Жыццёвы і творчы шлях Васіля Быкава

2.1. Жыццёвы і творчы шлях Васіля Быкава.

Васіль Быкаў. Чалавек, імя якога знаёма кожнаму. Чалавек, які на працягу дзесяцігоддзяў апавядаў людзям праўду пра вайну, пра такую вайну, якой яна была на самой справе, без усялякіх прыкрас, пра вайну ў яе сучасным абліччы. Ён выкрываў таталітарызм і будзіў у грамадстве думку пра неабходнасць радыкальных зменаў.

Васіль Быкаў – сапраўдны мастак слова, яму, як нікому іншаму, уласцівая высокая ступень мастацкай праўдзівасці, менавіта ён быў надзелены талентам глыбіннага пранікнення ў таямніцы народнай і чалавечай псіхалогіі, у яго была асаблівая рэдкасная рэчыўнасць вобразнага бачання свету, ён валодаў фенаменальнай здольнасцю своечасова адгукацца на адбываючыяся падзеі, яму былі ўласцівыя прыпавесцевая шматзначнасць і дакладнасць прароцтваў.

Нарадзіўся гэты дзіўны майстар слова 19 чэрвеня 1924 года на Віцебшчыне. Васіль Быкаў быў выхадцам з беднай сялянскай сям’і. Дзяцінства і юнацтва былі цяжкімі, а потым пачалася вайна. Падзея, якая аставіла вялікі след у душы пісьменніка, след, які ён пранёс праз усю сваю творчасць, гэта была падзея, пра якую ён пісаў усю праўду, і нічога акрамя праўды. Ён прыадкрыў сваім нашчадкам той таямнічы занавес, які аддзяляе нас ад тых страшэнных падзей 1941-45 гадоў.

На пачатку вайны Быкаў быў мабілізаваны на абарончыя работы, потым быў арыштаваны і без суда асуджаны на расстрэл. Аднак, чырвонаармеец, які быў павінен яго расстраляць, адпусціў яго. Гэта было цудам для Быкава, і тады ўпершыню у яго прамялькнула думка: “Бог ёсць!” Пазней ён скончыў Саратаўскае ваеннае вучылішча і пачаў камандваць артылерыйскім разлікам. І зноў смерць прайшлася побач, бо па дакументах ён лічыўся забітым і пахаваным у брацкай магіле на Украіне, нават на абеліску было напісана яго імя, а маці атрымала пахаронку.

За час вайны, прайшоў разам з войскам Украіну, Румынію, Балгарыю, Венгрыю. За гэты час ён быў двойчы паранены. Пад канец вайны Быкаў апынуўся ў Аўстрыі, пасля служыў у Балгарыі, на Украіне.

Пасля звальнення са службы Быкаў ажаніўся, працаваў у “Гродзенскай праўдзе”, а ў 1972 годзе быў абраны сакратаром Гродзенскага аддзялення Саюза пісьменнікаў БССР. У 1978г. пераехаў у Мінск, і з той пары займаўся выключна творчай працай.

Даволі доўгі час пісьменнік быў вымушаны жыць у эміграцыі. Пад канец жыцця пісьменнік захварэў. Памёр 22 чэрвеня 2003 года.

Падчас вайны Быкаву было не да літаратуры, тым больш, што ў той час дазвалялася пісаць толькі пра герояў, паказваць іх подзвігі, а пра тое, што адбывалася на самой справе, пісаць было забаронена. Калі Быкаў знаходзіўся на службе на Курыльскіх выспах, ён напісаў некалькі апавяданняў на беларускай мове, і адправіў іх Міхасю Лынькову. Аднак, атрымаўшы крытыку на свае творы, ён зразумеў, што апавяданні слабыя, і болей не пісаў. Вярнуўся да пісьменніцкай дзейнасці толькі ў Гародне.

2.2. Асаблівасці “быкаўскага” экзістэнцыялізму.

Сам пісьменннік пачаткам сваёй літаратурнай творчасці лічыў 1951 год, калі ён напісаў апавяданні “Серць чалавека” і “Абознік”. Ужо ў гэтых апавяданнях можна было выразна прасачыць уласна быкаўскі погляд на вайну, на чалавека на вайне, яго экзестэнцыяльны досвед існавання ў “памежнай сітуацыі”. Паміж творчасцю Быкава і такіх прадстаўнікоў экзістэнцыялізму як Камю, Сартр, можна заўважыць шмат канцэптуальных і фармальных перазоваў, нават, вербальных супадзенняў. Такія паняцці як “памежная сітуацыя”, “выбар” з’яўляюцца аднымі з вядучых паняццяў у экзістэнцыялізме, аднак яны не менш важныя і ў структуры твораў Быкава. Таксама вядома, што Быкаву была знаёма творчасць Камю і Сартра, і ён выказваў вельмі добрыя водгукі наконт іх прац. Ён гаварыў, што “высока цэніць жыццёвую і творчую пазіцыі французскіх экзістэнцыялістаў Ж.-П. Сартра і А. Камю” [7, с.26] Аднак, негледзячы на гэта, паміж экзістэнцыялізмам і творчасцю Быкава бачныя даволі істотныя разыходжанні.

У адрозненне ад Жана Поля Сартра, Быкава экзістэнцыялістам зрабіла само жыццё, якое было нялёгкім, насычаным драматызмам змагання за выжыванне, а таксама напруджаны роздум над глыбіннымі прычынамі гістарычных падзеяў.

У яго ранніх апавяданнях ужо дзейнічалі «сляпая ўлада выпадку», «страх невядомасці», «адчай асуджанага чалавека», «крыўда на несправядлівасць лёсу», «гераічнае рашэнне». У больш позніх творах - «Дваццаты», «Фрузына», «Страта», «Паядынак», «Чацвёртая няўдача» праявіўся “маральны максімалізм” Васіля Быкава, вельмі выразна бачна высокая этычная патрабавальнасць аўтара да сабе і да сваіх герояў, якіх ён выпрабоўвае ў сітуацыях выбару. Тут бачны яго індывідуальны пісьменніцкі стыль, яго сухавата-стрыманая, лаканічная, можна нават сказаць, аскетычная манера пісьма. Праз усе творы прасочваецца тонкае пачуццё меры.

Але гэта быў толькі пачатак. Канчатковы выбар шляху ў літаратуры быў зроблены пісьменнікам у 1959 годзе, калі была напісана аповесць “Жураўліны крык”. З гэтага часу Быкаў пачне як бы “мысліць аповесцямі”. Ён пачынае ўсё больш выразна выступаць за праўдзівасць у літаратуры, на першы план выходзіць імкненне пакончыць з сачыніцельскай прыгажосцю, бесканфліктнасцю. “Мадэль” быкаўскай вайны можна апісаць як імкненне выявіць вобраз “радавога вялікай вайны”, а таксама як сканцэнтраванасць на паказе аднаго эпізода. Быкаў не імкнецца ў творы апісаць усю вайну ад пачатку да канца, ён можа яскрава зрабіць апісанне ўсяго гэтага часу на прыкладзе аднаго – двух дзён з жыцця простага салдата. І гэтага будзе дастаткова, каб адчуць увесь той боль і жах, які адбываўся падчас вайны.

Не ўсе персанажы Быкава выдуманыя, калі уважліва прааналізаваць, то можна пабачыць, што ў іх шмат аўтабіяграфічнага. Для аўтара вытокамі мужнасці і чалавеснасці герояў з’яўляецца іх мінулае (“Здрада” (1960), “Трэцяя ракета” (1963), “Пастка” (1962), “Альпійская балада” (1963), “Мёртвым не баліць” (1965)).

Аднак не толькі мінулае з’яўляецца асновай аповесцей Васіля Быкава. Гісторыя і сучаснасць, успаміны і актуальнасць усё пераплятаецца паміж сабой, усё побач. Акрамя дакладнага паказу «франтавога побыту», знаёмага чытачу па творах пісьменнікаў «згубленага пакалення», і «акопнай праўды», супрацьстаўленай непрыхаванай хлусні «генеральскіх мемуараў», тут, заўседы прысутнічае глыбокі філасофскі роздум над балючымі праблемамі, народжанымі небывала багатым на трагедыі XX ст. [1, с.419]

2.3. “Мёртвым не баліць” як прыклад уплыву экзістэнцыялізму на творчасць Васіля Быкава.

Катэгорыя будучыні займае ў гэтай аповесці зусім не апошняе месца, у творы закрануты такі комплекс грамадскіх адносін, якія аказваюць моцны ўплыў на жыццё наступных пакаленняў. Аўтар паказвае праўду такога ўзроўню, да якога тагачаснае грамадства было проста не падрыхтавана. Аднак, гаварыць аб вайне няпраўду не было ўласціва Васілю Быкаву, які лічыў, што няпраўда пра вайну – гэта амаральна і злачынна.

Трэба заўважыць, што твор быў успрыняты “у штыкі”. Аўтара крытыкавалі за знарочыстае згушчэнне фарбаў, за тое, што ён нагнятаў драматызм, у тым, што ён прыземіста паказваў падзеі, у дэгераізацыі і г.д.

Аўтар не звяртаў на гэта ўвагі, бо на яго думку самым праўдзівым з’яўляецца пункт погляду асобнага чалавека на трагедыю акружэння, яго ўласнае чалавечае вымярэнне падзеі. “Мёртвым не баліць” не мае аніякай выдумкі. Твор ствараўся як успамін, таму, амаль усё, што тычыцца сюжэта і абставін з’яўляецца дакументальнымі фактамі.

“Тады ўжо я ведаў, залішняй драматызацыі ваеннага сюжэту можа ня быць, што можа ня быць і ніякага сюжэту, аб чым калісь пісаў яшчэ Чэхаў. Драматызацыя на вайне – натуральная рэч. Крыху іншая справа – за кошт чаго? Якімі сродкамі? Мяне здаўна цікавілі канфлікты іншага кшталту – унутраныя, якіх хапала і на вайне таксама” – пісаў Васіль Быкаў. [4, с.235-236]

Быкаў, як ніхто іншы, ведаў, што фізічны боль, пакуты сумлення не маюць меры. Менавіта адсюль і выцякае назва аповесці, у якой нібыта ёсць працяг у кантэксце “Мёртвым не баліць - (баліць жывым)”. Падцверджанне гэтых слоў можна яскрава ўбачыць і ў самім тэксце твора: “Пакуты робяцца звыш маіх сіл. Я нават не ведаю, дзе і што мне баліць. Боль самаўпраўна гаспадарыць ва ўсім целе, невядома чаго дамагаючыся. Я вельмі зайздрошчу Юрку. Яму не баліць. Ён пераступіў свой апошні рубеж”. [3, с.481]

Вельмі кепска адчувае сабе Васілевіч, малодшы лейтэнант, выжыўшы, але не забыўшы усё тое жудаснае, што запомніў пра вайну. Вытокі душэўнага болю, які не дае Васілевічу спакою, вельмі глыбокія і складаныя. Унутры яго душы, акрамя фізічнага болю, сканцэнтраваліся ўсе вострыя супярэчнасці сучаснага свету, менавіта яны і перараслі ў востры канфлікт: «Праўда, тут вайна. Вялізная, лютая, небывалая на зямлі вайна. У ёй сам д'ябал з Богам самым старанным чынам усё пераблыталі. Ніводная заканамернасць тут не з'яўляецца правілам. А самая недарэчная выпадковасць часам робіцца табе лёсам. Разбярыся, што тут надзейна і пастаянна? I нязменна? » [3, с.481]

А пастаяннае і нязменнае на вайне, ды і нават пасля яе, гэта боль. Гэты боль не дае магчымасці ацэньваць падзеі аб’ектыўна, ён усе пачуцці перакрывае сабой: «Пэўна, я мог бы штось зразумець, каб не такія пакуты. Боль мне не дае ні аб чым думаць. Ён адбірае сілы. Слабасцю захлынаецца маё сэрца».[3, с.481] У выніку нечага недагляду загінулі сябры Васілевіча, і тут жа побач ездавы Хусаінаў, для якога жыццё параненых нічога не значыла і важней за яго была “куча вашывых ануч”, страляе ў старшыну, які ўстаў на абарону людзей: «Сапраўды, гэта жахліва: свой - свайго! За што, падумаць толькі!». [3, с.381] У гэты жа час, палонны немец Энгель страляе па нямецкіх самалётах. Васілевіч, які заўсёды быў схільны і здольны да самакантролю, спыняе сябе на думцы, што ўнутры ён згадзіўся з гібеллю свайго сябра Юркі Стралкова, і гэта навіна прымушае яго міжволі ўздрыгнуць. Ён разумее, што ўсё ў гэтым свеце пераблыталася, супрацьлегласці памяняліся месцамі, але менавіта тады, калі здаецца, што горш ўжо не можа быць, бо ўсё ўжо дайшло да краю, менавіта тады адбываецца нешта, што не ўкладваецца ў свядомасць чалавека. На мінным полі падрываецца Каця Шчарбенка, на тым самым полі, куды па віне Сахно трапілі байцы, бо ён ад страху не разумеў што робіць: «I тут я разумею: яна памрэ! Але гэта дзіка, гэта жахліва! Гэта злачынна і ненатуральна: чаму гіне дзяўчына, калі мы, трое мужчын і салдат, застаёмся жывыя?». [3, с.463]

Відавочна, што ў гэтым выпадку герой Быкава сутыкаецца з бязглуздзіцай, якую не можа растлумачыць ні ён, ні ніхто іншы, а зрабіць гэта немагчыма, бо ўсе мы жывем ў свеце абсурду. Аднак ў той час, як Васілевіч робіць спробы пераадолець гэты абсурд і перамагчы стыхію хаосу, Сахно, які нават не разумее якую разбуральную ролю ў свеце ён грае, робіць усё, каб працэс распаду чалавечай асобы паскорыўся: «Я выконваю загад. У арміі палагаецца выконваць загады. Апроч, як праз міны, дарогі ў нас няма. Немцам жывымі я вас не пакіну». [3, с.455] Нават у такой жудаснай сітуацыі, калі небяспека падзелена на ўсіх пароўну, ён адпраўляе наперад то аднаго, то другога з тых, хто малодшы па званню. І як вынік – смерць жанчыны, якая невядома як і навошта трапіла на вайну. «Адзінае, чаго сапраўды дасягло ваеннае (у тым ліку і партыйнае) кіраўніцтва ў час вайны, — адзначаў Быкаў, - дык гэта поспехаў ў безагляднай патрабавальнасці, якая нярэдка даходзіла да сляпой жорсткасці. Менавіта яна, гэтая жорсткасць, была адной з галоўных прычын нашых нябачаных у гісторыі страт, калі жыццё салдата каштавала менш за цынкавую скрынку вінтовачных патронаў...». [2, с.660]

“Мёртвым не баліць” нагадвае нам аб тым, як цяжка накапіць чалавечнасць, і як лёгка і хутка можа быць зруйнавана ўсё тое, што было дасягнута такой крывавай цаной: «Воля і мір - занадта кволыя дрэўцы, каб іх можна было вырасціць без усеагульнага клопату ўсёй трохмільярднай сям'і. Занядбанне гэтым урокам каштавала б зямной катастрофы». [3, с.492] Калі прасачыць за пасляваенным роздумам Васілевіча, то можна заўважыць шмат пафасу і страсці ў сцвярджэнні гуманістычных каштоўнасцей.

Чытаючы аповесць, часам здаецца быццам аўтар, якога ахоплівае жаданне высказацца, як бы адстаўляе героя ўбок, і сам уступае ў адкрытую палеміку з магчымымі апанентамі: «Вайна перад усім светам пацвердзіла нашу магутнасць і многім раскрыла вочы на нашыя хібы. У сорак пятым мы не толькі здабылі пера-могу. За чатыры гады вайны мы, як ніколі, згуртаваліся ў адно цэлае і ўбачылі, на што з немагчымага мы здольныя. Дух свабодалюбства і непадлегласці злу здабыў сабе ў той барацьбе магутныя крылы. Я веру, яны не апусцяцца». [2, с.660-661]

І менавіта ветэран Васілевіч, якога такія людзі, як Сахно і Гарбацюк, лічылі толькі здольным падпарадкавацца і выконваць загады, менавіта ён і нясе праз усю аповесць гэты дух змагання, змагання за сваю чалавечую годнасць ва умовах неспрыяльных акалічнасцей. Гэта выключны выпадак, калі чалавек, які ў поўнай меры зведаў, што такое жах вайны, так востра ўспрымае падзеі і так балюча рэагуе на магчымыя наступствы людской забыўлівасці. Вось дзе тлумачэнне таго, чаму мы бачым героя ў фінале твора перад вітрынай кнігарні. Гэта адбываецца таму, што сярод мноства кніг, у якіх сабраны і сканцэнтраваны эмоцыі, роздум і надзеі ўсіх часоў і народаў, сярод іх павінна быць кніга, што перадае яго боль і яго памяць.

У аповесці “Мёртвым не баліць” асабліва выразна прасочваецца быкаўскі строгі рэалізм, які ён сам называў «бесстароннім», «непрадузятым», дзякуючы якому аўтар наблізіўся да разгадкі мінулых трагедый, бед і паражэнняў. І нават негатыўная крытыка твора не здолела спыніць Быкава, які працягваў рабіць сваю справу, бо: «Свет, што раздзіраецца паміж дабром і злом, чакае не элегічных песнапенняў, а лекара і выратоўцы».[2, с.661]

Як бачна з вышэйсказанага, аповесць “Мёртвым не баліць” вельмі набліжана да твораў экзістэнцыялістаў. Можна правесці шмат паралеляў, знайсці шмат падобных тэм і сітуацый з творамі аўтараў-экзістэнцыялістаў. Аднак, у той жа час, ёсць і істотныя разыходжанні паміж іх творчасцю і творчасцю Васіля Быкава.

Пачынаючы недзе з 1994 года, можна даволі яскрава ўбачыць гэтыя разыходжанні, гэты іншы “быкаўскі” падыход да экзістэнцыялізму. Напрыклад у кнізе “Сцяна” (1997) бачна, што Быкаў надае больш чым раней ўвагі экзістэнцыялісцкай філасофіі, ён робіць значны крок ад стыхійнага экзістэнцыялізму ў бок уласнай экзістэнцыялісцкай канцэпцыі чалавека і свету.

Відавочна, што у гэты час у творчасці Быкава назіраецца значна большая ступень інтэграцыі экзістэнцыялістскай філасофіі ў мастацкі тэкст. Шмат твораў з гэтай кнігі напісаны ў жанры прыпавесці і, трэба адзначыць, што гэты жанр быў вельмі характэрны для экзістэнцыялістаў. Назва і кнігі і апавядання “Сцяна” не могуць не выклікаць асацыяцый са знакамітым творам Сартра “Мур”, апавяданнем, якое прынесла славу французскаму экзістэнцыялісту і назва якога сталася поруч з назвай яго ж рамана “Млосць” (1938) – своеасаблівай візітоўкай экзістэнцыялізму, эмблемай экзістэнцыялісцкага ўяўлення пра чалавечую долю – “сцяны абсурду” (А.Камю). [7, с.27]

Сітуацыі, якія адбываюцца ў творах абодвух аўтараў не могуць не ўразіць сваім падабенствам. Дзеянне ў абудвух творах адбываецца ў турэмнай камеры. Намаганні герояў, што ў Сартра (спроба навеці ворагаў на падманны след і адцягнуць уласны канец), што ў Быкава (спробы вязня расхістаць мур і праз каменную сцяну пракласці шлях на волю) не прыносяць поспеху, і намаганні гэтыя з’яўляюцца абсалютна процілеглымі жаданаму, у абодвух творах абсурдна-трагічны вынік.

З гэтага вынікае, што ёсць свядомыя этыка-эстэтычныя арыентацыі Васіля Быкава на экзістэнцыялісцкую літаратуру, асабліва на творчась Жана Поля Сартра.

Імёны Быкава і Сартра не аднойчы стаялі побач, іх вылучалі не толькі літаратуразнаўцы, але і філосафы-экзістэнцыялісты. На працягу сваёй творчасці яны нібы рухаліся насустрач адзін аднаму. Сартр ішоў да большай мастацкасці і сацыяльна-гістарычнай канкрэтнасці, Васіль Быкаў у сваю чаргу імкнуўся да большай філасафічнасці, да ўніверсальных сітуацый, ад “Мёртвым не баліць” да “Сцяны” і мноства іншых твораў, якія маюць дачыненне да экзістэнцыялізму і асабліва творчасці Сартра.

Калі ўважліва прааналізаваць творчасць Васіля Быкава, то немагчыма не заўважыць, што ў яго творчасці шмат традыцый рускага пісьменніка Фёдара Дастаеўскага. Быкаў быў “неабыякавы” да Дастаеўскага з самага пачатку сваёй літаратурнай дзейнасці, аднак найбольш яскрава ўплыў вялікага рускага пісьменніка праявіў сабе ў “Сотнікаве”, які з’яўляецца адным з найглыбейшых у сусветнай літаратуры ХХ ст. мастацкіх даследванняў душэўна-духоўнага ў чалавеку. Не былі далёкімі ад Дастаеўскага і экзістэнцыялісты, у тым ліку Сартр.

У “Сотнікаве” Быкава цікавіць магчымасці духу чалавека, яго ўнутраны свет. Ён пытаецца знайсці адказы на такія пытанні як: “Што такое чалавек перад знішчальнаю сілаю бесчалавечых абставін? На што ён здольны, калі магчымасці абараніць жыццё вычарпаныя ім да канца і прадухіліць смерць немагчыма?” Гэтыя пытанні нечым нагадваюць усім ваядомае пытанне Гамлета: быць альбо не быць? Трэцяга не дадзена.

Спачатку назва твора планавалася як “Ліквідацыя”, бо гэтае слова больш дакладна і глыбока дэманстравала задуму аўтара. Назва “Сотнікаў”, пад якой мы ведаем твор сёння, узнікла каб не было цэнзуры, бо тады патрабавалася пісаць пра пазітыўнае ў жыцці і ствараць станоўчыя вобразы. Тэрміна “ліквідацыя” быў шырока распаўсюджаны ў нацысцкай ідэалогіі. Пад ім маскіраваліся сапраўдныя планы фашыстаў: генацыд і этнацыд. Аднак твор Васіля Быкава зусім пра іншае.

Фізічная ліквідацыя Сотнікава наадварот падкрэслівае яго маральную перамогу, духоўную перавагу над ворагам. Герой пераадольвае свой страх перад смерцю, інстынкт самазахавання, ён робіць рашучы крок наперад, насустрач будучыні, дзе ён спадзяваецца, што жыццё чалавека “стане катэгорыяй – абсалютам, мераю і цаною ўсяго”.

Што тычыцца Рыбака, тут гаворка на самой справе ідзе пра ліквідацыю, бо герой ратуе сваё жыццё за кошт здрады, якая яму здаецца невялікай саступкай перад ворагам дзеля таго, каб потым, калі падвярнецца зручны выпадак, атрымаць рэванш. Рыбак заўсёды быў добрым партызанам, ён быў кемлівым, вынаходлівым, смелым, заўсёды спадзяваўся на свой вопыт, спрыт, удачу, “ды вось казалася, што як чалавек і грамадзянін, безумоўна, недабраў чагосьці”. Сам Быкаў растлумачыў прычыну маральнага падзення свайго героя, яна ў яго душэўнай усяяднасці, яго маральнай несфармаванасці, а таксіма ў тым што ён быў прымітыўным прагматыкам, які зусім не суадносіў мэты са сродкамі.

Відавочна, што пісьменнік перавёў апавяданне з сацыяльна-псіхалагічнага плана ў план філасофска-маральны, агульнагуманістычны. Па меры неабходнасці ён дае магчымасць высказацца кожнаму герою, бо спадзяецца, што чытач здольны сам зрабіць належныя высновы. Няцяжка заўважыць, што некаторыя з “апошніх” экзістэнцыяльных адкрыццяў Сотнікава ў сверы чалавечага духу: адзіная рэальная каштоўнасць у чалавека на свеце – яго жыццё, блізкія самому аўтару. У поле зроку Сотнікава невыпадкова ўваходзяць Вялікі Час, сама Гісторыя, якая пакідае свае вогненыя пісьмёны-знакі ў Бібліі, у жыцці Іісуса Хрыста, з часоў якога людзі вымушаны ахвяраваць сваім жыццём, каб свет не спаўзаў у прорву бесчалавечнасці: “Суцяшалі хіба духоўныя магчымасці, часам непадуладныя ніякай самай пагрозлівай сіле”. [1, с.421-422]

Нездарма з гэтага часу літаратурная крытыка загаварыла пра “новага Быкава”, пра жанр прыпавесці і “прыпавесцевасць” рэалістычнай літаратуры.

Як ужо адзначалася, творчасць Ф.Дастаеўскага мела непасрэднае дачыненне да творчасці экзістэнцыялістаў, і Васіль Быкаў не з’яўляўся выключэннем. Як і Дастаеўскі, экзістэнцыялісты даволі вялікую ўвагу звярталі на матыў дзіцячых пакутаў. Бясспрэчная прысутнасць традыцыі Ф. Дастаеўскага ў асэнсаванні "дзіцячай" тэмы ў В. Быкава; на важкасць гэтай тэмы ў творах празаіка ўжо звярталі ўвагу беларускія пісьменнікі і літаратуразнаўцы. У прыватнасці, Віктар Казько, для якога "дзіцячая" тэма з'яўляецца галоўнай, гаварыў пра яе спецыфіку ў В. Быкава: «Дзеці рэдка станавіліся ў шэраг галоўных герояў Васіля Быкава. Часцей за ўсе для аповеду аб іх жыцці адведзена аўтарам зусім няшмат радкоў. Але няма ніводнай яго аповесці з ліку "партызанскіх", дзе не былі б паказаны дзеці. Дзіцячыя лёсы ў кнігах Быкава крайне трагічныя... ...Вайна— гэта заўсёды чалавечыя пакуты. Але сама думка аб тым, што вайна — гэта пакуты і смерць дзяцей, невыносная для герояў Быкава. Можа, з усяго, што нясе ім ваенны лёс, гэтая думка, памяць, гэтае ўсведамленне віны за тое горкае, страшнае, што стала дзяцінствам іх дзяцей, самае цяжкае. Зрабіць усё, што ў іх сілах, уласнае жыццё аддаць, толькі б не было гэтых трагедый, — што гэта не проста "правільныя" словы, яны пацвярджаюць жыццём і смерцю... ...Пераступіць праз пакуты дзяцей для іх немагчыма». [7, с.29]

Думку В.Казько падтрымлівае і літаратуразнаўца Пятро Васючэнка: "Дзянінства ў быкаўскай прозе з'яўляецца не толькі аб'ектам апавядання або сродкам эмацыйнага ўзмацнення. Як і шэраг іншых жыццёвых рэаліяў (фізічныя пакуты, шлях, разбуранае жытло і г д.), пакутнае дзяцінства робіцца ў гэтай прозе своеасаблівым сімвалам і ў гэтай якасці актыўна ўдзельнічае ў канцэптуальным, філасофскім дыскурсе"[7, с.29]

Праблема маральнага выбару, якая займае адно з галоўных месцаў у творчасці Васіля Быкава, у апошнія часы яшчэ больш паглыбляецца, гэта праяўляецца ў з’яўленні “яснасці бачання” – катэгорыі, якая заўсёды вельмі цікавіла пісьменнікаў-экзістэнцыялістаў. Быкаўскія героі шукаюць адказы на шматлікія пытанні, якія ставіць перад імі эпоха, аднак сам аўтар, як ніколі раней, выразна ўяўляе той адрэзак гісторыі, які пераадольваюць яго героі-беларусы, ён глыбока разумее ўнутраны сэнс падзей, а значыць мае магчымасць прапанаваць варыянты далейшага развіцця беларускага грамадства. Адказы, якія ён прапануе, не заўсёды з’яўляюцца аптымістычнымі, бо многае ў жыцці насцярожвае пісьменніка, заклікае да паслядоўнай развагі, абуджае пачуццё сумнай іроніі. Аднак Быкаў таму і застаецца Быкавым, бо ў сваім працяглым і пераменлівым змаганні з часам не здаецца, а на пытанне “Дык што ж мы можам?” – упэўнена адказвае: “Мы можам тое, што мы ўмеем: пісаць...”

Заключэнне

Экзістэнцыялізм прамовіў абсурднасць чалавечага быцця. Чалавек, па меркаванням экзістэнцыялістаў, з’яўляецца носьбітам унутранай адзіноты і страха перад рэчаіснасцю. Філасофія экзістэнцыялізму лічыць свет бяссэнсавым, хаатычным і нерэгулюемым ніякімі законамі. Мэтай гэтага накірунку з’яўляліся сапраўдныя чалавечыя каштоўнасці, на карысць якіх чалавек павінен быў зрабіць свой канчатковы выбар, звярнуцца да “самога сябе”, “сваёй самасці”. Дзякуючы мастацкай мове гэты філасофскі накірунак зрабіўся такім папулярным.

Жан Поль Сартр з’яўляецца адным з заснавальнікаў гэтага накірунку, а яго трактат “Быццё і нішто” стаў афіцыяльным маніфестам экзістэнцыялісцкай школы. Герой Сартра гэта экзістэнцыяльны герой, які востра перажывае сваю адзіноту, млосць і які адчувае невыносны ціск акалічнасцяў, які вымушае яго спасцігаць катэгорыі “быцця” і “нішто”, гэтага героя бянтэжыць адсутнасць сэнсу ўласнага існавання, яго абсурднасць.

Галоўнымі тэмамі ў творчасці Камю з’яўляліся свабода чалавека і абсурд чалавечага існавання, а сродкам барацьбы з абсурдам Камю лічыў прызнанне гэтага абсурду. Камю лічыў, што павышаная ўвага Сартра да цёмных старон жыцця азначае абмежаванасць яго светаўспрымання. Ён, у адрозненне ад Сартра, не імкнуўся паказваць паўсядзённае жыццё, і быў далёкі ад інтарэсу да быту, да “гушчы жыцця”. Камю ўвёў такія паняцці, як “абсурд”, “абсурд быцця”, “чалавек абсурду” – той, хто адважваецца атрымаць усе неабходныя вывады з абсурднасці саміх рэчаў. А яго твор “Міф пра Сізіфа” з’яўляецца праслаўленнем свабоды чалавека, якая заваёўваецца цаной пагарды да смерці.

Васіль Быкаў судакранаецца з экзістэнцыялізмам, аднак вытокам гэтага з’яўляецца не філасофская сістэма, а беларуская рэчаіснасць. Такія паняцці як “памежная сітуацыя”, “выбар”, сустракаюцца не толькі ў экзістэнцыялістаў. У творчасці Быкава яны таксама займаюць не апошняе месца. У адрозненне ад Сартра, Быкава экзістэнцыялістам зрабіла само жыццё, якое не было шчодрым на падарункі.

Аналізуючы творы Васіля Быкава бачна, што яны прасякнуты высокай этычнай патрабавальнасцю аўтара да сабе і сваіх герояў, якіх ён выпрабоўвае ў сітуацыях выбару. У іх прасочваюцца такія з’явы экзістэнцыялізму як “сляпая ўлада выпадку”, “страх невядомасці”, “адчай асуджанага чалавека”, “крыўда на несправядлівасць лёсу”, “”гераічнае рашэнне” і іншыя.

“Мёртвым не баліць” аповесць, пабудаваная на рэалістычных падзеях. Прашоўшы вайну ад пачатку і да канца, Быкаў, як ніхто іншы ведае што такое фізічны боль, і што пакуты сумлення не маюць меры. Героі аповесці ўвесь час сутыкаюцца з тым, што ўсё ў гэтым свеце пераблыталася, супрацьлегласці памяняліся месцамі, але менавіта тады, калі здаецца, што горш ужо не можа быць, бо ўсё ўжо дайшло да краю, менавіта тады адбываецца нешта, што не ўкладваецца ў свядомасць чалавека.

“Мёртвым не баліць” нагадвае нам аб тым, як цяжка накапіць чалавечнасць, і як лёгка і хутка можна зруйнаваць усё тое, што было дасягнута такой крывавай цаной.

Негледзячы на тое, што паміж творчасцю Быкава і экзістэнцыялістаў ёсць шмат чаго агульнага, у канцы ХХ ст. пачынае выразна прасочвацца “ўласна быкаўскі” падыход да экзістэнцыялізму: ён пачынае больш чым раней надаваць увагі экзістэнцыялісцкай філасофіі, і робіць значны крок ад стыхійнага экзістэнцыялізму ў бок уласнай экзістэнцыялісцкай канцэпцыі чалавека і свету.

Такім чынам бачна, што звярнуўшыся да філасофіі экзістэнцыялізму дзякуючы абставінам і творчасці Сартра, Дастаеўскага, Васіль Быкаў праходзіць вялікі шлях, каб урэшце рэшт прыйсці да свайго “ўласнага экзістэнцыялізму”, які мае агульнае і рознае з першапачатковым філасофскім вучэннем. Да экзістэнцыялізму, навеянага жыццём і асаблівасцямі беларускай рэчаіснасці.

Спіс літаратуры:

1. Беларуская літаратура і свет

2. Гісторыя беларускай літаратуры ХХ ст. У 4 т. Т.3; Мн., Беларуская навука, 2002

3. Васіль Быкаў “Мёртвым не баліць”, Мн.: Мастацкая літаратура, 1989

4. Васіль Быкаў Доўгая дарога дадому, Мн.: ГА БТ “Кніга”, 2003

5. В.В. Віцько Ідэі экзістэнцыялізму ў беларускай літаратуры: гісторыя і асаблівасці. Зборнік канферэнцый, Мн. : МГЛУ, 2003

6. А.Л. Штейн, М.Н. Черневич, М.А. Яхонтова История французской литературы. Москва: «Просвещение», 1988

7. Лявонава Е. Творчасць Васіля Быкава і Жана Поля Сартра праз прызму традыцыі Дастаеўскага: філасофска – эстэтычныя перасячэнні // Роднае слова. 2000. №1

8. Лявонава Е. Творчасць Васіля Быкава і Жана Поля Сартра праз прызму традыцыі Дастаеўскага: філасофска – эстэтычныя перасячэнні // Роднае слова. 2000. №2

9. Васючэнка П.В. Экзістэнцыялізм у беларускай рэдакцыі // Крыніца 1996. №3

10. Лявонава Е. Агульнае і адметнае : Творы беларускіх пісьменнікаў ХХ стагоддзя ў кантэксце сусветнай літаратуры. Мінск, 2003

11. А. Камю «Миф о Сизифе. Эссе об Абсурде» пер. Руткевича в изд. «Сумерки богов», М. Политиздат, 1989

12. Кисель М.А. Экзистенциализм // Современная западная философия: Словарь. – М., 1991

13. Камю А. Миф о Сизифе// Миф о Сизифе; Бунтарь. – Мн.: ООО “Попурри”, 2000

14. Фокин С. Альбер Камю. Роман. Философия. Жизнь. – М., 1999