Рэлiгiя старажытных славян

2.   Рэлiгiя старажытных славян

Паводле класічных падручнікаў па гісторыі Беларусі, рэлігія "старажытных беларусаў мела форму язычніцтва, заснаванага на абагаўленні сіл прыроды[1]. Аднак гэта спрааядліва толькі для больш позняга часу. Пытанне заключаецца у тым, якія формы рэлігіі існавалі у далёкім мінулым. Ці была рэлігія старажытных славян эаўсёды політэістычнай па сваей сутнасці? Пры дэталёвым вывучэнні ўсіх наяўных доказаў мы прыходзім да высновы, што прымітыўная рэлігія ўсіх славян была у асноўным монатэістычнай. Некаторыя гісторыкі, закранаючы пытанне славянскай міфалогіі, ахвотна прымаюць гэтую выснову, хоць неабходна адзначыць, што большасць з іх прытрымліваецца супрацьлеглай думкі. Так, тыя, хто энаёмы з славянскай міфалогіяй, памятаюць сведчанні Пракопія Кесарыйскага (VI ст. н. э.) пра вераванні ранніх славян. Пракопій сцвярджае, што сярод сваіх багоў сла­вяне лічылі адзіным уладаром Усявышняга Госпада, якому усе астатнія былі абавязаны сваім паходжаннем. Падобныя сведчанні былі і ў Гольманда ў яго "Славянскай хроніцы", складзенай каля 1167—1168 гг. У ей сярод славянскіх багоў вылучаецца адзін найбольш магутны, царства якога знаходзілася на небе, які кіраваў менш значнымі божаствамі. Вядома, пазней былі спробы ўзяць пад сумненне праўдзівасць такіх паведамленняў, паколькі іх аўтары з'яўляліся хрысціянамі і таму іх погляды былі тэндэнцыйныя. Варта ўзяць пад увагу, што у лужыцкіх сербаў існавала міфічная істота, вядомая як Прабог, а ў памеранскіх і палабскіх славян – вярхоўнае бажаство, называемае Трыглаў.

У беларускім фальклоры можна знайсці легенды і паданні, верагодна, дахрысціянскага паходжання. Так, сярод паданняў, сабраных М.Федароўскім, ёсць некалькі, якія прыпісваюць стварэнне Сусвету істоце без імені, але названага "Бог багоў". Іншыя легенды, магчыма, нават больш старажытныя, расказваюць пра роэныя дэеянні гэтага бажаства, якое абходзіць увесь свет, прыняўшы аблічча старога. Заслугоўвае ўвагі тое, што гэтыя паданні не гавораць нічога пра ўласнае імя Бога за выключэннем асобных выпадкаў, калі яго наэываюць Белбогам. Усе тэта магло навесці на думку, што старажытныя беларусы мелі у асноўным монатэістычныя погляды, і, гаворачы пра Вярхоўнага Бога, яны не адчувалі асаблівай патрэбы у тым, каб аддзяліць яго ад іншых міфічных iстот. Нават у больш познія часы, калі іншыя міфалагічныя істоты ўвайшлі у народную рэлігію, ідэя Вярхоўнага Бажаства захавалася.

Можна спытаць, хто быў галоўным богам беларускіх плямён у той перыяд, калі развівалася міфалогія. Некаторыя вучоныя памылкова думалі, што ім быў Пярун, хоць цяпер тэта палажэнне абвяргаецца. На самай справе беларускія плямёны ўшаноўвалі як вышэйшае бажаство Белбога, якога яшчэ называлi Бялун, або Бог неба. Паколькі ён лічыўся прабацькам усіх іншых багоў, дык быў больш вядомы як Дзед.

Некаторыя аўтары, такія як В.Нерынг, абвяргалі вялікую значнасць Белбога у славянскай міфалогіі, а А.Брукнер сумняваўся не толькі ў існаванні Белбога, але і Чарнабога. Але іх погляды маюць адзін вельмі істотны слабы бок. У сваіх працах ніякіх дадатковых звестак па беларускай міфалогіі яны не прыводэяць.

Сапраўды, думку аб тым, што Белбог быў вядомы толькі ў беларускай міфалогіі, выказваў А.Кiркор. Апісваючы багатыя фальклорныя крыніцы, ён сцвярджаў, што, паводле беларускіх народных павер'яў, Белбог ушаноўваўся як "прабог" – бог, які даў чароўны молат Перуну для барацьбы з богам зла – Чарнабогам (чортам), каб энішчыць апошняга. Паколькі Пярун, паводле беларускай народнай міфалогіі, быў сынам Белбога, братам Зюзі і Чарнабога, галоўная іерархія беларускіх міфалагічных істот паходзіць ад Белбога.

Пакланенне Перуну як богу вайны і грому было шырока рас-паўсюджана ва ўсходнеславянскім свеце і было асабліва папулярнае сярод князёў і іх дружыннікаў, якія звярталіся да яго як да сілы, якая забяспечвае перамогу ў бітве. Папулярнасць не была, аднак, прыкметай вяршэнства нейкага бажаства: культ Дажбога-Хорса, бога сонца, усяго толькі сына магутнага Перуна, карыстаўся намнога большай пашанай у старажытнабеларускай міфа­логіі, чым яго бацька.

Апісанне Белбога, або Белуна, даецца павярхоўна, мімаходэь. Ён быў "прабогам" – гэта значыць першасным бажаством, персаніфікацыяй сіл неба. Вобраз яго боскай вялікасці даволі незраэумелы ў беларускай міфалогіі. Паводле сцвярджэння А. Кіркора, які спасылаецца на беларускія павер'і, "Бялун часта абходзіць свет і з'яўляецца ў выглядзе старога э доўгай белай барадой, у белым плашчы, з кіем у руцэ". Ён заўсёды спачувае людзям і нічога не робіць, акрамя дабра. Бялун можа э'явіцца толькі днём, калі свеціць сонца. Калі ён сустрэне спадарожніка, які заблудзіўся ў лесе, ён пакажа яму правільную дарогу. Афанасьеў лічыў, што з гэтай легенды паходзіць беларуская прымаўка: "Цёмна у лесе без Белуна".

Цікавая легенда пра тое, як Бялун стварыў сусвет. Аднойчы Бог багоў убачыў шар, які плыў міма яго. Адтуль чулася жало­бнее мяўканне. Пацікавіўшыся, хто там, ён даведаўся, што у шары знаходзіцца таксама бог, толькі рангам меншы. Вяэень прасіў выэваліць яго. Бог багоў, заўсёды добразычлівы, выканаў яго просьбу, шар разарваўся на кавалкі, і адтуль вылез дэман (магчыма, Чарнабог). Бялун расказаў дэману пра свае імкненне стварыць сусвет і загадаў яму спусціцца на дно мора, каб узяць там жменю зямлі. Дэман падпарадкаваўся. Але пакуль ён спускаўся, яму ў галаву прыйішіа думка, што ён сам мог бы ства­рыць сусвет. Таму ён узяў у прыгаршчы эямлі з дна мора, а яшчэ крыху схаваў у роце, каб выканаць свой план. Вярнуўшыся да Белуна, дэман аддаў зямлю Богу багоў. Тады Бялун скамандаваў: "Зямля, расці!" Жменька зямлі начала расці і расці і ператварацца ў сушу. Але у тэты час эямля, якую дэман схаваў у роце, таксама пачала расці, шчокі яго раздзьмуліся, і зямля пачала выпіраць з рота. Спалоханы дэман кінуўся наўцёкі, пакідаючы за сабой дарожку зямлі, якая сфарміравала горы і пагоркі. Беларускія сяляне на Палессі расказваюць, што калі дэман дасягнуў іх краіны, дык яго запасы у роце скончыліся, а таму іх зямля эасталася нізіннай і ўтварыліся балоты вакол Прыпяці.

Некаторыя народныя паданні раскаэваюць аб дабраце Бе­луна. У час жніва ён любіў з'яўляцца на нівах і дапамагаць жнеям. Іншы раз ён мог і пажартаваць, але эаўсёды незласліва. Ён мог падысці з кашальком, прывязаным да носа, да добрага работніка або работніцы і папрасіць выцерці яму нос. Калі той гэта рабіў, кашалёк раскрываўся, з яго сыпалася золата, а Бялун знікаў. На Беларусі людзі і цяпер гавораць аб удачлівым чалавеку: "Мусіць, ён пасябраваў з Белуном".

Выказваюцца меркаванні, што Белбог-Бялун меў трох сыноў: Перуна, Зюэю і Чарнабога. Аб Чарнабогу, богу зла, ужо ўпаміналася. Ён быў мужам Мараны, багіні смерці. Аб атрыбутах і спра­вах Чарнабога вядома мала, за выключэннем таго, што ён уступіў у барацьбу з богам Перуном, які перамог Чарнабога пры дапамоэе магічнага молата, што падарыў яму бацька, Белбог-Бялун. Памяць аб ім захавалася у народнай песні: "Быў на Русі Чорны бог".

Зюзя быў жахлівым богам зімы. У народных творах расказваецца аб ім як пачварным старым з доўгай сівой барадой. Ён ходзіць, апрануты у белы доўгі кажух, босы і без шапкі, трымаючы у руцэ жалезны посах або жазло. Разгневаны, ён стукаў па ствалах дрэў сваім посахам, збіваючы снег і лёд, прымушаў зіму накрыць халоднай посцілкай зямлю.

Пярун - бог грому, вайны і мужчынскай доблесці, быў вядомым богам сярод ваяўнічых славянскіх плямён. Тым, да каго Пя­рун ставіўся добразычліва, ён дараваў перамогу ў баі. Сам жа ён перамог свайго злога брата Чарнабрга. Беларускі фальклор апісвае Перуна як істоту вялікага росту, з чорнымі валасамі і залатой барадой, якая трымае ў руках два вялікія камяні ад жорнаў, б'е імі адзін аб адзін – магчыма, для таго, каб выклікаць гром. Капі ён разгневаецца, можа параніць і забіць кожнага, хто асмеліцца зняважыць яго.

Жонка Перуна насіла імя Жыва. Вядома яна таксама як Цёця, Грамавіца, Каляда. Яе ўшаноўвалі як багіню вясны і ўрадлівасці і ўяўлялі як прыгожую жанчыну з вянком са спелых каласоў пшаніцы на галаве і з садавіной у руках. Яна вельмі добразычлівая і спачувае людзям. У адным міфе расказваецда аб яе дабраце і спагадзе. Зірнула неяк аднойчы Жыва-Грамавіца з неба на зя­млю і ўбачыла, як людзі пакутуюць пад жорсткім і суровым кіраваннем Зюзі. Жыва злітавалася над людзьмі і спусцілася з неба на зямлю, каб нарадзіць сына Перуну – Дажбога-Хорса, бога сонца, які ўступіць у барацьбу з Зюэяй і пераможа яго. Калі Зюзя даведаўся пра задуму Жывы-Грамавіцы, ён перакінуўся у мядзведзя і сабраў злых духаў-вягроў (завеяў), якія ператварыліся у зграю ваўкоў. Са сваімі драпежнымі памочнікамі Зюзя кінуўся праз гурбы снегу, каб злавіць Грамавіцу і знішчыць яе дзіця. Каб уцячы ад пагоні, Жыва-Грамавіца перакінулася ў белую казу і схавалася ў кусце вярбы. Там яна нарадзіла свайго сына Даж-бога.

Юны Дажбог-Хорс, бог сонца, вырас смелым і мудрым і стаў вядомы як бог, які даруе дастатак і багацце. Разам са сваім бацькам Перуном ён быў адным з самых папулярных багоў ся­род усяго ўсходнеславянскага свету. Яго імя ўпамінаейда у летапісах. Ён ажаніўся з багіняй вясны Ладай-Лёляй.

Лада была дачкой марскога бога, Цара-Мора. Яна была бе­лая з твару, з доўгай залатой касой. Яна плавала па моры у залатой лодцы, грэбла сярэбраным вяслом. Аднойчы, калі Дажбог нахіліўся з неба, каб паназіраць за ей, яна жартаўліва пырснула на яго вадой. Дажбог закахаўся ў Ладу і спусціўся на зямлю, каб папрасіць у Цара-Мора рукі яго дачкі. Але бог мора разгневаўся на Дажбога і біў яго да таго часу, пакуль той не страціў прытомнасць. Аднак Дажбог ачуняў, уцёк ад Цара-Мора і вырашыў заваяваць Ладу, нягледэячы на супраціўленне яе бацькі. Яго надзейны слуга, які добра ведаў усе жаночыя слабасці, прыдумаў план дзеяння. Ён раскідаў уздоуж узбярэжжа дарагое ўбранне і прывабныя зялёныя чаравічкі, якія так прыцягнулі ўвагу юнай багіні, што яна падплыла да берага, каб узяць іх. Як толькі яе ло­дка дакранулася да пяску, слуга Дажбога схапіў яе і адвёз да свайго гаспадара. Закаханыя пажаніліся, і Ладу з-за яе прыгажосці сталі называць Ляля, або Леля .

Дажбог і Лада мелі сына, Ярылу, які стаў богам палёў, урадлівасці, доблесці і кахання. Яго нашы продкі ўяўлялі як прыгожага юнака ў белым плашчы і з вянком кветак на галаве. Ён ездзіў вярхом на белым кані з калоссем у руках.

Па загаду сваей маці ён адчыняў нябесныя вароты і спускаўся на зямлю. Яго прыход азначаў пачатак вясны. Яго жонкай была Вясна, багіня вясны, цеплыні і грацыі.

У сувязі з яго роляй прадвесніка вясны ў гонар Ярылы на Бе­ларусі дзяўчаты на Ляльнік або на Юр'е ці у нядзелю ў канцы красавіка апраналі самую прыгожую дэяўчыну як Ярылу ў доўгі белы плашч і накладвалі на галаву вянок з кветак. Яна сядзела на белым кані, а дзяўчаты ішлі карагодам вакол яе і спявалі:

А дзе ён нагою,

Там жыга капою.

А дзе ён зірне,

Там колас зацвіце.

У сувяэі з гэтым слушную думку выказаў Т.Грыб, што Пагоня – герб Вялікага княства Літоўскага і БНР – паходзіць з народных уяўленняў пра юнага бога Ярылу. На мой погляд, яна мае пад сабой падставу.

Пра багоў малодшай іерархіі у беларускай міфалогіі вядома няшмат, не лічачы іх імён. Яны могуць быць падзлены па гру­пах: багоў прыроды і стыхіі, багоў, якія аказваюць станоўчы або адмоўны ўплыў на чалавека, багоў-апекуноў розных рамёстваў і прафесій. Аднак іншы раз тое або іншае бажаство магло выконваць і двайную ролю.

Сярод багоў стыхіі можа быць упамянуты бог месяца Волас-Вялес, аб якім згадваецца ў летапісах як пра апекуна пастухоў і абаронцу кароў і авечак. Малявалі яго звычайна як мужчыну, які трымае у руках тузін валынак, а таму ўзнікла павер'е, што ён апекаваў спевакоў і паэтаў. Яго жонка была вядома над iменем Дзянніца.

Сварог быў богам неба і агню. Яго часта атаясамлівалі з Дажбогам, лічылі, што тэта імя – адзін з эпітэтаў Сварога. Яго сын, Сварожыч, бог сонца.

Купала быў другім богам сонца, магчыма, богам летняга сонцазвароту. Ён быў блізка звязаны з бажаством меней вядомым - з Янам, чыё імя шматкратна паўтараецца ў народных пе­снях, напрыклад, такой, як "Сёння – Купала, а заутра – Ян" .

У супрацьлегласць Сварогу, Карачун быў богам падземнага свету, носьбітам смерці, хоць яго часта блытаюць з богам зімы, Зюзяй. Жыжаль ушаноўваўся як бог падземнага агню.

Багіня Пагода распараджалася надвор'ем, хоць яна была, як нам здаецца, багіняй яснага надвор'я. 3 другога боку, Пасвіст быў богам кепскага, хмурнага надвор'я.

Існуе некаторая палеміка ў адносінах да атрыбутаў Стрыбога. У "Слове аб палку Ігаравым" ён апісаны як бог вятроў, хоць у беларускай міфалогіі ён з'яўляецца богам вады.

Сярод багоў, якія аказваюць добры ўплыў, знаходэіцца Лад, бог вясны, кахання, шлюбу і грацыі, які ў некаторай ступені быў звязаны з Ярылам. Бог Тур, магчыма, быў звяэаны з Ярылам і Ладам, але па прычыне малавядомасці атаясамліваўся з богам Аўсенем, аднак яго ўшаноўвалі як бога сілы і ўрадлівасці. Другім богам ўрадлівасці, плену і дастатку быў Спарыш. Яго яшчэ назы­валi Багач, або Рой, хоць гэтыя назвы маглі быць і сінонімамі нейкага яшчэ аднаго бога ўрадлівасці. Рада была багіняй мудрасці і добрай парады.

Назавём некалькі багоў, якія шкодэяць чалавеку. Сярод іх найбольш вядомы Яшчур, які быў богам хвароб і эпідэмій. Яго імя да гэтага часу ўжываецца ў беларускай мове для абаэначэння інфекцыйнага захворвання жывёлы. Паландра была багіняй усялякай шкоды, гніення і заразнай трасцы.

Да нас дайшлі імёны некалькіх багоў-апекуноў. Ужо ўпамінаўся бог пастухоў, Волас-Вялес. Багіня Макоша называецца ў летапісах, але пра яе вядома няшмат. Думаюць, што яна была апякункай стрыжкі авечак і прадзення нітак. Ахоўнікам палёў быў бог Жыцень - бажаство восені, якога ўяўлялі у вобразе худога маленькага старога з суровым тварам, трыма вачыма і валасамі з кудзелі.

Аб асаблівасцях ніжзйшых багоў – Леля, Дзеванны і Сіма – нічога невядома, іх імёны сустракаюцца вельмі рэдка.

Пасля багоў міфічнай іерархіі некалькі слоў трэба сказаць пра ніжэйшых духаў, дэманаў і фей, чые імёны да гэтага часу су­стракаюцца ў беларускім фальклоры. Шматлікія духі па-рознаму ставяцца да людзей: адны з іх прыхільныя да чалавека, другія – бясшкодныя, трэція – злыя. Яны традыцыйна жывуць у беларускіх сялібах.

Хатнік быў дамашнім духам. Яго ўяўлялі як барадатага і доўгавалосага чалавечка у каптане, падпаясаным поясам. Ён уставаў рана і пужаў пеўня да таго часу, пакуль ён не пачынаў кукарэкаць і будзіць гаспадара, каб той ішоў на работу. Хатнік жыў на печы або пад печчу.

Хлеўнік быў злосным духам, які мучыў ноччу жывёлу ў хлеве, асабліва коней, ездзячы на іх вярхом да знямогі. Ён баяўся сарок.

Чур, або Шчур, быў хатнім сямейным добразычлівым духам, які ахоўваў капцы і межы родавых зямельных уладанняў. Беларускае закліканне "Чур мяне?" – гэта зварот да Чура, каб ён абараніў ад нячыстай сілы. Назва Шчур паходзіць ад слова "прашчур" – далёкі продак. Ёсць падстава думаць, што Прашчур, або Чур – родавае бажаство, пачынальнік роду, які і пасля смерці ахоўвае свой род, сваю сям'ю. Яшчэ адзін дамашні добраэычлівы дух – Дамаст. Тэта добра знаёмая еўрапейцам жаночая міфічная істота – фея.

Дзедзя-Дзедка, дух агню, быў подобны на маленькага старэнькага чалавечка памерам з ногаць вялікага пальца. 3 ім звязана старая прымаўка: "Чырвоны дзедэя па жэрдачцы едэе". Дух Кон быў магутнай істотай, якая нагадвала фатаў у рымлян. Ён прадказваў будучыню ўсіх, нават багоў, а таму займаў ганаровае месца сярод міфічных істот. Лясун быў лясным духам, а Палясія ўшаноўвалася як апякунка вёскі.

Іншыя духі былі настроены менш добраэычліва да чалавека. Так, Кадук – злосны дух, які прыносіць няшчасці. Копса была магільным духам. Мара была злоснай істотай, яна заблытвала падоражнiкаў i турбавала сонных. Начнiцы – злосныя начныя чарцяняты. Злыднi – карлiкi, якiя прыносяуь усе няшчасцi. Чорт Перапалох – дух сполаху. Пра яго этнографы сабралi шмат замоў i заклiнанняў. Трасца-Чухна – дух гарачкi (хваробы), тады як Змора -- дэман, якi насылае на сонных людзей кашмары.

Вывучаючы беларускую мiфалагiчную спадчыну, можна з упэўненасцю сказаць, што яна далека не бедная. Больш таго, усе бажаствы, за выключэннем Перуна, былi ў асноўным мiрнымi, а таму беларускi Алiмп толькi адлюстроўваў характар беларускага народа. Аднак у продкаў беларусаў не было унiфiкаванай мiфалагiчнай сiстэмы, блiзкай да той, якую мы знаходзiм у скандынаўскай “Эддзе”, нямецкай “Песнi аб Нiбелунгах” або фiнскай “Калевале”. Беларуская мiфалогiя захавалася фрагментарна, яе пазнейшае развiцце пазбаўлена сiстэмнасцi. Такое здарылася таму, што адбылася эвалюцыя рэлiгiйных вераванняў людзей ад монатэiзму да адной з форм полiтэiзму i пазней сталася вынiкам моцнага ўпадку язычнiцтва пасля прыняцця хрысцiянства.