Літоўска-Беларуская савецкая рэспубліка

5 Літоўска-Беларуская савецкая рэспубліка

Зімой 1918-1919 гг. Польшча ўсё мацней пачала заяўляць аб сваіх прэтэнзіях на беларускія землі. Яна адмовілася прызнаць БССР і актыўна рыхтавалася да ваеннай інтэрвенцыі. Між тым стомленай і спустошанай вайной Расіі быў патрэбны мір. Урад РСФСР імкнуўся пазбегнуць канфлікту любымі сродкамі, нават за кошт страты тэрыторый. Польшчы прапаноўваліся мірныя перагаворы і вырашэнне ўсіх спрэчных тэрытарыяльных пытанняў на яе карысць. Зразумела, што, трымаючы перад сабой магчымасць ахвяравання беларускімі землямі, бальшавікі не хацелі рызыкаваць усімі тэрыторыямі, заўчасна ўключыўшы большую іх частку ў склад РСФСР. Другой прычынай выключэння беларускіх губерняў са складу БССР стала жаданне ЦК РКП(б) аслабіць у рэспубліцы тэндэнцыі развіцця нацыянальнага руху. З Масквы ўважліва сачылі за магчымым ростам сепаратысцкіх настрояў на месцах. Унутрыпалітычная сітуацыя, якая складвалася ў рэспубліцы (канфлікт паміж групамі А.Мяснікова і Зм.Жылуновіча), а таксама імкненне Аб рашэнні ЦК РКП(б) адносна трох беларускіх губерняў і яго прычынах членам ЦБ КП(б)Б было аб’яўлена 22 студзеня 1919 г. Зрабіў гэта спецыяльна прысланы ў Мінск эмісар ЦК РКП(б) А.Іофэ. Адзначыўшы знешнепалітычны аспект пытання, ён засяродзіў увагу на небяспечных момантах існавання нацыянальных рэспублік - яны давалі магчымасць «развіцця ў значнай ступені нацыяналістычна-шавіністычным памкненням». Каб пазбегнуць гэтай пагрозы, прадстаўнік ЦК РКП(б) прапанаваў абмежаваць памеры Беларускай рэспублікі «геаграфічна неабходнымі граніцамі», г. зн. Мінскай і Гродзенскай губернямі.

Ідэя абмежавання тэрыторыі рэспублікі не была ўспрынята ні групай А.Мяснікова, ні прыхільнікамі Зм.Жылуновіча. Доказы былых работнікаў Аблвыкамзаха сведчаць, што яны баранілі не тэрытарыяльную цэласнасць Беларускай рэспублікі, а Заходнюю вобласць.

Адначасова, аднак зыходзячы ўжо з зусім іншых меркаванняў, у ЦК РКП(б) з пратэстам супраць абмежавання тэрыторыі рэспублікі звярнуліся члены беларускага ўрада з ліку камуністаў-беларусаў, якія прыбылі ў Мінск разам са Зм.Жылуновічам. Зварот з просьбай аб адмене рашэння ЦК РКП(б) падпісалі Зм.Жылуновіч, А.Квачанюк, З.Чарнушэвіч, В.Дыла, Ф.Шантыр, В.Фальскі, А.Чарвякоў і І.Пузыроў. У сваім лісце ў ЦК РКП(б) яны адзначалі, што выдзяленне Віцебскай, Магілёўскай і Смаленскай губерняў «карэнным чынам змяняе ўсю палітычную сітуацыю, грунтуючыся на якой толькі і магло быць станоўча вырашана беларускае пытанне». Беларускія камуністы абвінавачвалі кіраўніцтва кампартыі ў тым, што пастанова ЦК парушае абвешчаныя раней прынцыпы свабоднага самавызначэння народаў і будзе мець адмоўны ўплыў на жыццё беларускага пралетарыяту і сялянства  [8, с.134].

Кіраўніцтва БССР да апошняга адстойвала сваю пазіцыю:.накіравала ў Маскву дэлегацыю, якая дамаглася сустрэчы з Леніным і іншымі членамі ўрада, праводзіла адпаведную работу з губернскімі ўладамі, спрабуючы пераканаць іх перамяніць сваё рашэнне, адстойвала сваю самастойнасць у вырашэнні пытанняў унутранага жыцця.

Незалежная пазіцыя беларускага кіраўніцтва выклікала канфлікт паміж членамі ЦБ КП(б)Б і прадстаўніком ЦК РКП(б).

Адмова ЦБ КП(б)Б бясспрэчна выканаць загад цэнтральнага органа аб абмежаванні тэрыторыі рэспублікі дорага каштавала кіраўніцтву БССР. Масква ў гэтым канфлікце поўнасцю падтрымала дзеянні А.Іофэ і нават выказала шкадаванне, што той «праводзіць мяккую палітыку ў адносінах да ЦБ». А.Мяснікоў пад пагрозай партыйнага суда быў адкліканы з Беларусі, а астатнія члены ЦБ атрымалі толькі другарадныя пасады ва ўрадзе Літоўска-Беларускай Рэспублікі.

Кіраўніцтва БССР было вымушана выканаць пастанову вышэйшага партыйнага органа. Рашэнне ЦК РКП(б) было праведзена ў савецкім і партыйным парадку. I Усебеларускі з’езд (2-3 лютага 1919 г.) пагадзіўся з вылучэннем Магілёўскай, Віцебскай і Смаленскай губерняў са складу БССР і прызнаў неабходным аб’яднанне Беларускай і Літоўскай савецкіх рэспублік. Адпаведныя рашэнні былі затым прынятыя на канферэнцыі КПЛіБ і на I з’ездзе саветаў Літвы. У склад Літоўска-Беларускай рэспублікі ўвайшлі Мінская, Гродзенская, Віленская і Ковенская губерні.

Нягледзячы на тое што ўсе планы маскоўскага кіраўніцтва адносна Беларусі і Літвы былі рэалізаваны ў поўнай меры, пазбегнуць вайны з Польшчай не атрымалася. Ужо ў жніўні 1919 г. тэрыторыя Літоўска-Беларускай ССР была поўнасцю занята польскімі войскамі. У такіх умовах рэспубліка працягвала існаваць толькі фармальна, каб не даць падстаў для абвінавачвання бальшавікоў у анексіянісцкіх памкненнях [2, с.110].

6 Другое абвяшчэнне БССР

Масавая ўзброеная барацьба рабочых і сялян Беларусі супраць акупантаў, супраціўленне ўсім эканамічным, палітычным і культурным мерапрыемствам польскай адміністрацыі, актыўная дапамога Чырвонай Арміі адыгралі значную ролю ў вызваленні Беларусі. Ваенныя поспехі бальшавікоў летам 1920 г. паставілі на парадак дня пытанне аб паўторным абвяшчэнні Беларускай савецкай рэспублікі.

Як і ў канцы 1918 г., беларускае пытанне звязвалася з палітычнай сітуацыяй у Еўропе і перспектывай сусветнай рэвалюцыі. Аднаўленне Беларускай рэспублікі мела вялікае значэнне. Чырвоная Армія станавілася ў вачах польскага і іншых народаў вызваліцельніцай прыгнечаных нацый. Яшчэ адной прычынай паўторнага абвяшчэння Беларускай рэспублікі была папулярнасць ідэі савецкай Беларусі сярод камуністаў-беларусаў, якія яшчэ ў маі 1920 г. пачалі ставіць перад ЦК РКП(б) пытанне аб яе аднаўленні.

Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Беларускай рэспублікі быў створаны 30 ліпеня 1920 г. У яго склад увайшлі: А.Чарвякоў - старшыня, В.Кнорын -намеснік старшыні, І.Адамовіч - кіраўнік вайсковымі справамі, І.Клішэўскі -сакратар ваенрэўкома. Членамі ВРК сталі: А.Вайнштэйн - ад Бунда, У.Ігнатоўскі - ад БКА. Ад беларускіх левых эсэраў абмяркоўвалася кандыдатура А.Трафімава, але калі было выяўлена поўнае непрызнанне левымі эсэрамі палітыкі савецкай улады, было прынята рашэнне прадстаўніка гэтай партыі ў склад ваенрэўкома не ўключаць.

31 ліпеня 1920 г. Ваенрэўком Беларускай рэспублікі, у склад якога ўвайшлі прадстаўнікі кампартыі, БКА, Бунда і Цэнтральнага Бюро прафсаюзаў Мінска, выдаў «Дэкларацыю аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусі». Да склікання з’езда саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў уся дзяржаўная ўлада ў рэспубліцы пераходзіла да Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта Беларусі. Арганізацыі, якія падпісалі Дэкларацыю, заклікалі ўсіх працоўных аб’яднаць сілы для пераможнага заканчэння вайны, аднаўлення гаспадаркі і павышэння культурнага ўзроўню краіны. У адрозненне ад Маніфеста 1 студзеня 1919 г. Дэкларацыя закранала тэрытарыяльнае пытанне толькі ў самых агульных рысах. Гэта тлумачыцца тым, што ў 1920 г. БССР аднаўлялася толькі ў складзе дзвюх няпоўных губерняў - Гродзенскай і Мінскай. Беларускія раёны Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў па-ранейшаму заставаліся ў РСФСР. Акрамя таго, дакладнае вызначэнне заходняй мяжы рэспублікі магло ўскладніць ход перагавораў з Польшчай, выклікаць непажаданыя спрэчкі з Літвой.

У сувязі з гэтым тэрыторыя БССР у Дэкларацыі была толькі акрэслена. Яе заходняя граніца ўстанаўлівалася па этнаграфічнай мяжы паміж Беларуссю, Польшчай і Літвой. Граніцу з РСФСР і Украінскай ССР меркавалася вызначыць свабодным волевыяўленнем беларускага народа на павятовых і губернскіх з’ездах саветаў у згодзе з урадамі РСФСР і УССР.

Падтрымка палітыкі бальшавікоў, палітычная вага партыі ў грамадстве і памяркоўная пазіцыя па тэрытарыяльным пытанні - вось крытэрыі, павод-ле якіх адбіраліся партыі для ўдзелу ў падпісанні дэкларацыі аб паўторным абвяшчэнні БССР. Праводзячы перагаворы з іншымі партыямі, бальшавікі перш за ўсё імкнуліся даведацца, ці не настойвае кіраўніцтва гэтых партый на ўстанаўленні граніц рэспублікі ў адпаведнасці з «картай Я.Карскага». Такі падыход да вырашэння тэрытарыяльнага пытання выклікаў сур’ёзны канфлікт паміж партыяй эсэраў і бальшавікамі. Беларускія эсэры адмовіліся падпісаць Дэкларацыю і запатрабавалі, каб у склад Беларускай ССР былі вернуты ўсе ўсходнебеларускія землі. У адказ бальшавікі пазбавілі сваіх апанентаў пасад ва ўрадзе БССР і пачалі пераслед партыі.

Недакладна вызначаны палітычны статус і тэрытарыяльны склад Беларускай савецкай рэспублікі быў прычынай стрыманых адносін да БССР не толькі з боку палітычных партый, але і з боку найбольш дасведчанага і нацыянальна свядомага насельніцтва Беларусі. Нярэдка жыхары валасцей задавалі інструктарам пытанні аб тым, дзе праходзіць граніца БССР з Польшчай, чаму польскія войскі не адыходзяць за Буг, а Чырвоная Армія - за Дняпро, і чаму яны не бачаць рэальнага самавызначэння Беларусі. Аднак контрнаступленне польскай арміі пад Варшавай паклала канец гэтым дыскусіям.

Першыя два месяцы «Другой Рэспублікі» расчаравалі вельмі многіх. Пасля распаду кааліцыі бальшавікоў і беларускіх эсэраў рэспубліка перажывала востры палітычны крызіс. БПС-Р, якая заявіла пра сваю гатоўнасць неадкладна правесці ў жыццё самыя шырокія пераўтварэнні ў палітычным і сацыяльным жыцці Беларусі ў інтарэсах і ў адпаведнасці з патрабаваннямі працоўных мас, зрабілася рэальнай альтэрнатывай КП(б)Б, чыя «ваенна-камуністычная» і «ультрапралетарская» ідэалогія страціла папулярнасць у масах [4, с.481].

Шлях народа Беларусі да аднаўлення дзяржаўнасці быў доўгі і цяжкі. Адсутнасць палітычнага адзінства нацыі і складаная знешнепалітычная сітуацыя абумовілі два магчымыя напрамкі самавызначэння Беларусі - БНР і БССР. Дзве формы беларускай дзяржаўнасці - пэўны час яны існавалі паралельна, атаясамліваючы сабой дзве альтэрнатывы, выбар паміж якімі павінен быў зрабіць беларускі народ. 3 двух варыянтаў гістарычнага развіцця - БНР ці БССР - лёсам і часам Беларусі было наканавана пайсці па другім напрамку. Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка стала своеасаблівай формай беларускай дзяржаўнасці, у якой правы рэспубліканскіх органаў улады былі з самага пачатку моцна ўрэзаны на карысць цэнтра. Велізарны ўплыў на вынікі працэсу, безумоўна, адыгралі знешнепалітычпы фактар і інтарэсы бальшавіцкай рэвалюцыі ў Расіі, у тым ліку ў Беларусі.