К. Чорны і К. Гамсун

1.4 К. Чорны і К. Гамсун

Пра адпаведнасць творчасці К. Чорнага найноўшым тэндэнцыям у развіцці мастацкай свядомасці сведчыць яе падабенства з творчасцю нарвежскага пiсьменнiка К. Гамсуна (1859–1952), які з'яўляецца фігурай знакавай для сусветнай літаратуры. К. Гамсун быў вельмі папулярным на Беларусі яшчэ ў 20х гадах, яго чыталі (ўзвышаўцы знаёмiлiся з перакладамi К. Гамсуна на ўкраiнскую мову, да таго ж К. Гамсуна актыўна друкавалi ў Расii), яго творчасць асэнсоўвалi (артыкул У. Дубоўкi “Пра новы раман К. Гамсуна”), на яго арыентаваліся. Увогуле, К. Гамсун і беларуская літаратура – прадмет даволі грунтоўнага і сур'ёзнага даследавання: “Плёны зямлі”, “Новая зямля” К. Гамсуна і “Новая зямля” Я. Коласа, “Зямля” К. Чорнага. Падабенства наглядаецца ўжо на ўзроўні назваў твораў. Вядома, што К. Чорны быў знаёмы з творамі нарвежскага пісьменніка, цікавіўся імі. Аб папулярнасцi нарвежскiх аўтараў у Беларусi пiша П. Васючэнка: “Надзвычайная папулярнасць нарвежскiх аўтараў на прыканцы 19 – на пачатку 20 ст. праявiлася i ў беларускiм лiтаратурным жыццi”. Яшчэ на пачатку 20 стагоддзя ў Беларусi ставiлiся п'есы Г. Iбсена, яго творчасць асэнсоўвалася Ул. Самойлам.

Праблема “К. Чорны i К. Гамсун” мае ўжо сваю гiсторыю. Паказальна, што нават крытыкi 2030х гадоў мiнулага стагоддзя адзначалi падабенства памiж творамi К. Гамсуна i К. Чорнага. Так, Я. Лiманоўскi пiсаў: “Найбольш характэрнае, што наглядаецца ў гэтым рамане (“Сястра” – А.М.) К. Чорнага, як i ў iншых яго творах таго часу, гэта ўплыў на пiсьменнiка твораў К. Гамсуна. К. Чорны ўспрыняў ад К. Гамсуна псiхалагiзм, бiялагiзм у буржуазным, iдэалiстычным асвятленнi…”

Не адвяргаючы ўплываў раманаў К. Гамсуна на К. Чорнага, мы ўсё ж такі схільны лічыць, што пераемнасць паміж творамі класіка нарвежскай і класіка беларускай літаратуры хутчэй тыпалагічная, абумоўленая не толькі блізкасцю іх мастацкіх сістэм, але і ментальнай блізкасцю пісьменнікаў, а таксама падабенствам у гістарычным, геаграфічным і культурным развіцці Беларусі і Нарвегіі ўвогуле.

К. Гамсун і К. Чорны – празаікі, што стварылі аб'ёмныя, дакладныя вобразы сваiх краiн, выявілі нацыянальнамастацкі тып селяніна, выявілі сам дух сваіх нацый, традыцыйныя нацыянальныя маральныя каштоўнасці. К. Гамсун стаў увасабленнем нарвежскага фундаменталізму ў літаратуры, К. Чорны працягваў распачатую Я. Коласам лінію на маштабнае, усеахопнае адлюстраванне нацыянальнага жыцця. Немагчыма не ўзгадаць словы А. Адамовiча: “Калi трэба назваць празаiка найбольш беларускага па мове, быту, створаных характрах, хiба не К. Чорнага ўспамiнаем мы перш за ўсё?”

Творы К. Гамсуна і К. Чорнага – гэта манументальнае палатно, дзе поўна, грунтоўна выпісаны партрэты Нарвегіі і Беларусі. Тут і малюнкі прыроды, i побыт, i нацыянальны светапогляд, i самабытная філасофія. Прычым гэты побыт, жыццёвы ўклад, маральныя ўяўленні, спецыфіка мыслення, адлюстраваныя пiсьменнiкамi, вельмі падобныя. Як вядома, найбольшы ўплыў на фармаванне нацыянальнага светапогляду, ладу i стылю мыслення мае прырода. Тып культуры, як даводзiць П. Рыкёр, вызначаецца менавiта спосабам засваення прасторы i часу. Асаблівасці навакольнага асяроддзя вызначаюць характар заняткаў насельніцтва, гаспадарання. Беларускія філосафы, мастацтвазнаўцы, літаратуразнаўцы гавораць пра цэнтральнаеўрапейскі характар нацыянальнай культуры, ментальнасці, пра блізкасць Беларусі да краін Скандынавіі і Бенелюкса i па ўмовах жыцця, побыту, характару і па асаблівасцях культурнага развіцця: “Калі згуртаваць для аналізу ўсе картаграфічныя, гістарычныя, этнаграфічныя і іншыя дадзеныя, атрымаецца абсалютна дакладнае ўяўленне аб цэнтральнаеўрапейскім знаходжанні Беларусі… Асаблівасці беларускай прыроды, як і прырода на іншых тэрыторыях БалтыйскаСкандынаўскага рэгіёна, сфарміраваны сцюдзёным наступам ледавікоў, а яе аўтахтонныя жыхарыбеларусы маюць у генезісе балцкі субстрат. Геаметрызму калектыўных форм уласцівы архаічны і чысты рамбічны стыль, характэрны для Поўначы і г.д.”.

Беларуская і нарвежская нацыі фармаваліся як земляробчыя ў сваёй аснове, што вызначыла своеасаблiвы тып ментальнасцi. Чалавек і зямля, жыццё чалавека на зямлі, зямля як фундамент чалавечага быцця, аснова ўсяго існага – вызначальныя тэмы твораў Б'ёрнст'ернэ Б'ёрнсана, К. Гамсуна, Тар'ея Весаса. Чалавек і зямля – паказальная тэма і беларускай літаратуры: «Новая зямля» Я. Коласа, “Зямля” К. Чорнага, “Палеская хроніка” І. Мележа, творы В. Адамчыка, І. Пташнікава і г.д. Як трапна выказаўся П. Васючэнка, “апантанасць зямлёю, фізічнае суіснаванне з ёю – кардынальная тэма, якую распрацоўвае беларуская літаратура. Селянін за плугам – яе Сізіф, які марна рухае камень экзістэнцыi”.

Такiм чынам, у цэнтры раманаў “Плёны зямлi” К. Гамсуна i “Зямля” К. Чорнага – культ зямлi, жыцця, апяванне жыцця чалавека на зямлi. Героі абодвух пісьменнікаў літаральна ўкаранёны ў жыццё, зямлю, знітаваны з ёю. Таму і зямля падаецца як універсальная каштоўнасць. Зямля, “свая зямля” мае ў раманах пiсьменнiкаў асноватворнае, філасофскае значэнне. Стаўленне да зямлi герояў адпавядае “спракаветнай звычцы вызначаць існасць уласнага існавання ў адпаведнасці з існасцю свайго месца, сваёй зямлі” [6, с. 180].

Моцная прывязанасць да зямлi вылучае герояў К. Чорнага: “А тым часам ніколі не цурайцеся зямлі. Няхай яна будзе сабе ў вас за плячыма. Часам давядзецца, жывучы па свеце, прыперціся да яе. А яна заўсёды прыме, і не абыяк прыме. Бо, можна сказаць, яна заўсёды гатова для чалавека, – прыйшоў да яе, не пашкадуй для яе поту, рук, і яна табе аддзякуе...”.

Аналагічныя матывы гучаць і ў творы К. Гамсуна. Дастаткова ўзгадаць выпадак з прапановай аглядаць тэлеграфныя слупы, за што герой “Плёнаў зямлi” Iсаак мог бы зарабіць значнай болей (і лягчэй), чым працуючы на зямлі. Аднак герой успрыняў такую магчымасць насцярожана, для яго гэта раўназначна разбурэнню звыклага свету жыцця: “Але, справа ў тым, што жыву я тут дзеля зямлi. У мяне вялiкая сям'я, шмат скацiны, трэба ўсiх пракармiць. Мы жывём зямлёю”. Адсюль – з усведамлення універсальнай каштоўнасці зямлі – і своеасаблівая філасофія існавання, так званы філасофскі універсалізм (П. Васючэнка) твораў нарвежскага і беларускага празаікаў. Здавалася б, нічога надзвычайнага не адбываецца ў раманах “Плёны зямлі” К. Гамсуна і “Зямля” К. Чорнага: павольная, размераная хада жыцця, паўсядзённыя справы герояў, але менавіта гэтыя паўсядзённыя справы – аснова вечнага, існага. К. Гамсун і К. Чорны выступаюць дэміургамі, пішуць Кнігу Быцця: “Дробныя i значныя падзеi змяняюць адна другую, гэта – ежа, сон i праца, гэта – нядзеля з мыццём твару i расчэсваннем валасоў... Паўсядзённнае жыццё, падзеi, што цалкам захоплiваюць навасельцаў. О, – гэта зусiм не дробязi, гэта лёс, само жыццё, ад гэтага залежыць шчасце, радасць, дабрабыт”.

Зварот да сялянскай тэмы – гэта зварот да асноватворных момантаў нацыянальнага жыцця, імкненне асэнсаваць, спасцігнуць карэнныя пытанні быцця народа. Сюжэт абодвух раманаў пазбаўлены мудрагелістай інтрыгі. Клопаты герояў рамана “Плёны зямлі” тычацца зямнога: працы на сваім полі, думак пра ўраджай, хлеб надзённы. Празаік падрабязна апісвае, як абжываюць яго героі зямлю, як наладжваюць гаспадарку. У цэнтры твора К. Чорнага – жыццё адной вёсачкі, адлюстраванне тых здарэнняў, якія штодня адбываюцца з яе жыхарамі. Калі б не імёны герояў, не геаграфічньія назвы і, безумоўна, сацыяльныя акалічнасці, то цяжка было б вызначыць, дзе адбываецца дзеянне: “Доўгая, доўгая сцежка iдзе па балотам i губляецца ў лесе... Ранiцай перад яго вачыма паўстае ландшафт: лес i лугавiна, ён спускаецца ўнiз, далека бачыць выгiн ракi i зайца, якi якраз пераскоквае праз яе адным махам. Чалавек кiвае галавой, як быццам так i трэба, каб рака была не больш за скачок зайца”. А вось цытата, якая асабліва ці, лепш сказаць, традыцыйна блізкая беларускаму сэрцу: “О, бульба – цудоўная гароднiна, яна вытрымлiвае засуху, вытрымлiвае сырасць, а сама расце. Яна не баiцца нiякага надвор'я, а калi чалавек трошкi яе дагледзiць, яна адплочвае разоў у пятнаццаць”.

Істотная адметнасць абодвух раманаў – гэта чаргаванне шматлікіх бытавых малюнкаў, узнаўленне гаспадарчых клопатаў сялян, “заземленасць” (В. Каваленка) мастацкага вобраза, нейкая непасрэднасць бачання, пранікнёнасць у быццё, лiрызм. Чытаючы раманы К. Гамсуна, разумееш, чым яны прыцягвалі ўвагу беларускіх пісьменнікаў. Тут літаральна пануе стыхія быццёвага: “Пасля Iсаак павёз ячмень на млын, змалоў яго i вярнуўся дадому з мукой. А пасля iзноў узяўся за лес i пачаў нарыхтоўваць дровы на будучы год. Жыццё яго iшло ад адной работы да другой у адпаведнасцi з парою года, ад зямлi да лесу, i ад леса iзноў да зямлi”.

К. Гамсун і К. Чорны выступілі захавальнікамі традыцыйных каштоўнасцей, традыцыйнага ладу жыцця. Нездарма пiльная крытыка тых часоў абвiнавацiла К. Чорнага ў нацдэмаўшчыне, кулацтве, залiчыла раман пiсьменнiка да “правай небяспекi” (Рэзалюцыя пленума Бел АППа, “Маладняк”, 1929, № 4). Падрабязна апісваючы заняткі сваіх герояў, празаікі імкнуцца давесці іх значнасць, важнасць. У раманах К. Чорнага i К. Гамсуна няма ніякіх кніжных перабольшанняў: строгая, простая манера апавядання, няспешнасць, грунтоўнасць у апісаннях. Такая ўвага да рэчыўнага, побытавага свету ўласціва менавіта літаратурам так званых сялянскіх нацый. Нягледзячы на розніцу ў сацыяльньх умовах, агульны пафас твораў К. Гамсуна і К. Чорнага – у апяванні селяніна, яго працы, у апяванні высокай сутнасці і святасці гэтай працы, у сцвярджэнні несмяротнасці народнага жыцця.

К. Гамсун і К. Чорны апяваюць не толькі традыцыйны лад жыцця селяніна, але і тыя духоўныя каштоўнасці, што выпрацоўваліся не адно стагоддзе і дапамаглі чалавеку выжыць у няпростых умовах. Героі абодвух пісьменнікаў – людзі, што кіруюцца маральнымі законамі, людзі з чыстым сумленнем і думкамі. Празаікі апяваюць народную жыццястойкасць, сцвярджаюць высокую місію селяніна, выяўляюць духоўную сутнасць сялянскага быцця, народнай этыкі. Герояў К. Чорнага i К. Гамсуна вылучае любоў да ўласнай хаты, свайго кутка зямлі. Разбурэнне гэтых спрадвечных асноў прыводзіць да разбурэння тоеснасці, самасці, урэшце, дэнацыяналізацыі, што прадбачыў і супраць чаго выступіў К. Чорны.

У творах К. Гамсуна i К. Чорнага выяўлены пэўны тып селяніна. Гэта чалавек, моцна ўкаранёны ў жыццё, зямлю, у нечым кансерватыўны, не схільны да змен і пераўтварэнняў. Спадзяецца толькі на ўласны спрыт, працу, розум. Знітаванасць селяніна з зямлёй, укаранёнасць у жыццё абумовілі цалкам цвярозы, рацыянальны пачатак у яго спосабе думак.

Наглядаецца шмат падабенстваў памiж героем рамана К. Гамсуна “Плёны зямлі” Ісаакам i Лявонам Бушмаром К. Чорнага з аднайменнай аповесці. I той і другі жывуць на хутары. Абодва замкнёныя, негаваркія, асцярожныя. I К. Гамсун вылучае ў сваім героі такую рыску, як звераватасць, грубасць, хоць мы ведаем, што ў К. Чорнага тут мелі месца, перш за ўсё, сацыяльныя фактары.

Яднае раманы К. Гамсуна i К. Чорнага апяванне цэльнасці духоўнага свету селяніна, яго вітальнай моцы, сакралізацыя ўзаемаадносін чалавека з акаляючым асяроддзем. Часам матыў прыроды ўзвышаецца ў iх творах да “пантэістычных канцэпцый быцця” (А. Бучыс). Прырода ператвараецца ў набытак унутранага свету герояў, форму духоўнага вопыту.

Падабенства паміж творамi К. Гамсуна і К. Чорнага наглядаецца і ў падыходах да выяўлення ўнутранага свету чалавека. Пісьменнікі звярнуліся да перадачы не толькі выразна акрэсленых пачуццяў і жаданняў, але і неўсвядомленых, ледзь адчувальных. Раманы К. Гамсуна “Пан”, “Вікторыя”, раман К. Чорнага “Сястра”, апавяданні “Пачуцці”, “Парфір Кіяцкі”, “Вечар” – гэта плынь няўлоўных, неакрэсленых настрояў і рухаў.

К. Гамсун і К. Чорны сталі ў пэўным сэнсе рэфарматарамі ў галіне выяўлення ўнутранага свету асобы. Лічыцца, што К. Гамсун прадугадаў з'яўленне тэхнікі “патоку свядомасці”. Паток ледзь устоўлівых, пераменлівых пачуццяў і жаданняў наглядаем і ў творах К. Чорнага другой паловы 20х гадоў. К. Гамсуна не задавальнялі тыя падыходы да адлюстравання псіхалогіі чалавека, што склаліся ў мастацкай прозе яго часу (дэтэрмінаванасць характару, дамінаванне адной ці некалькіх рысаў у характары чалавека), пра што нарвежскi празаiк і пісаў у сваіх артыкулах (“Псiхалагiчная лiтаратура”, “Крыху пра Стрындберга”, “Нарвежская лiтаратура”, “Пра несвядомае духоўнае жыццё”, “Пiсьменнiкi старыя i маладыя”). Наватарам і эксперыментатарам выступіў і К.Чорны, хаця беларускі пісьменнік кіраваўся не толькі творчымі задачамі. Да чыста мастацкіх у яго дадаваліся і сацыяльныя, пра што гаворка ішла вышэй.

Акрамя таго, абодва пісьменнікі прызнавалі ўплыў на сваё творчае станаўленне Ф. Дастаеўскага, аўтара “новай мастацкай мадэлi свету, у якой многiя з асноўных момантаў старой мастацкай формы атрымалi карэннае пераасэнсаванне”.

Пераемнасць з Ф. Дастаеўскiм асаблiва адчувальная ў раннi перыяд творчасцi К.Чорнага (зборнiкi апавяданняў “Пачуццi”, “Хвоi гавораць”, раман “Сястра”). На наступных этапах Ф. Дастаеўскi становiцца для К. Чорнага субяседнiкам i апанентам, прыхаваная палемiка з Ф. Дастаеўскiм, як давёў А. Адамовiч, складае другi i трэцi план у яго творах.

Вызначальнае ў Ф. Дастаеўскага – вывучэнне чалавека праз прызму iдэй, даследаванне ўплыву пэўнай iдэi на розум i паводзiны чалавека. Фiласофскi пошук у раманах рускага празаiка адбываецца ў сферы самасвядомасцi героя. Па сутнасцi, галоўным прадметам выяўлення, галоўным героем твора i становiцца самасвядомасць. I К. Гамсуна i К. Чорнага прыцягваў псiхалагiзм Ф. Дастаеўскага, складаны духоўны пошук яго герояў.

Аднак, калі заслугі К. Гамсуна ў пашырэнні выяўленчых магчымасцей мастацкай прозы, яго роля ў трансфармацыі мастацкага мыслення з'яўляюцца агульнапрызнанымі, то неспрыяльны гістарычны кон Беларусі адбіўся і на лёсе яе творцаў: на жаль, заслугі К. Чорнага не атрымалі еўрапейскага прызнання, хаця набыткі яго бясспрэчныя.

К. Гамсун лічыцца адным з найбольш выдатных і выразных прадстаўнікоў літаратурнага імпрэсіянізму. Рысы імпрэсіянізму прысутнічаюць і ў мастацкай структуры твораў К. Чорнага. Апісанні навакольнай рэчаіснасці, людзей, прадметаў знешняга свету прасякнуты ў К. Гамсуна і К. Чорнага асабістым пачуццём, перажываннем, бачаннем. Свет у іх творах паўстае насычаным колерамі, пахамі, фарбамі. Празаікі перадаюць уласныя ўражанні, адчуванні, шматграннасць і багацце непасрэдных уяўленняў. Адсюль і гэткі лірызм, настраёвасць іх твораў. Важкую ролю адыгрывае мастацкая дэталь. К. Гамсун і К. Чорны перадаюць імгненныя пачуцці, уражанні. Як вядома, менавiта iмпрэсiянiзму лiтаратура абавязана ўвагай да пераменлiвых чалавечых настрояў, нюансаў i адценняў пачуццяў. Па словах А. Еўнiной, “iмпрэсiянiзм у лiтаратуры з'яўляецца паглыбленнем цi пэўнай формай пiсьма, якая ўлiчвае зноўку адкрытыя, падсвядомыя, рухомыя i ледзь улоўныя настроi i адчуваннi…”.

Героям пісьменнікаў уласціва нейкая непасрэднасць бачання, пранікнёнасць у быццё. Яны жывуць адным жыццём з прыродай, адчуваюць яе стан як свой уласны. Сам празаiк у лiсце да сябра пiсаў: “Я адчуваю крывёю, што знаходжуся ў духоўнай сувязi з iсным, са стыхiяй”. Такое глыбокае пранікненне ў прыродны свет абумовіла і маляўнічасць светабачання. Творы К. Гамсуна і К. Чорнага вылучаюцца разнастайнасцю, багаццем фарбаў пры ўзнаўленні навакольнага асяроддзя. Сюжэтная пабудова раманаў К. Гамсуна “Голад”, “Мiстэрыi”, “Пан”, “Вiкторыя”, рамана К. Чорнага “Сястра”, апавяданняў са зборнiкаў “Пачуццi”, “Хвоi гавораць” таксама наблiжана да iмпрэсiянiстычнай. Акцэнт у гэтых творах зроблены на выяўленнi пачуццяў i перажыванняў чалавека. Дзеянне, як правiла, не адыгрывае значнай ролi.

Мы ўжо сказалі пра быццёвасць мыслення празаікаў, падрабязнасць у апісаннях знешнепобытавага свету. А, як вядома, менавіта імкненне да максімальна праўдзівага ўзнаўлення рэчаіснасці вылучае творчасць імпрэсіяністаў.

Сказанае вышэй сведчыць пра выключны мастацкi i духоўны патэнцыял творчасцi нашага класiка К. Чорнага.