Драма (драматычны род). Сістэма драматычных відаў і жанраў

3. Драма (драматычны род). Сістэма драматычных відаў і жанраў

эпічны лірычны драматычны род

Творы драматычнага роду (ад ст.-грэч. drama – дзеянне) узнаўляюць (як, дарэчы, і эпічныя) падзеі, учынкі герояў, іх узаемаадносіны. Аднак разгорнутае апавядальна-апісальнае адлюстраванне ў драме адсутнічае. Уласна аўтарская мова, якую складаюць спісы (пералік) дзеючых асоб (часам з кароткімі характарыстыкамі), вызначэнне часу і месца дзеяння, апісанне сцэнічнай абстаноўкі ў пачатку актаў і з’яў, каментарыі да рэплік герояў і ўказанні на іх рухі, жэсты, міміку, інтанацыі (г. зв. рэмаркі), тут выконвае дапаможную ролю і з’яўляецца эпізадычнай. Асноўны тэкст п’есы складае плынь выказванняў персанажаў, іх рэплік і маналогаў. Дзеянне ў ёй разгортваецца сваімі сіламі, характары раскрываюцца ў непасрэдных сутыкненнях, без аўтарскага падштурхоўвання.

Адсюль некаторая абмежаванасць мастацкіх магчымасцей драмы. Пісьменнік-драматург карыстаецца толькі часткай тых выяўленчых сродкаў, якія з’яўляюцца даступнымі празаіку. І характары дзеючых асоб раскрываюцца ў драме з меншай свабодай і паўнатой, чым у эпасе. Пры гэтым драматургі, у адрозненне ад аўтараў эпічных твораў, вымушаны абмяжоўвацца тым аб’ёмам слоўнага тэксту, які патрабуе тэатральнае мастацтва. Час адлюстроўваемага ў драме дзеяння павінен укласціся ў строгія рамкі часу сцэнічнага.

Разам з тым у аўтара п’есы ёсць сур’ёзныя перавагі перад стваральнікамі эпічных рэчаў. Адзін момант у драме цесна прымыкае да другога, суседняга. Падзеі тут не сціскаюцца і не расцягваюцца. Акрамя таго, яны адлюстроўваюцца ў цяперашнім часе. Усё гэта стварае эфект максімальнай праўдападобнасці, набліжанасці да рэальнага жыцця. Ёсць, праўда, у драме ў сувязі з яе тэатральнай прыналежнасцю імкненне да знешняй эфектнасці, гіпербалізацыі. Аднак яно ўсё-такі не павінна пераходзіць пэўную мяжу.

Для драмы характэрны дынамізм, павышаная канцэнтрацыя дзеяння, якое ад завязкі і да кульмінацыі няўхільна нарастае і ўскладняецца, набывае ўсё большую змястоўнасць, захопліваючы ў сваю арбіту новых персанажаў.

Драма мае, як правіла, востры напружаны сюжэт. Вельмі важная (калі не выключная) роля адводзіцца ў ёй канфлікту. Наогул без моцнага і жыццёвага ў сваёй аснове (а не надуманага) канфлікту ўявіць драматычны твор практычна немагчыма.

Вельмі важная асаблівасць і якасць твораў драматычнага роду – наяўнасць у іх выразнай, каларытнай і разам з тым лаканічнай мовы персанажаў.

Мы ўжо гаварылі крыху вышэй аб цеснай прывязцы драмы да тэатра, сцэны. Пераважная большасць п’ес якраз і ствараецца для сцэны і з улікам сцэны. Разам з тым у складзе драматычнага роду ёсць творы, напісаныя з першаснай устаноўкай на чытацкае ўспрыманне (гэта, дарэчы, не выключае магчымасць іх сцэнічнага ўвасаблення пры адпаведных рэжысёрскіх захадах і майстэрстве). Гэта Lesedrama (драма для чытання ў перакладзе з нямецкай мовы). Да яе можна аднесці «Фауста» І. Гётэ, драматычныя творы Дж. Байрана, маленькія трагедыі А. Пушкіна, некаторыя з твораў «дзвінскага цыклу» М. Гарэцкага («Жартаўлівы Пісарэвіч», «Жалобная камедыя»), аднаактоўкі заходнебеларускага літаратара Ю. Ружанца «Першыя ластаўкі» і «Зорка-ідэя» і інш.

Драматычны род выпрацаваў сваю ўласную відавую і жанравую сістэму. У ім вылучаюцца тры асноўныя відавыя групы – камедыйная, трагедыйная і ўласна драматычная, кожная з якіх прадстаўлена цэлым шэрагам жанраў.

Самай распаўсюджанай і, бадай, самай старажытнай паводле паходжання выступае ў драматычным родзе камедыя – п’еса, у якой паказваюцца камічныя падзеі і з’явы, высмейваецца негатыўнае ў жыцці. У кожнага з народаў на ранніх этапах развіцця літаратуры і тэатральна-сцэнічнага мастацтва ўзнікалі свае ўласныя камедыйныя творы – невялічкія п’ескі-сцэнкі, якія разыгрываліся на кірмашах, ігрышчах, святах і г. д. Літаратурная ж еўрапейская і сусветная камедыя адштурхоўваецца ад антычнасці, у прыватнасці, ад Старажытнай Грэцыі (творы Арыстафана, V ст. да н. э.). Істотны ўклад у сусветную камедыяграфію ўнеслі такія аўтары, як Ж. Мальер, У. Шэкспір, Лопе дэ Вега, Б. Шоу і інш. Беларуская літаратурная камедыя пачала станавіцца на рубяжы ХVІІ– ХVІІІ стст. на аснове як запазычаных (інтэрмедыі школьнага тэатра), так і сваіх уласных (камедыйна-сатырычныя сцэнкі народнага, у тым ліку і батлейкавага тэатра) узораў. У прынцыпе з уласна камедыі і пачалася беларуская драматургія. Здабыткі беларускай камедыяграфіі звязаны ў першую чаргу з дзейнасцю В. Дуніна-Марцінкевіча, К. Каганца, Я. Купалы, Л. Родзевіча, У. Галубка, Ф. Аляхновіча, К. Крапівы, А. Макаёнка, М. Матукоўскага, А. Петрашкевіча, А. Дзялендзіка.

Паводле ступені пранікнення драматургамі ва ўнутраную сутнасць персанажаў і асаблівасцей мастацкага ўзнаўлення камічнага ў творах вылучаюць камедыю становішчаў і камедыю характараў.

У жанравым плане камедыя дзеліцца на цэлы шэраг разнавіднасцей: сатырычную, лірычную, сацыяльна-бытавую, фантастычную і г. д. Існуюць у камедыйнай групе і ўстойлівыя формы. Гэта вадэвіль (як правіла, невялікі, аднаактовы твор, заснаваны на анекдатычнай, кур’ёзнай калізіі, у якім асноўнае дзеянне спалучаецца з музыкай, песнямі-куплетамі і танцамі) і фарс (таксама невялікі твор, блізкі да вадэвіля па сваёй агульнай танальнасці, аднак з даволі яскрава выражанай карыкатурнасцю вобразаў, выкарыстаннем грубай насмешкі, зніжанай лексікі, а часам і фрывольнасцей). Даволі часта гэтыя два жанры ў творчай практыцы пісьменнікаў зліваюцца, аб'ядноўваюцца, утвараючы ў выніку адно сінтэтычнае цэлае («Пінская шляхта» В. Дуніна-Марцінкевіча).

Трагедыя – драматычны твор, сюжэт якога засноўваецца на канфлікце незвычайнай вастрыні і напружанасці. Падзеі ў трагедыі заканчваюцца ці смерцю галоўнага героя (герояў), ці непапраўнымі стратамі ў яго жыцці. У змесце трагедыі заўсёды прысутнічае элемент узвышанага, гераічнага. На падзейным полі п’есы-трагедыі сутыкаюцца моцныя характары, асобы выключныя, высакародныя, у душах якіх даволі часта ідзе складаная ўнутраная барацьба паміж страсцю і доўгам, памкненнямі сэрца і розумам. У трагедыях ставяцца, як правіла, пытанні агульначалавечага значэння, насычаныя глыбокім філасофскім сэнсам. Вытокі еўрапейскай і сусветнай трагедыі знаходзяцца ў літаратуры Старажытнай Грэцыі (п’есы Эсхіла, Сафокла, Еўрыпіда). Значны ўклад у развіццё жанру трагедыі ўнеслі У. Шэкспір, П. Карнель, Ж. Расін, В. Гюго, А. Пушкін. Трагедыйныя элементы і матывы прысутнічаюць у такіх творах беларускіх драматургаў, як «Раскіданае гняздо» Я. Купалы, «Блуднікі» і «Пакрыўджаныя» Л. Родзевіча, «Антон» М. Гарэцкага, «Брэсцкая крэпасць» К. Губарэвіча, «Маці Урагану» У. Караткевіча і некат. інш.

Драма – трэцяя відавая група ў драматычным родзе. Спецыфіка драмы як віду і жанру ў тым, што аб’ектам адлюстравання ў ёй становяцца тыя з’явы, падзеі і асобы, якія не валодаюць нейкай незвычайнасцю, выключнасцю, але разам з тым пэўным чынам вылучаюцца з агульнай будзённай жыццёвай плыні. Як самастойны від і жанр драма склалася ў ХVІІІ ст. у творчасці еўрапейскіх пісьменнікаў-асветнікаў (мяшчанская драма). Асаблівы ўклад у развіццё драмы ўнеслі М. Астроўскі, А. Чэхаў, М. Горкі, Г. Ібсан, а на Беларусі – Я. Купала, К. Каганец, Л. Родзевіч, У. Галубок, М. Грамыка, Е. Міровіч, К. Крапіва, А. Петрашкевіч, А. Дзялендзік, І. Чыгрынаў, А. Дудараў. Жанравая палітра драмы даволі разнастайная: вылучаюцца драмы сацыяльна-бытавыя, псіхалагічныя, гістарычныя, палітычныя, гераічныя, філасофскія і інш. Цікавай і своеасаблівай разнавіднасцю драмы з’яўляецца меладрама – твор, які характарызуецца павышанай эмацыянальнасцю ў падачы і асэнсаванні матэрыялу, узбуйненасцю і рэзкім супрацьпастаўленнем дабра і зла, гіпербалізаваным паказам страсцей, адкрытай маральна-дыдактычнай тэндэнцыйнасцю.

На памежжы трагедыі і камедыі ўзнікла трагікамедыя – твор, заснаваны на трагічных калізіях, але з наяўнасцю выразнага камізму ў іх мастацкім асэнсаванні. «Трагікамедыя не прымае максімалісцкіх этычных пастулатаў трагедыі, адрозніваючыся разам з тым ад камедыі большай строгасцю маральных вывадаў, маштабнасцю ідэйных абагульненняў». Адным з першых у еўрапейскай літаратуры да жанру трагікамедыі звярнуўся Лопе дэ Вега («Авечая крыніца» і інш.). Можна з упэўненасцю гаварыць аб вытоках уласнабеларускай трагікамедыі ў такіх творах, як «Тутэйшыя» Я. Купалы і «Жартаўлівы Пісарэвіч» М. Гарэцкага. Надзвычай вялікі ўклад у распрацоўку жанру трагікамедыі ўнёс А. Макаёнак («Трыбунал», «Зацюканы апостал», «Пагарэльцы» і інш.).

Драматычны род літаратуры (як, дарэчы, і астатнія два роды – эпас і лірыка) утрымлівае ў сваім складзе надзвычай вялікую колькасць твораў малой формы. Разам з тым малая драматычная форма валодае, у параўнанні з такімі ж формамі ў іншых родах літаратуры, цэлым шэрагам адметных рысаў. Па-першае, яна надзвычай разгалінаваная і прадстаўлена цэлым кангламератам відаў і жанраў. Так, яе ўтвараюць нацыянальна-эпахальныя жанры, якія ўзніклі ў пэўны гістарычны (як правіла, ранні) перыяд у асобных нацыянальных літаратурах і культурах. Сюды можна аднесці старажытнагрэчаскі мім, старажытнарымскую атэлану, іспанскі і партугальскі аўта і пасас, французскі саці і міракль, нямецкі фастнахтшпіль, англійскую інтэрлюдыю, японскія кёгэн, індыйскую эканкі, беларускія жарт і абразок, а таксама цэлы шэраг іншых жанраў у літаратурах і культурах свету. Другую групу складаюць міжнародныя ці інтэрнацыянальныя жанры, да якіх адносяцца інтэрмедыя, вадэвіль (ёсць нямала і шматактовых вадэвіляў, аднак усё-такі пераважная большасць іх грунтуецца на выкарыстанні малой формы), фарс, скетч. Трэцяя група твораў малой формы ў драматургіі ўтворана не ўласна жанрамі ў іх строгім значэнні, а відамі. Многія (у тым ліку і вядомыя, слынныя) пісьменнікі-драматургі свету даволі часта звярталіся і працягваюць звяртацца ў сваёй творчасці да напісання малых камедый, трагедый, уласна драм, трагікамедый і г. д., прычым на самую розную праблематыку і ў самым розным жанрава-стылістычным накірунку (лірычным, гераічным, філасофскім, сатырычным і г. д.). Унутраная, фармальная спецыфіка малой драматычнай формы заключаецца ў надзвычайнай лаканічнасці і сцісласці сюжэта, а таксама ў гранічнай скандэнсаванасці выяўленчых сродкаў. Да малой драматычнай формы звярталіся ў сваёй творчасці многія слынныя майстры літаратуры: П. Кальдэрон, Лопэ дэ Вега, К. Гальдоні, Б. Шоу, О. Уальд, Д. Галсуорсі, Ш. О’Кэйсі, П. Мэрымэ, Э. Скрыб, Э. Заля, Гі дэ Мапасан, С. Цвэйг, М. Метэрлінк, І. Вайновіч, А. Фрэдра, Б. Харышчандра, Б. Брэхт, Ш. Дэскон, Х. Лавінэску, Ю. О’Ніл, А. Пушкін, М. Гогаль, Л. Талстой, І. Тургенеў, М. Някрасаў, А. Чэхаў, Л. Андрэеў, А. Блок, В. Брусаў, М. Горкі, А. Купрын, І. Франко, Л. Украінка і інш. Многія творы малой драматычнай формы сталі беларускай нацыянальнай класікай («Пінская шляхта» В. Дуніна-Марцінкевіча, «Модны шляхцюк» К. Каганца, «Прымакі» Я. Купалы», «Суд» і «Пісаравы імяніны» У. Галубка, «Збянтэжаны Саўка», «Пасланец» і «Конскі партрэт» Л. Родзевіча, «Чорт і баба» Ф. Аляхновіча, «Жартаўлівы Пісарэвіч» М. Гарэцкага і інш.). У прынцыпе на грунце малой формы вырасла беларуская драматургія, як, дарэчы, і нацыянальнае тэатральна-сцэнічнае мастацтва.