластар христиандық дін ілімін рационалды түрде негіздеуге және жүйелеуге ұмтылды. Орта ғасырлық схолостикасыда универсалия төңірегіндегі дау-дамайлар үлкен орын алды. Өз тарихында Схоластиктер бірнеше кезеңге бөлінеді, алғашқы кезең Схоласында (9-13ғ)неоплатонизмнің ықпалы басым болды. (Эиугена, Ансельм Кантерберийский Ибн-Рушд, Ибн-Сина) 14-15ғ. Кезеңіндегі «классикалық» схоластиктарда «христиандық аристотелизм» үстемдік етті. (Альберт Великий, Фома Аквинский). Кейіннен (15-16ғ. Католиктік исп. Иезуисті Ф.Суарестің) неосхоластар арасындағы дау-дамай ушыға келіп, катлик шіркеуінің Реформацияға қарсы күресіне ұласты.Бұл идеялық күресті, кейбір авторлар, схоластикалық философияның гүлденуі деп сипаттайды. Содан кейінгі ғасырларда схоластиканың күні өтіп, ол жаңа заманның алдыңғы қатарлы философ ілімдерінің ықпалымен ыдырай бастады. (Декарт, Гоббс, Локк, Кант, т.б.) 19ғасырда схоластика қайта жанданып, католиктік және протестанттық философияның әртүрлі мектептерінің басын біріктіре бастады.

Гераклиттің материализмі және диалектикалық ойлары оның атағын бүкіл Грецияға жайды. Милет мектебінің материалистері сияқты Гераклит те жаратылыстанумен айналысты. Дүниенің түпнегізін, бірақ жалын-оттан іздеді. Табиғат құбылыстары оттан жаратылған, кезі келгенде олардың бәрі отқа айналады. Гераклит заманында ақша айналымы іске қосылған еді. Отты сипаттау үшін Гераклит барлық товарлардың алтынға айырбасталатыны сияқты, барлығы отқа айырбасталады, дейді. Сананы Гераклит психея (рух) деп атады. Рух оның пікірінше метериалдық сипатта болды және ол-оттың ауыспалы жүйелерінің бірі. Одан әрі Гераклит таным теориясын дамытуға талпынады.Танымның мақсаты-табиғатты зерттеп, сырын ашу. Бұл танымдық процесте шешуші роль атқаратындар- сезім мен ақыл-ой. Оның ілімі айқын түрінде бір өзенге екі рет шомылуға болмайды деген тұжырымынан көрінеді. «Барлығы да өзгереді, барлығыда лапылдап жанады да өшеді, өмір дегеніміз мәңгі ағын, тірі өледі, жас қартаяды», т.с.с.

Материалистер әлем кеңістікте қозғалатын атомдардан тұрады деді. Әлемдегінің барлығы белгілі бір заңға бағынады деді. Жан денеге энергияның көзі ретінде қызмет етіп, өте ұсақ қозғалмалы атомдардан тұрады, ол өледі, денемен бірге жоғалып және пайда болып отырады деді. Идеалистер әлем материя мен идеядан (Платон) немесе табиғаттың шығармашылық басы сияқты формадан тұрады деді. Человек- венец природы. Жан ең алдымен ақыл мен адамгершіліктің қайнар көзі. Ол мәңгі өлмейді дейді. Демокриттің біздің заманға дейін фрагменттер түрінде сақталып, бүгінгі ұрпаққа жеткен шығармалары кең ауқымды, ғылымның барлық салаларын қамтыған десек те болады. Әсіресе оның философиядан, логикадан, психологиядан, этикадан, саясаттан, педагогикадан, көркемөнерден, тіл білімінен, математикадан, физикадан жазған шығармалары өз заманында озық үлгілі сипатта болды.

Демокрит өз тарапыныа бұрыннан қалыптасқан категорияларға жаңаша сипат берді, әрі ғылымдық жүйеге тың 123 соны категорияларды да енгізді. Олар- космос, атом, түр (форма), идея, болмыс, шындық, бейболмыс, бос кеңістік, қозғалыс, уақыт, т.с.с. Осылардың ішіндегі «шындық» категориясының маңызы зор болды. Оны алғаш рет қолданған Демокрит еді. Бұл категория арқылы ол заттар мен құбылыстардың қасиеттерін «шын мәнісінде» қандай екендігі, және жұрттың пікіріне қалай қабылданатыны тұрғысынан саралау керек деген.Мысалы; тәтті, ащы, қызыл, жасыл түстер тек жұрттың пікірінде ғана орын алады, ал шын мәнісінде олай емес,әлемде тек атомдар мен бос кеңістік қана, олар тәтті де, ащы да емес, қызыл да жасыл да емес, жұрттың пікіріндегі соңғы айтылған қасиеттер- адамдардың сезім мүшелерінің ерекше күйлеріне сәйкес және оларға әсер ететін атомдардың түріне, орналасу тәртібіне байланысты туатын түйсіктер деп атап көрсеткен.

Демек, атомистердің таным теориясының негізгі түйсіктер болып табылады.Демокрит танымды негізінен екі сатыға бөлген. Төменгі және жоғарғы сатысы деп. Төменгі сатысына түйсіктерге негізделген сезімдік таным жатады. Демокрит танымның аталмыш сатысын күңгірт, көмескі таным деп атаған. Ол ақиқатты тану жолында еш пайда келтірмейді. Бірақ, адамға ақпарат беріп отыру қызметін атқарады. Көмескі, күңгірт танымға көру, есту, сезу (иіс), дәм сезу сияқты түйсіктер жатады. Олардың танымдық ауқымы өте тар, ақиқатты танудағы мүмкіндігі өте мүшкіл, сондықтан да ақиқаттық таным ақыл-ой араласқан тұста ғана өз дәрежесіне көтеріле алмақ. Міне, Демокриттің бұл сараптамасы әлі күнге дейін өз құнын жойған жоқ.

Гиппократ. Гиппократ мектебі бізге «Гиппократтың шығармасы» деген атпен белгілі, ол өмірді өзгермелі процесс деп қарастырды. Оның түсіндіруші принциптерінің ішінен біз ауаны сыртқа (извне) ақыл әкелетін, әлемнің ағзамен үздіксіз байланыста болатын күш ретінде қарастырды, ал мида психикалық функцияларды орындайды. Органикалық өмірдің негізі ретінде біркелкі материалдық бастау жоққа шығарылды. Егер адамдар бірдей болса, онда олар ешқашан ауырмас еді, егер ауырса, онда жазылу тәсілі де бірдей болу керек еді. Бірақ бұлай ешқашан болмайды. Көптеген заттардың негізінде жатқан бірдей құбылыс жайлы оқытуды Гиппократ төрт сұйықтық жайлы оқытумен алмастырды. (қан, шырыш, көк өт және қара өт).Осыдан алдағы айтылатын төрт темпераменттің қайсысы қандай сұйықтан тұрады.- сангвиник (қанды иемденгенде), флегматик (шырыш), холерик (көк өт), меланхолик (қара өт). Болашақ ғылыми психология үшін осы түсіндірмелі принцип өте маңызды орын алды. Біріншіден адамдар арасындағы сансыз айырмашылықты мінез-құлықтың бірнеше белгілері бойынша топтастыруға болатын алдыңғы жоспарға болжам жылжыды; сонымен қатар адамдар арасындағы индивидуалдық айырмашылық жайлы қазіргі оқытудың негізінде жатқан, ғылыми типологияның бастауы салынды. Екіншіден айырмашылықтың себебін Гиппократ ағзаның ішінен іздеді. Ал жүйке жүйесі жайлы бұл заманда білмеді, сондықтанда қазіргі тілмен айтқан типология гуморальды болды. (латын тілінен аударғанда «гумор»- сұйықтық) .

Гераклиттің әлем жалын оттан тұрады деген көзқарасын мойындамады. Ол табиғатты көптеген ұсақ бөлшектерден тұрады дей отырып, ол одан бастау іздеді, яғни хаостан, ретсіз жинақтар мен осы бөлшектердің қозғалысынан ұйымдастырылған космос пайда болады. Мұндай бастауды Анаксагор «нус» (ақыл) деп аталатын, «өте нәзік зат» деп мойындады. Оның айтуынша адам-қолы болғандықтан жануарлардың ішіндегі ең ақылдысы болып табылады деді. Яғни адамның артықшылығын ақыл анықтамайды деген де шықты, бірақ оның денелік (телесная) ұйымы ақылдың - жоғарғы психикалық сапаларын анықтайды. Гераклит, Демокрит және Анаксагордың қалыптастырған принциптері ғылыми әлемді қалыптастырудың басты өмірлік жүйкенің болашақ жүйесін қалыптастырды. Екі жарым мың жыл бұрын Көне Грецияда ашылған түсіндірмелі принциптер барлық уақыттың рухани көрінісін танудың негізі болды.

Біздің дәуірімізге дейін V ғасырда Ежелгі Грецияда құлиеленушілік демократия логика, риторика, психология, философияның жедел қарқынмен дамуына жол ашты. Соттарда, халық жиналыстарында әдемі сөйлеп, халықты, мүмкін болса өз қарсыластарын да айытқанына сендіріп, өз жағына тарта білу өнері алдыңғы қатарға шығады. Осыған байланысты риторика (әдемі сөйлеу өнері) өнеріне ақы алып үйрететін ұстаздар пайда болады. Оларды софистер деп атады. Олардың басты қағидасы- әркімнің өз ақиқаты бар. Жақсылық пен жамандықтың объективті мөлшері жоқ. Кімге не пайдалы болса-сол жақсылық, игілік.

Платон (б.д.д. 427-347 ж.ж.) Сократтан дәріс алған, оның ілімін әрі қарай жалғастырушы. 20 жасында Сократтан дәріс алған кейін Афинада Гекадем атындағы гимназияда ұстаздық етеді. Бұл мектеп алғашқыда Гекадемия деп, соңғы кезде академия деп аталынады.

Платон пікірінше, шын болмыс –ақылмен ғана білуге болатын денесіз идеялар әлемі. Платонның болмысы өздеріне тән идеялары бар рухани көпшілік. Әр идея өз алдына мәңгі және өзгермейді, ол өзіне өзі тән. Идеялардың саны көп, бірақ шексіз емес. Әлемде қанша бір тектес, бір-біріне ұқсас заттар, құбылыстар, процестер, қатынастар т.б. көп болса, соншама идеялар бар. Идеялар бір- бірімен тек қана қарым-қатынаста емес, сонымен бірге бір-біріне бағынышты, немесе бірнеше түрлі идеялар бір ортақ идеяға бағынышты қатынастарда болады. Идеяларға Платон материя мен кеңістікке барабар етілген болмыс еметі қарсы қойды. Сезімдік дүние, Платонша, «идеялар» мен «материяның» туындысы, олардың арасында, екі ортада тұрады.

«Идеялар мәңгілік», «Аспаннан да биік», және олар пайда болмайды, өлмейді, салыстырмалы емес, кеңістік пен уақытқа тәуелді емес.Сезімдік заттар өзгермелі, салыстырмалы, кеңістік пен уақытқа тәуелді келеді.Платон космологиясында «дүние жүзілік» туралы, психологиясында –жанның біздің денеміздің қараңғы қапасында екендігі туралы және жаңаша оның түрленуі туралы өлімге баса ден қойылды. Платон таным түрлерін танылатын затардың айырмашылықтарына тәуелді түрде ажыратты. Шын ақиқат «түрлерді» ғана анық тануға болады. Адамның өлмес жанының идеялар дүниесі туралы есіне түсірді. Осындай танымның көзі болып табылады, бұл дүниені ол ажалды тәнге қонғанға дейін аңдыйды. Сезімдік заттар мен құбылыстар туралы білім емес, тек ықтимал «пікір» ғана болуы мүмкін. «Идеялар» мен сезімдік заттардың арасына Платон пайымдық танымға түсінікті математикалық объектілерді қояды. Таным әдісі- «диалектика», Платон «диалектика» деп екі жолды көрсетті, олар: ұғымдарды қортындылау сатысымен жоғары тектеріне дейін өрлеу және ең жалпы ұғымдардан барған сайын жалпылығы кеми түсетін ұғымдарға қарай құлдырау. Сонымен Платонның пікірінше, таным дегеніміз жанның жерге жеткенге дейін өткен өмірін еске түсіру болып табылады.

Аристотель ( 384-322 ж. б.д.д.) Грецияның бірден-бір ұлы ғұламаларының бірі. Оның «Жан туралы» жұмысы бірінші психологияның монографиясы болып саналады.Ең алдымен Аристотель Платонның жан туралы құбылысын қарастырды. Оның көзқарасынша жан мен тән бір-бірінен бөлінбейді. Осыдан Аристотель өзінің жан туралы шығармасында , жан-тәннің өміріне қабілетті реализацияның формасы деген түсінік берді. Осы құбылысты анықтай отырып, Аристотель былай деді, яғни егер біз жанның қайнар көзін тапқымыз келсе, онда ол зрение болар еді, яғни жан оның пайда болу мақсатын көрсететін, қазіргі пәннің маңызы болар еді. Жансыз материя таза потенция, ол ештеңе емес және еріген металл сияқты, бір уақыттарда барлығы болуы мүмкін. Бірақ егер оны қылыш немесе пышақ сияқты құйса, онда ол бірден анықтауға болатын мақсаттан тұрады.Сондықтан да жан шынында да тәнсіз өмір сүре алмайды. өйткені форма- ол әрқашанда бірдеңенің формасы. Дегенмен Аристотельдің тұжырымдамасы- тек грек психологиясындағы болмыстық және толығырақ қана емес, күрделі де қарама –қайшы болып табылады. Бірінші қарама –қайшылық оның шығармасында жанның қызметі мен қабілетінен пайда болады. Ол жанның үш түрден тұратынын да жайлы жазды олар: өсімдіктік, жануарлық, ақылдық. Сонымен өсімдіктік жан қоректену мен көбеюге қабілетті.

Жануарлық жан одан басқа төрт функциядан тұрады- талпыныстан (сезімнен), қозғалыстан, түйсіну мен есте сақтаудан. Ал ақылдық жан ол тек адамда ғана бар, сонымен қатар ол ойлауға қабілеттілікті де иемденеді.

Жанның әрбір жоғарғы формасы- соған тән болған, функцияларды меңгере отырып, алдыңғылармен түзеледі. Сондықтан да егер өсімдіктік жанда екі функция болса, онда жануарлықта – алты, ал ақылдықта –жеті. Осыдан барып, психологияда тұңғыш генезис идеясы пайда болады. Бұл психиканың өмірдің бір формасынан екінші формасына- өсімдіктен жануарлық әлем мен адамға дейінгі өтудегі даму.

Қорыта келгенде Аристотельдің теориясы өте өзекті және кең ауқымды проблемаларды қамтыды.

Эллинизм. Александр патшаның тәсілінен кейін (IV ғ.б.д.д.) өте ірі көне монархия пайда болды. Оның кейінгі ыдырауы тарихтың көне әлемінде жаңа кезең ашты- ол эллинистикалық . Оған Греция мен Шығыс елдерінің мәдени элементтерінің синтезі тән.

Тұлғаның қоғамдағы жағдайы түп төркінімен өзгерді. Тәуелсіз грек туған елімен, қалыпты әлеуметтік ортамен байланысты жойып алды. Барлық қаталдықпен ол өзгермелі әлемдегі өзінің өмір сүру тұрақсыздығын сезінді. Бұрынғы кезеңнің ұлы интеллектуалдық жетістіктеріне, ақылдың құдыретіне сену күдік туғызады. Осыдан барып олардың тәуелсіздігіне, дәлелденбегеніне байланысты, айналадағы әлемге қатысты пікірден мүлде бас тартуды талап ететін скептицизмдік философия пайда болады. Мұндай интеллектуалдық бағыт этикалық мотивациядан пайда болды. Яғни ақиқатты іздеуден бас тарту, атаракциялық (грек тілінен аударғанда толқудың жоқ болуы) жағдайды иемдену мен рухани тыныштықты иемденуге де мүмкіндік береді деп болжанды.

Эллиндік дәуір гректердің саяси өмірімен қатар рухани әлемін де ұлы өзгерістерге алып келген Александр Македонский жорықтарымен (б.з.д. 334-323) басталады. «Эллинизм» термині гректердің hellenizo деген сөзінен шыққан және «грекше сөйлеу», «грекше жасау» деген ұғымды білдіреді. Эллиндену, А.С.Богомоловтың айтуынша, орасан зор аймақты мекендеген мәдениеті жоғары дамыған халықтардың эллиндік мәдениетті қабылдай отырып, грек және әртүрлі варвар халықтар мәдениеттері өзара байланысып, синтезделуі нәтижесінде өзіндік өркениетті қалыптастыруы болып табылады. Эллиндік монархиялар жағдайындағы жаңа өмір тәртібі бұрынғы « құндылықтарды» қажет етпеді, мемлекет пен адам арасындағы ескі байланыс бұзылды. Эллиндік адам енді «азамат» емес, орасан зор империяның арасына сіңіп кеткен « бағыныштылар» еді.

Классикалық грек мәдениетінің эллинизмге өзгеруі тереңдік пен тазалықтың жоғалуына әкелгенімен, шығыс мәдениетімен синтезделу нәтижесінде оның интенсивті дамуына жол ашылды. Жаңа мәдени орталықтар пайда болды: Пергам, Родос, Александрия, олардың даңқы белгілі дәрежеде Афиныдан асып түсті. Эллинизмнің жақын беттерінің бірі Эпикур шығармашылығы және б.з.д. IV ғасырдың соңында ол негізін қалаған «Бақ» мектебі өкілдерінің философиясы болды Оның ілімінде каноника да (ақиқаттың өлшемі және таным ережелері туралы ілім), физика да (болмыстың құрылысы туралы ілім) бар, алайда олар этиканың функциясы арқылы ғана жүзеге асады. Яғни, бұл- адамның мақсаты туралы ілім, бақыт және оған жетудің тәсілдеріне негізделеді. Эпикур бойынша ғалам табиғатын білмей өмір мен өлім, тағдыр және т.б. алдындағы адам жанында болатын қорқынышты жеңу мүмкін емес. Ал онсыз бақытқа жету мүмкін емес. Эпикурдың айтуынша бақыт-бұл еш нәрсемен бүркемеленбеген ләззат, ол «денеге тән қасіреттің жоқтығынан» немесе жанның тебіреніссіз қалпынан көрінеді. Сондықтан Эпикур үшін нағыз идеал практикалық даналық болып табылады, яғни моральдық өмірді басқаруға жағдай жасайтын ақыл-ой.

Адам- азаматтың орнына тарихи аренаға адамзатқа тән байланыстардың ішінде тек достықты ғана қадірлейтін адам- индивид келді. Эпикур тағдыр мен фатализмге қарсы шыға отырып, өз замандастарына бақытқа жетудің жаңа жолын көрсетті: бақыт іштен туындайды және ол тек біздің қолымызда, ал қалған нәрсенің бәрі іш пыстыратын бос дүние. Александрияда жекелеген ғылымдардың гүлденуі ерекше көзге түседі. Кітапхананың жұмысымен байланысты философияның қалыптасуы, математиканың (Евклид), механиканың (Архимед) дамуы, астрономияда гелиоцентристік төңкеріс жасауға талпыныс (Аристарх), эллиндік медицинаның жеткен шыңдары, анатомиядағы табыстар, географияның жүйеленуі (Эратосфен), сипаттамалы жаратылыстанудың, тарихтың, бейнелеу өнерінің, техниканың дамуы. Мұның бәрі – ерекшелігі мамандану болып табылатын көлемі жағынан да, сапасы жағынан да өзгеше жаңа феноменнің өмірге келгендігін дәлелдейді.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1.                 И.П. Павлов, А.А. Ухтомский, Н.А. бернштейн П.К. Анохиннің мінез-құлық пен психикалық іс-әрекетінің физиологиялық механизмдерін зерттеу.

2.                 С.Л. Рубинштейннің «Писхология негіздері» 1935 ж. кітабын талдау.

 

 

9 лекция.

 

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы эксперименттік психологияның дамуы

 

Жоспар:

1.     ХХ ғасыр 20 – 30 жылдары аралығындағы әдіснамалық пікірсайыстардың тарихы ролі.

2.     Л.С. Выготский, К.Н. Корнилов, С.Л. Рубинштейннің маркстік психологиялық ғылымының қалыптасуындағы ролі.

3.     ХХ ғасыр 20 – 30 жылдардағы жалпы психология саласындағы жетістіктер.

Америкадағы эксперименталдық психологияның дамуы мен қалыптасуындағы маңызды рөлді Джеймс Мак-Кин Кеттел (1860-1944) атқарды. Ол индивидуалдық ерекшеліктерді зерттеген. Бұл қызығушылық оны интеллектуалдық қабілет аймағын зерттеген Гальтонға алып келді. Кеттелдің «Иителлектуальные тесты и измерения» деген статьясы 1890 жылы. «Mind» деген англиский журналға шықты. Кетеллдің мақсаты студенттердің интеллектуалдық деңгейін зерттеу болды.Ол бұлшық ет күштерін, қозғалыстың жылдамдығын, сезімталдығын, көз бен құлақтың өткірлігін өлшеу үшін, яғни осылардың көмегімен интеллектуалдық функцияны өлшеуге болады деген «тест» терминін жасады. Бұл зерттеу ары қарай Құрама Штаттарында, Колумбия университетінде жалғастырылды. Кеттел қабілеттен басқа дағдыны да зерттеді.

Кеттелдің американдық психологияға тікелей әсері 65 жыл жалғасты. Ол Болдуинмен бірге «Психологическое обозрение» (1894) және «Указатель по психологии», «Психологический бюллетень» деген журналдардың негізін салды. Колумбиялық университетте оның приемнигі В.Вудвортс болды.

Өмірінің соңғы кездерінде ірі меншік компанияда «Psychological Corporation» тікелей қолданбалы психологиямен айналысты.

Дарвиннің ізін жалғастырушы антрополог, әрі биолог Френсис Гальтон (1822-1911). Гальтон көптеген факторларға сүйене отырып «Наследственный гениий» деген кітабында ерекше қасиеттер тұқым қуалау арқылы берілетіндігін дәлелдеді. Қолдағы эксперименталды – психологиялық методикаларды зерттей отырып, ол индивидуалды вариацияны зерттеумен айналысты. Бұл денелікке сияқты, психикалық белгілерге де қатысты болды. Кейінгілерде генетикалық детерминанттан тәуелділігі аз емес, мысалы көздің түсі. Оның Лондондағы лабораториясынан кез –келген адам аз ақша төлеу арқылы Гальтон бойынша олардың арасында коррекциясы бар физикалық және психикалық қабілеттерін анықтай алады. Осы антропологиялық лаборатория арқылы 9-мыңға жуық адам өтті. Ол елдің психикалық деңгейін анықтай үшін Англия халықтарын меңгеруді ойлады. Өзінің зерттеуін ол психологиялық лексиконға енген «тест» сөзімен білдірді. Гальтон индивид пен адамдар тобының арасындағы айырмашылықты зерттеуші, дифференциалдыққа эксперименталдық психологияны қайта құрудың пионері болды. Гальтон барлық адамдарды олардың табиғи қабілеттері бойынша жеке үлкен емес интервалдарға, класстарға бөлді. Гальтон әртүрлі дарындылықты генилердің саны бойынша бағалауға тырысты және ол генотип бойынша бірдей емес деген қортындыға келді.

Гальтон тұқым қуалау арқылы берілген ақылдың сапаларын бөлді: тән мен жанның энергиясы, жігерлі шыдамдылық пен тұрақтылық, ғылымға туа біткен қызығушылық, денсаулық , пікірге тәуелсіздік. Тәрбие мен ортаның ықпалын зерттеу мақсатында Гальтон анкеталарды жинау арқылы бір жұмыртқалы және көп жұмыртқалы егіздерді зерттеуді ойластырды. Осыдан барып ғылыми зерттеуге – егіздер әдісі деген жаңа әдіс енді.Бір жұмыртқалы егіздердің, бірдей жынысты егіздердің іштен бірдей болатындығы жайлы жалпы қорытынды жасалды. Көп жұмыртқалы егіздерде ішкі сыңардағы ерекшелік байқалды, бірақ бұл тұқымқуалаушылықтың шешуші рөлі жайлы жалпы қорытынды қозғалмады.Ол осы мақсат үшін құрамдық портреттердің методикасын пайдалана отырып, психика мен адамның сыртқы әлемінің байланысы жайлы идеяны айтты.Бұл талпыныстар жетістікке жетпеді.

Францияда эксперименталдық психологияның пайда болуы А.Биненің (1857-1911) есімімен байланысты. Ойлауды зерттеу бойынша эксперименталды зерттеу Вюрцбург мектебі сияқты қорытындыға келді.Ол сондай-ақ ерекше қабілетті адамдарды зерттеді- шахматшыларды. Сондай-ақ балалардың ақөыл-ойын, есте сақтауы мен қиялын зерттеді.1896 жылы А.Бине тұлғаны сынау үшін тесттер жинағын шығарды.Оның патологияны зерттеуі «Изменения личности» деген жұмысында іске асырылды.Нағыз атақты оған А.Бине мен дәрігер Симонның бірігіп жасаған «интеллектуалдық дамудың метрикалық шкаласы» әкелді.Оның мақсаты ақыл ойы кем балаларды қалыпты мектептен және қалыпты класстарды білімі бойынша емес, қабілеті бойынша іріктеу болды.Шкаланың бірінші варианты 1905 жылы пайда болды, ал ол А.Биненің соңғы өміріне дейін өңделді. Оның көмегімен 3 жастан 12 жасқа дейінгі балалар зерттелді.Тесттер эмперикалық түрде құрылды: пробаның негізіне балалардың 75% жасының зерттелуі шешілген тапсырмалар қосылды.Олар әртүрлі болды: есте сақтау, моторлық қабілеттер, практикалық дағдылар, ақыл-ой функциялары сыналды.Кейбіреулері әртүрлі жастағылар үшін қайталанды, сондай-ақ жауапқа талап деңгейі де өзгерді.Биненің шкаласы басқа елдерде де кеңінен таралған.Гальтон жас кезінен бастап қазіргі статистиканың негізін салушылардың бірі Адольф Кетленің (1796-1874) жұмысын зерттеді.»Социальная физика» (1835) деген кітабында Кетле ықтималдықтар теориясына сүйене отырып, оның формулалары адамдардың мінез-құлықының кейбір заңдылықтарға бағынатынын анықтауға мүмкіндік береді.Статистикалық материалды талдай отырып, ол отбасын құру, өзін-өзі өлтіру және т.б. сияқты адамзаттың актыларына сандық сипаттама бере отырып, тұрақты шаманы алды.Бұл актылар еркін болып саналды.Енді олардың іске асуының белгілі жүйелілігі анықталды.Қарсы шығушылар еркін ерік концепциясына Кетленің «Әлеуметтік физикасын» өз көзқарастарының дұрыстығын куәландыру ретінде қабылдады.Кетленің өзі «орта адам» идеясының нәтижесінен алынған интерпретацияға сүйенді.Гаусс-Лапластың заңы бойынша діни даналық барлық физикалық әлемді де, моральды-интеллектуалдықты да біркелкі етеді.Дегенмен Кетленің концепциясы метафизикалық әдістің қоғамдық көріністегі буржуазиялық әлемді тану қасиеттерімен тығыз байланысты.Егер орташа сан болса, онда оның артынан физикалықпен сәйкес келетін шынайылық құруы керек.Осыған байланысты статистикалық заңдылықтардың негізінде көріністерді айту мүмкіндік алады.Осы заңдылықтарды тану үшін әр индивидті жеке зерттеу сенімсіз.Мінез-құлықты зерттеуде объектте адамдардың саны көп болуы керек, ал әдісі-вариациялық статистика болып табылады. Кетле орташа шамадан әртүрлі ауытқулар қалай орналасатындығын қалыптастырды.

Г.Эббингауз (1850-1909) ес (1885) жайлы жұмысында алғаш вундтық типтің физиологиялық экспериментінің шыңына жетті және өзіндік психологиялық эксперименттің негізінде естің заңдылықтарын қалыптастырды.Есті ол білім беру ізінің механикалық процесі сияқты түсінді.

Эббингауз есті зерттейтін екі әдісті енгізді: жаттау әдісі және сақтау әдісі.Жаттау әдісі сыналушыларға мағынасыз сөздер беріледі, олар оны дұрыс айытпайынша қайталау жолы арқылы жаттаудан тұрады.Жаттау жылдамдығының көрсеткіші, оның сапасы қайталаудың саны болды.Сақтау әдісі жаттаған материалды қатесіз қайта жаңғыртуға бола ма деген сұраққа жауап береді.Яғни есте сақтау адамның уақытын үнемдейтіндігін анықтады.Алынған нәтижелерден жатталғандардан есте із қалатындығы, бірақ оған доступтың жоғалатындығы дәлелденді.Эббингауз келесі фактыларды қалыптастырды.Тұрақты есте сақтаудың көлемі анықталды-олар материалдың сандық бірлігімен анықталды.Бұл көлем 6-8 мәнсіз сөздерге тең болды.Бұл факт естің әртүрлі бұзылыстарын зерттеу үшін белгілі бір мәнді иемденді.

Эббингауздың айтуынша толық жатталған материалды ұмытылмас үшін қайта қарап отыру керек.Ұмытуда –есте сақтау сияқты заңды процесс.Ол былай жүреді: есте сақтағаннан кейін тез арада ұмытылуды жүреді, одан кейін процесс ұзарады да белгілі бір уақыттан кейін тоқтайды.Бұл факт «кривой ұмыту» түрінде графикалық бейнені иемденді.Эббингауз көп жағдайда мәнсіз буындармен жұмыс жасады, сондай-ақ мағыналы тексттерді де пайдаланды.Мәнді және мәнсіз есте сақтаудың арасында айырмашылық анықталған.Есте сақтау үшін элементтердің санының емес, өзіндік бөліктер санының мәні зор.Бұл есті жаттықтырудың нәтижесінде анықталды.

Егер бала тапсырманы әріптестерінен бұрын орындаса, ол қалыпты болып саналады.Бірақ кейбір жағдайда бұл тапсырма не жеңіл немесе әлі келмейтін болып саналады.Бұл хронологиялық жастан басқа –СА (ағылшын тілінен аударғанда Chronological Age) ақылдық жас –МА-(ағылшын тілінен аударғанда Mental Age) ұғымын енгізді.Олардың сәйкес келмеуі ақыл кемістігінің бар екенін немесе дарындылықты көрсетеді. 1911жылы Штерн В. Олардың байланысын интеллект коэффициенті деп атады.(JQ).

Эксперименталдық зерттеуді Эдвард Торндайк (1874-1949) бастады. «Ум животных» (1898) деген кітабында жоғары дамыған жануарлар өздерінің не істеп жатқандығын түсінбестіктен соқыр сезім арқылы үйренеді және саналы әрекеттерді объективті түрде орындайды. Торндайк саластырмалы психологияның алтын қорына енген жаңа эксперименталдық техниканы енгізеді. Мынандай қорытынды жасалды,яғни жануарлар тапсырмаларды тек кездейсоқ көру немесе қателіктер арқылы шешеді, үйрену заңдылықтары қалыптасқан; эффект заңы( бірнеше реакциялардан сол бір жағдайға ғана нық байланады); жаттығу заңы «реакция жағдайға пропорционалды түрде бекітіледі): дайындық заңы; қозғалу заңы.

Бірнеше жылдан кейін 1901 жылы Э.Торндайк «Ум обезьян» монографиясын шығарды. Торндайктың зерттеулері мінез-құлықты зерттеудің объективті мүмкіндіктерін көрсетті, жіне осымен бихевиоризмге жол ашылды.

Мюллер Г.Э. есті зерттеуші болды және үш томдық есті эксперименталды зерттеудің авторы болды.Мюллер есте сақтау установкасының әрекет ететіндігі жайлы қорытынды жасады.Мәнді тексті жаттау тәсілі мәнсіз материал жағдайындағы қарапайым қайталаудан ерекшеленеді.Мюллердің лабораториясында есті зерттеудің жаңа әдістері шығарылды: сыңарлы ассоциация әдісі (М.Калкинс) және т.б.

Лондондық мектептің негізін салушы Чарльз Эдвард Спирмен (1863-1945) корреляциялық таблицаларды математикалық өңдеу әдісін ойлап шығарды.Ол эксперименталды түрде бір сыналушының интеллектуалдық тесттерде бірдей нәтиже беретіндігін дәлелдеді.Бұл қатысты Спирмен жалпы себептің факторға тәуелділігімен түсіндіреді.Осы жалпы фактормалмен бірге іс-әрекеттің спецификалық формасына сәйкес спецификалық формасына сәйкес спецификалық факторларды да бөлді.(S1;S2). Факторлық талдауды жалғастырушылар, оның процедураларына тоқталды, сондай-ақ интеллектіні түсіндіретін жаңа теориетикалық екі факторлы теорияны қарсы қойды.Одан кейін мультифакторлық теориялар пайда болды.

Психотехниканың негізін салушы Гуго Мюнстерберг (1863-1916) болды. Оның зерттеуі өнеркәсіптік өндіріспен байланысты. Мюнстерберг американың ірі компанияларымен заказ бойынша және үздіксіз байланыста жұмыс істеді.Мюнстербертің эксперименті Вундтың лабораториялық экспериментінен мүлде бөлек болды: бұнда жасанды лабораториялық деңгейден іс-әрекеттің шынайы деңгейінің моделденуіне жейін ауысу болды.Мюнстербергтің жұмыстары үлкен практикалық эффект берді.Осы зерттеудің нәтижесінде өңделген тесттер жұмысшылар мен қызметкерлерді іріктеуде басты тәсіл болды.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1.                                            А.Ф. Лазурский тұлға психологиясына қосқан үлесі.

2.                 Жануарлар сараптау психологиясы (Э. Торндайк, В. Смолл).

3.                 Ф. Гальтонның сараптау дифференциалдық писхологиясы.

4.                 Д.М. Кэттельдің психологиялық лабараториясындағы даралық ерекшеліктер.

10 лекция.

 

ІV-Бөлім. Психологияның қазіргі тарихы. Психолгиядағы әлемдік мектептер.

Жоспар:

1.     Психоанализ туралы түсінік

2. Ғылыми білім құрылымындағы психоанализ.

3. З. Фрейд теориясы.

4. Адлердің даралық психологиясы.

5. Юнгтің аналитикалық психологиясы.

Психоанализ-Зигмунд Фрейд ұсынған жүйке және психикалық дерттердің емдеуінің жалпы теориясы мен әдісі және Фрейдизмнің теориялық негізінің бірі. Психоанализ грек тілінен қазақшаға аударсақ –жан, анализ-талдау, бөлшектеу,шешім деген мағынаны білдіреді, ол истерияны диагностикалау және емдеу үшін Фрейд дамытқан, зерттеудің дәрігерлік әдісі,психиатрияның бөлімі.

Ғылыми білім құрылымындағы психоанализ. Фрейд теориясы.

Психоанализдің «миф» ретінде баян етуі миф ілімімен қатар пайда болды деуге болады.Клиникалық тәжірибемен және эксперименттік бақылаудан айыра отырып Фрейд, өзінің метапсихологиясын миф деп санаған, және де психоанализде миф деп келіскендер К,Поппер, Л.Витгеинштеин, А.М,Пятигорский т.б.

Ереже түрде, осындай аналогиялық аргумент, екі идея манында айналымда.

-психоанализдің қағидалары мен қорытындылары тексерілмеген және шартсыз сенуді талап етеді

- психоанализдің негізгі бағыты- қолайлы және өмірлік болғандықтан ол өзінің әлеуметтік қызметімен діни немесе идеологияға жатады.

З. Фред теориясы.

З. Фрейд адам жаны үш компоненттен тұрады деп санаған «Id», «Ego», «Superego».

Тума сезім (инстинкт). Ішкі «Оно», «Id»- дененің соматикалық талабы ретінде «Ego» және «Superego» әрекетіне ашық бастапқы, негізгі, орталық құрылым. Ол «Оно» қалыпсыз, мақсатсыз және ұйымдаспаған. Бұл барлық тұлға үшін қуат қоймасы. «Id» қосындысы түгелдей бейсаналы келеді. Адамда екі тума сезім бар: бірі өзін сақтау тума сезімі (тамақтану, өсу, қозғалыс, тыныс алу т.б. екіншісі, ұрпақ жалғастыру. Бірінші тума сезім сананың дамуына орай өзінің мағыналық жоғалтса, екіншісі бірінші қатарға шығып, оны Фрейд либидо деп атады.

Карл Густав Юнг (1875-1961) швейцар психологі, аналитикалық психологияның ірге тасын қалаушы. 1907-12жж. Фрейд жақтаушысы.

Егерде Фрейдтің сіңірген еңбегі болып бесаналық «микроәлемді» талдау болса, Юнг бейсананы зерттей отыра, оның (архетип) бөлек кәдімгі құрылғандары мен мәдениетүшін жалпы бейнелер және құрылымдар арасының ұқсастығың нұсқады.

Юнг бойынша психологиялық типтер екі үлкен топқа бөлінеді: интроверсия типі және экстраверсия типі болып. Дара адамда әртүрлі қызмет үстем болып келеді: 1. ойлауында; 2. эмоциясында; 3.түйсінуінде; 4. интуициясында. Әр қызметке адамның психологиялық типі сәйкес келеді: 1. ойшыл тип; 2. эмоциональды тип; 3. сенсорлы тип; 4. интуитивті тип. Осы 4 типтің (қазметі бойынша) әр біреуі интроверт немесе экстраверт болып келеді. Сонымен, ажыратылады: 1) орнатылған психологиялық мақсатқа байланысты, жалпы типтер қызуғы мен либидо бағытымен басқа типтерден айырмашылықты); 2) функциональды типтер.

Карл Юнг Фрейдттің шәкірттерінің бірі. Екеуінің арасындағы келіспеушіліктің негізгі себебі, ол Фрейдтің пансексуалистік идеясы болды. Юнг өзінің системасын «аналитикалық психолгоия» деп атады.

Юнг бойынша адамның психикасы үш дәрежені қосады: сана, өзіндік санасыздық және ұжымдық санасыздық. Адамның өткен өмірінен қалған ойларының іздері ұжымдық санасыздықта адамның өзіндік құрылымын анықтаушы рөлді атқарады. Ұжымдық санасыздық жалпылама мінез-құлық болып табылады. Ол адам тұлғасына әсер етіп, оның туған сәтіндегі мінез-құлқынан анықталады. Ұжымдық санасыздықта әр түрлі дәрежеден тұрады. Ол ұлттық және жалпы адамдық мұрагерліктен анықталады. Юнгтің айтуынша, ұжымдық санасыздық – бұл біздің ата-бабаларымыздың ақылы арқылы ойлаған, сезінген жолдары, және осы арқылы олар өмір мен әлемді, құдайлар мен адамның өмірін анықтаған.

Юнгта ұүжымдық санасыздықтан басқа өзіндік санасыздық та бар, бірақ ол санадан бөлінбеген. Өзіндік санасыздық әсерден, ақылға келтірілген, одан кейін ұмытылған немесе ығыстырылған санадан тұрады.

Карл Юнг барлық неофрейдистер сияқты неврозға да қызығушылық танытқан. Юнг бойынша, невроз – ол төмен дәрежедегі регресс болып табылады. сонымен қатар Юнг тұлғаның типологиясын құрумен де белгілі. Ол классификациясының негізіне адамның өзіне немесе обьектіге бағытталуын кіргізді. Ол адамдарды экстраверттер мен интроверттерге бөледі. Бұл көзқарастары «Психологические типы» деген жұмысында баяндалған. Бұл негізгі типтен басқа, Юнг қосымша тип туралы да айтады. Юнг үшін қоғамдық қатынастар болмайды. Юнгтің бұл мағлұматы фрейдизмнің психотерапевтік практикасында әлі рөл атқарады. Сонымен қатар, экстра мен интроверттердің бөлінуі психоаналитикалық практикада да қолданылады.

Юнгтің типтері адам өмірінің жағдайымен анықталмайды. Олар туа пайда болған.

Өзінің ұстазынан алшақтаған Фрейдтің екінші шәкірті –

Альфред Адлер (1870-1937) - Фрейдтің ізбасары бола отырып көзқарастары принциптік пікір бойынша ажырасқан. Адлер, адамның әлеуметтік мұқтаждығы және оның лидерлік ұмтылысы Фрейдтің көніл бөлегеніне қарағанда, зор ықылас қоюға тұрарлық деп есептеген. Адлер өзінің теориясында, адамның негізгі ынтасы-мүмкіндігінше алда болуға ұмтылыс екенің дәлелдеген.

Әлсіз адамдар өздерін жиі сындарлы (неполноценный) емес санайда да оның құнын теңгеруге (компенсациялау) тырысады. Адлердің пікірінше «жеңу мақсаты» әлеуметтік сипатта болады деп саналады.

«Әлеуметтік сезім» сүйю, аяу, қызығу сезімдерімен байланысты келеді және со әлеуметтік сезімге өзінің артықшылығын сезіну және тұлға тұтастығы, оның жан деңсаулығы тәуелді. Барлық сәтсіздікте (нашақорлық, маскүнемдік т.б.) әлеуметтік сезім деңгейінің жеткіліксіздігі жатады.

Ол индивидуалдық психологияның негізін салушы. Оның негізгі еңбектері –«О невротическом характере»(1912), «Практика и теория индивидуальной психологии» (1920).

Адлер Фрейдтің биологизаторлық теориясына қарсы шықты. Ол адамдаға негізгі табиғи инстинктіге емес, «чувством общности» деп атаған әлеуметтік сезімге ерекше көңіл аударған. Бұл сезім туа пайда болған деп аталады, бірақ ол әлеуметтік дамыған болу керек. Ол Фрейдтің адам туғанынан агрессивті болады, яғни оның ақылыбиологиялық қажеттілігі детерминантталады деген ойына қарсы болды. Адлер бойынша тұлға дамуындағы детерминант не болып табылады? Ол артықшылыққа талпыныс болып табылады. бірақ бұл талпыныс әрқашан да жүзеге асырылмайды. Сонымен қатар Адлер «әлеуметтік сезім» деген ұғымды жүргізеді. Бұл әлеуметтік сезім сапасы төмен сезім сияқты, адамның органикалық орындалмауы көрінеді. Бұл сезімдермен жақсы көру, аяу, рахаттану және т.б. қабілеттіліктер байланысты. Әлеуметтік сезімге артықшылық сезімі, тұлға бірлігі және оның рухани денсаулығы байланысты болады.

Әлеуметтік сезім немесе әлеуметтік қызығушылық социализация процесінде шығарылмайды.

Адам өмір сүруіндегі индивидуалдық әлсіздігіндегі нақты және шарасыз компенсация әлеуметтік сезім болып табылады. Әсіресе оның ілімінде ең маңыздысы компенсация мәселесі болып табылады. Ол оның әр түрлі «өмірлік стилін» шығарушы түрлерін бөледі.

1.        Әлеуметтік қызығушылық пен ілгерілікке леген талпыныстың қорытындысы сәйкес келгенде сезімнің олқылықтардың компенсациясы ойдағыдай болады.

2.        Бір ерекшеліктің немесе қабілеттің жылдам дамуының арқасында өмірге бір жақты бейімделуді жоғарға компенсация.

3.        Ауруға күтім. Бұл жағдайда адам сезімнен босай алмай, компенсацияға «қалыпты» жолдармен көше алмай, ол өзінің сәтсіздігін ақтау үшін аурулардың симптомдарын өндіреді. Невроз пайда болады. Осы жағдайды Адлер бойынша невротикалық симптомдардың өздері орындалмаған компенсацияның жолдары сияқты қарастырылуы керек.

1                   (XVII) Психология-Сана туралы ғылым. Психологияның зерттеу пәні –сана деп қарастырды. Француз ғалымы Рене Декарт (1596-1650) (екінші кезеңнің басталуы) Ол тек ішкі ағзалардың жұмысы ғана емес, сонымен қатар ағзаның әрекеті-оның басқа сыртқы денелермен әрекеттестігі де жанды қажет етпейді дегенді көрсетті. Оның идеялары психология ғылымының кейінгі тағдырына ерекше ықпал етті. Декарт бір мезгілде екі ұғымды енгізді: сана және рефлекс Рефлекс-(жануар сыртқы ортаның әсеріне рефлекс (жүйке жүйесінің қызметі) арқылы жауап береді, деді). Алайда, ол өз ілімінде кенеттен жан мен тәнді қарама-қайшы қояды. Ол өзара тәуелсіз екі субстанцияның-материя мен рухтың-бар екендігін айтады. Сондықтан психология тарихындағы бұл ілім «дуализм» (латын тілінен «қосалқы») деген атаққа ие болды. Дуалистердің көзқарастары бойынша, психикалық құбылыстар мидың өнімі мен қызметі емес, мидан тыс әрі одан тәуелсіз өздігінен болады деп санайды. Философиядағы бұл бағыт обьективтік идеализм деген атқа ие болды. Декарттың жан мен денені бөліп салғанын, голландтық философ Спиноза (1632-1677) біріктірді. «Эмперикалық психология» терминін неміс философы ХVІІІ ғ. Х. Вольфом енгізді. Ағылшын философы Дж. Локк (1632-1704) түсінігі бойынша- сенсуализмнің – ақыл-ой жүйесінде сезім мүшелері арқылы өтпейтін еш нәрсе жоқ дейтінді уағыздайды. Дүнеге жаңа келген жас сәбидің психикасы, Локк ілімі бойынша «таза тақта». Сана-адамның жеке тәжірибесінен жинақталады. Неміс философы Г. Лейбниц (1646-1716) психологияның дамуымен психиканың механизмдерін түсінуге ықпалын тигізді. Ол психологияға «сана» ұғымымен қатар санасыздық ұғымын енгізді, санасыз түрде пайда болатан шексіз шағын перцепциялар бар екенін жоққа шығармайды. Туа берілетін идея жөніндегі Декард ілімін қолдай отырып, Локк сынын ескерді, оның сәбидің психикасы «таза тақта» деген тезиске қарсы шықты.

ХІХ ғ. 60 жылдарында психология дербес ғылым ретінде танылды. Вильгельм Вундт (1832-1920) 1879 жылы Лейпцигте Тұңғыш экспериментальды психологиялық лабораторияны ұйымдастырды. Вундт психологияны-сана құрылым ғылымы деді, бұл бағытты құрылымдық көзқарас деп атады. Зерттеуші нақтылы сыртқы жағдайларды жасай отырып, осы кездегі үрдістер ағымын бақылайды. Алайда, адамның өзін-өзі, жеке ішкі күйлерін, сезімдерін, ойларын бақылауы түріндегі бұл бақылаулар интроспекция («ішке үңілу»), өзін-өзі бақылау әдісін қолданды. Мұндай бақылауда басты ғылыми талап-обьективтілік болмайды. осының нәтижесінде ХХ ғасырдың басында, біріншіден, ғылыми обьективтік білімнің дамуы сұрауларының салдарынан және әлеуметтік – экономикалық талаптардың салдарынан, екіншіден, - интроспективтік психологияның дағдарысқа ұшырайтыны белгілі болды.

У. Джемс американдық психолог «Функционалдық көқарас». «Сана ағымы» деген теориясы бар. Сана функциясының адам өміріндегі ролі зерттеуді жалғастырды. Олар: интроспекция, өзін-өзі бақылау, уақытша міндетті шешу фиксациялық әдістерін қолданды. Джемс «үздіксіз сана» түсінігі- мазмұны мен күйінің үздіксіз өзгерісі сана қозғалысының процесі.

Эббингауз (1850-1909) ХІХ ғасырдың соңы-ХХ ғасырдың басында, белгілі неміс психолог Г. Эббингауз психологияның тарихы қысқа, ал тарих алдындағы кезеңдері ұзақ деп психология туралы қысқа да нұсқа айтты Бұл жерде, тарих ретінде, философиядан бөлініп табиғи ғылымдарға жақындау және жеке эксперименттік әдістерді ұйымдастыру кезеңі деп аталған психиканы зерттеудің кезеңі айтылған. Эббингауз – есті зерттеу ғылымы психологиясында ең бірінші болып табылады. Ең алғаш эксперименталды әдісті қолданды.

Спенсер Жаратылыстану ғылымының ХІХ ғасырда одан әрі дамуында Ч. Дарвин жасаған эволюциялық ілім аса маңызды кезең болды, адам соған сәйкес органикалық дүниенің дамуының тұтас жүйесіне енді. Психикалық өмір эволюция нәтижесі деп танылды. Дарвинмен қатар бұл ойды Г. Спенсер де (1820-1903) айтты және дамытты және Рибо, Бине т.б. дамытты. Ағылшынның ұлы ғалымы Ч. Дарвин (1809-1889) - біздің арғы тегіміз адам тектес маймылдардан пайда болғанын дәлелдегенімен, мұндағы еңбек процесінің шешуші рөлін көрсете алмады.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. З. Фрейд бойынша психиканың дамуы.

2. А. Адлердің сандарлы емес жайлі пікірі.

4.        А. Адлердің «Әлеуметтік сезім» теориясы

5.        Өмір стилі мәні.

4. К.Юнгтің психологиялық типке жіктеуі

5. Юнгтің «ұжым бейсаналығы»

6. Архетип түсінігі

 

 

11 лекция.

 

 

Марксизм философиясына негізделген кеңес психологиясының қалыптасуы.

 

Жоспар

1.     Марксизм классиктерінің психология саласындағы негізгі идеялары.

2.     И.Павлов, А.А.Ухтомскийдің, Н.А.Бернштейн,П.К.Анюхиннің мінез-құлық пен психикалық іс-әрекеттің физиологиялық механизмдердің зерттеуі.

Кеңес психологиясының 20-30 жылдардағы жалпы психология саласындағы жетістіктері.

Психология адам жайлы ең негізгі ғылымдардың бірі. Оның пайда болуы адамға және оның іс-әрекетіне деген қызығушылықпен шартталған. Алғашқыда психология діни наным-сенімдермен, мифтер, аңыздармен байланысты болған. Ерте заманда пайда болып, ғасырлар бойы соқыр сенім-нанымдармен кейбір зиялылардың көзқарастарында насихатталып келген түсініктер бойынша, адамда тәннен тәуелсіз «жан» болады, мәңгі бақи жасайтын жан адамның барлық психикалық тіршілігінің иесі де, себепшісіде. Жан туралы осындай жалған түсініктің болуы алғашқы адамдардың табиғат сырларын дұрыс түсіне алмауына байланысты болды.

Психология психологияға қатысты және оның салаларына қатысты теориялар негізін қарастырады. Бұл оның психология ғылымындағы орыны мен ролін айқындайды. Психология бұл жүйенің жалпы теориялық, методологиялық бөлімі.

Психология психологияның бір бұтағы ретінде қарастырылады, бірақ жалпы психология психологияның бағаны болып табылады.

Психика ежелгі грек сөзі «жан» деген мағананы білдіреді. Тек қана жан емес, сонымен бірге «тұлға» деген мағананы білдіреді.

Психика – ішкі дүние процестерінің қалыптасуы (сырқы дүниенің моделі).

Психика - ішкі дүниенің мазмұны және процестердің жандануы.

Психика - әрекетті ұйымдастыру, жүзеге асыру, басқару процесі.

Психология мектептері шеңберінде психологияның зерттеу пәні бір келкі емес. Карл Юнг бойынша: «Психика, ғылыми бақылау және бағалау объектісі бола отырып, оны бағалауды жүзеге асыратын субъектісі, құралы да болады».

2.Психология тарихының кезеңдері. Адамзат мәдени тарихында оның негізін салып, қалаған адамдардың есімдері қалған.

Гиппократ, одан кейін Гален темперамент жайлы теориялардың іргесін салушылар.

Платон және Аристотель адамды қоғам өмірін ұйымдастыруда белгілі орыны бар азамат бейнесі ретінде сипаттап берді.

Теофраст – адамның қоршағандармен байланысын көрсетті.

Платон біздің заманымызға дейін сақталып келген, психиканы: ақыл, сезім, ерікке бөліп берді.

Аристотель ежелгі жан туралы ілімдерді қарастырып, жүйеледі. Оның «Жан» туралы шығармасы адам психикасын жалпылап көрсеткен теория болды.

«Психология» термині ХVІ ғасырдың аяғында пайда болды. 1590жылы ГОКЛЕНИУС-тың алғаш «психология» атты кітабы жарық көрді. 1594 жылы оның шәкірті Гасман осы атаумен екінші кітап шығарды.

Параллелді түрде басқа ғылымдар шеңберінде: философия, дінтану, тарих, заңтану, экономикада психология жайлы білімдер жинақталып жатты. Көптеген философтар сонымен қатар психологта болды. Олардың қатарында Френсис Бэкон, Джон Локк, Бенедикт Спиноза, Иммануил Кант, Георг Гегель және т.б.

Олардың кейбіреулері психологиялық жұмыстар жазды:

Георг Гегель- «Жан феноменологиясы және жан философиясы»;

Иммануил Кант- «Прагматикалық көзқарастағы антропология»;

Адам Смит – «Адамгершілік сезімдер теориясы» атты психологиялық тамаша еңбектер жазды.

Басқа ойшылдар мысалы, Рене Декарт тек қана психологиялық шығармалар мен ғана емес, сонымен бірге психологиялық даму жолдарын анықтау идеяларымен де танымал болды.

Рене Декарттың әсерінен психология Зигмунд Фрейдке дейін сана психологиясы ретінде дамыды.

Психологиядағы эмоция теориясының дамуында Бенедикт Спинозаның еңбегі де орасан зор.

ХІХ ғасырда психология ғылымы қарқынды дами бастады. Осы кезеңде психология бойынша көптеген кітаптар мен құралдар жарық көрді.

1834жылы Ресейде аймақтық «Адам сипаты» атты 677беттен тұратын Александр Иванович Галичтің психологиялық еңбегі жарық көрді.

ХІХ ғасырдың ортасынан бастап психологияда эксперимент орын алады. Алғашқы психологиялық экспериментті неміс психофизиологтары Эрнст Вебер және Густав Фехнер 1840 жылдан 1855 жыл аралықтарында жүзеге асырды. Олардың тәжірибелерінің негізінде қабылданатын сигналдардың күші мен түйсінетін түйсіктің қарқындылығының сандық тәуелділігі анықталады.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында психология ғылымының кең көлемді дамуын ғылыми психологияның негізін салушылардың бірі, неміс психологы Вильгельм Вунд ұсынды.

Оның жоспары зерттеудің екі бағытын қамтыды: