Тақырып. Сұраным және ұсыным теорияларының негіздері

5. Тақырып. Сұраным және ұсыным теорияларының негіздері.

Сұраным және ұсыным:мәні,заңы,факторлары.

Сұраныс төлем қабілеті бар қажеттілікті көрсетеді. Сұраныс-бұл рыноктық баға құрылу процесіне әсер ететін жақтарының бірі.

Сұраныс деп белгілі бір уақыт аралығында тиімді бағаға сатылып алынуы тиіс тауарлардың мөлшері. Сұранысқа әр түрлі факторлар әсер етеді, солардың негізгісі баға болады. Баға мен сұраныс шамасының арасында кері қатынас болады, бағаның артуы сұранысты төмендетеді және керісінше.

Баға мен сұраныс шамасының арасындағы кері қатынасы сұраныс заңы деп аталады.Бұл тәуелділікті графикте көрсетуге болады.

P- тауардың бағасы.

Q- тауардың көлемі.

D1-сұраныс.

D2 және D3- сұраныстары факторлардын әсер етуі нәтижесінде өзгерген сұранысқа әсер ететін бағалық емес факторлар:- тұтынушылар таудауы;

- сатып алушылар табысы

- сатып алушылар саны

- б

-

-

- алама тауарлардың бағасы.

P Q

Ұсыныс- бұл тауар өндірушілердің рынокқа тауарларын шығаруы .

Ұсыныс алдымен баға әсер етеді. Тауардың бағасы артса ұсыныс көбейеді және керісінше сонымен баға мен ұсыныс шамасының арасындағы тура қатынас ұсыныс заңы деп аталады.

Бұл тәуелділікті графикте көрсетуге болады.

P-тауардың бағасы.

Q- тауардың мөлшері.

S- ұсыныс қисығы.

S2 және S3- факторлардың әсер етуі нәтижесінде қисықтардың оңға ж/е солға жылжуын көрсетеді.

Бағалық емес факторларға жатады:

1 ресустар бағасы.

2 технология

3 салықтар және дотациялар

4 басқа тауарлардың бағасы.

Q

Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттесуі. Рыноктың тепе- теңдігі.

Сұраныс пен ұсыныс бір-бірімен өзара әрекеттеседі. Олардың қосылуын график арқылы көруге болады. Сұраныс пен ұсыныс қисықтары М нүктесінде тепе-теңдік нүкте, немесе ол тепе-теңдік баға деп аталады.

Тепе-теңдік баға-бұл баға мен тауар мөлшерінің өзгерістері теңелген жағдайдағы сатып алу мөлшері мен сату мөлшері үйлесетін баға.Егер баға тепе-теңдік бағасынан асып кетсе, онда ұсыныс сұраныстан көбейеді, ол кезде тауарлардың молшылығы болады, немесе керісінше тапшылық болады. Бірақ жоғарыдағыдай жағдай ұзақ болуы мүмкін емес. Еркін баға жағдайында бәсекенің әсерінен ол тепе-теңдік дәрежеде белгіленеді.

Теңестірілген бағаны анықтау.

Графикадан биік баға, мысалы, 1 бушель 4 доллар болғанда, ұсынымның артықшылығы (АВ кескіні) орнайтыны көрініп тұр. Мұндай жағдайда сатушылар арасындағы бәсеке бағаның төмендеуіне себебін тигізеді. Бірақ баға шексіз және 0-ге дейін құламайды. Оның себебі, мысалы, баға 2 долларға жетсе, онда сұранымның ұсынымнан асып түсуіне байланысты тапшылық орнайды. Ол тапшылық (CF көлемі бағаны жоғары қарай тартады, өйткені тұтынушылар арасында бәсеке оған себебін тигізеді.

Демек рынокты сұраным мен ұсыным тарапынан 2 қарама-қарсы күш өзара әрекетке түсіп (суретте стрелка арқылы бағыттары көрсетілген), ақыр соңында Е нүктесінде сұраным мен ұсынымды теңдестіретін 1 бушель З долларлық баға орнайды. Теңдестіру Е нүктесі екі жақты да қанағаттандыратын бағаны көрсетеді. Сатып алушылар бушельді 3 доллармен 12 млн. бушель бидай сатып алуға қарсы емес, ал сатушылар 12 млн бушель бидайды 1 бушелі 3 доллармен сатуға дайын. Сонымен, Q_E - 12 млн бушельге тең бидайдың теңдестірілген санының көлемін білдіреді. Екі қисық Е нұктесінде қалыптасады да сұраным мен ұсыным теңдестірілген күйге түседі. Осындай жағдайда рынок балансталған болып есептеледі. 3 долларлық баға теңдесудің бағасына айналады.

Теңдесудің бағасы- ол сұраным мен ұсыным теңдестірілген күйге түсетін баға. Qd=Qs=Qe егер Р=Ре болған кезде. Теңдестірілген баға үнемі ұсынымға теңесетін нүктеде, яғни олардың қиылысатын нүктеде болады.

Сұраныс пен ұсыныс икемділігі және түрлері.

Әр түрлі факторлардың әсері нәтижесінде сұраныс сезімталдығын анықтау үшін икемділік деген түсінік пайданылады.

Егерде сұраныстың баға бойынша икемділігі баға 1% өзгергендегі сұраныстың қанша процентке өзгергенін көрсетеді.

Икемділіктің өлшем бірлігі болып икемділік коэффициенті табылады. Сұраныстың баға бойынша икемділік коэффициенті былай анықталады: К (и.б.)=Q өсуінің проценті / Р өсуінің проценті.

Тауардың бағасының өзгерісіне тұтынушылар реакция күшті, әлсіз және нейтралды болуы мүмкін. Олардың әрқайсысына сай сұраныстар бар: икемді, икемсіз, бірлік икемді.

Икемді сұраныс: егер бағаның азғана түсуі кезінде сату көлемінің елеулі өсуі. Икемді сұраныс кезінде, бағаның 1% -тен көп мөлшерге көбейтсе, икемділік коэффициенті 1-ден көп.

Икемсіз сұраныс: егер баға азғана өскенде сату көлемі азғана өзгерісе сұраныстың икемсіздік коэф-ті 1-ден кіші болады.

Ұсыныс көлемінің бағаның өсуіне байланысты өзгеруінің дәрежесі ұсыныстың икемділігімен сипатталады. Ол ұсыныстың икемділік коэффициенті көмегімен (Ке) өлшенеді. Ке=Q салыстырмалы өзгерісі (%)/ Р салыстырмалы өзгерісі (%)

Егер бағаның өзгерісі ұсынысты өзгертпесе, ұсыныс икемсіз.Ұсыныс абсолюті икемді, егер тауардың бағасының (Р) азғана төмендеуі ұсынысты (Q) нольге дейін қысқартады және керісінше баға өсуі ұсынысты арттырады.

6.Тақырып.Кәсіпорын экономикасы. Капиталдың ауыспалы айналымы

Капиталдың ауыспалы айналымы, оның сатылары мен функционалды формалары.

Ұдайы өндіріс капиталдың ауыспалы айналымынан басталады.Капиталдың ауыспалы айналымы-өндіріс факторлары құнның нәтижесінде оның үш сатыдан өтетін және өндірістік, ақшалай және тауар формаларын қабылдайтын өндірістік және айналым сфералары арқылы қозғалысы.Капиталдың ауыспалы айналымының 3 сатылары.

А---Т --Ө---Т----А

Мұндағы : А- алғашқы ақша капиталы

Т- тауар,сатып алынған жұмыс күші мен өндіріс құрал жабдықтар

Ө- тауар және қызмет өндіру процесі

Т- өндірілген өнім

А- алғашқы авансыланған капиталдың өскен сомасы.

Үш сатының әрқайсысы белгілі функцияны атқарады:

- біріншісінде өндіріс жағдайлары қалыптасады.

- екіншісінде , тауар және қызмет өндірісі жүзеге асады.

- үшіншісінде, тауар және қызметтер сатылады және пайда алынады.

Үздіксіз жаңарып отыратын процесс болып қарастырылатын ауыспалы айналым, айналым деп аталады.

Негізгі және айнымалы капитал.Негізгі капиталдың тозу түрлері.Амортизация.

Негізгі капитал өндіріс процесінде ұзақ уақыт қызмет ететін, өзінің құнын жазу дәрежесіне сәйкес өндірілген өнімге біртіндеп ауыстыратын өндіріс құрал жабдықтары.

Айналмалы капитал өндіріс процесінде өзінің натуралдық формасын және құнын өндірілген өнімге толығымен сіңіріп, бір ауыспалы айналымнан кейін ақшалаай түрде қайтып оралатын капиталдың бөлігі.Негізгі капитал табиғи және моральді тозуға ұшырайды.

Негізгі капиталдың табиғи тозуында,оның тұтыну құны бірітіндеп жойыла бастайды. Моральді тозу кезінде негізгі капитал ҒТР –ның әсері нәтижесінде құнсыздалады. Негізгі капитал жаңа жетілдірілген техникамен ауыстырлады.

Амортизация- негізгі капиталдың табиғи және моральдық тозуын амортизациялық төлемдермен ақшалай түрде орнына қайтару.Негізгі капиталды амортизациялық қор қаржысының есебінен жөндейді, немесе оны толығымен жаңа құрал жабдықтар сатып алады.

Өндіріс шығындары:мәні және түрлері.

Рыноктың экономикада фирманың пайдасы, аз өндіріс шығынын жұмсағанда көбейеді. Фирманың мақсаты өндіріс шығындарының азаюуын пайданың артуына сәйкестендіру.Бухгалтерлік айқын шығындар –фирманың өндіріске қажетті ресурстарды сатып алуға жұмсаған ақшалай шығындары.

Экономикалық шығындарға бухгалтерлік шығындардан басқа айқын емес, альтернативті шығындар жатады.Фирманың жалпы шығындары (ТС) тұрақты (ҒС) және ауыспалы (VС) шығындардан тұрады.Тұрақты шығындар өндірістің көлеміне тәуелді емес, ауыспалы шығындар өндірілетін өнімнің көлеміне байланысты. Тұрақты шығындарға аренда ақысы, салық, несие пайыздары жатады.

Ауыспалы шығындарға шикізатқа жұмсалған шығындар , жалақы кіреді.Орташа шығындар (АС) дегеніміз өндірілген тауардың бір данасына шаққандағы шығындар. Орташа шығындардың деңгейі (АС = ТС/Q ) тең болады.Егерде фирманың өнімді сатып өткізетін бағасы АС дан жоғары болса, онда фирма таза пайда табады, алАС өнімнің бағасынан жоғары болса, онда фирма шығындарын өтей алмай, өндірісін тоқтатады. Фирма орташа шығындардың қалыптасқанына мүдделі.Қосымша өнім өндіргенде фирма шекті шығын (МС) жұмсайды.МС =ТС/Q өнімді өткізгенде фирма шекті шығын (МR) табады, бұл жерде МR=P.

Фирманың экономикалық тепе-теңдігі.

Фирма өзінің іс-әрекетін үнемі өзгермелі экономикалық жағдайда жүргізеді. Фирма өндірістің көлемі шекті шығындардың шекті табыстардан төмен болғанынша көбейте береді.Фирманың тепе-теңдік жағдайы қалыптасады МС=MR=P.Бұл кезде шекті шығын мен шекті табыс сәйкестендіріледі.Кәсіпкер шекті шығындардың көлемін алдына ала біліп алады, ол шығындардың қандай өсім мен байланысты екенін анықтайды.Жетілген бәсеке жағдайында фирма жалпы шығындарын қайтарып, қалыпты пайда табады.Жетілген бәсеке кезінде өнімнің бағасын рынок анықтайды. Тауардың бағасы бір өнімге жұмсалған орташа шығынға тең болады. Ұзақ мерзімдегі фирманың тепе-теңдігі:

MC=MR=P=AC ға тең.

Монополиялық рынокта фирма өз тауарының бағасына әсер ете алады. Монополиялық рынокта сату көлемінің көбеюі бағаны төмендетеді, олай болса қосымша , яғни шекті шығын да өнім көлемін төмендетеді. Жетілмеген бәсеке жағдайында максималды пайда табу үшін өндіріс сату көлемдерін, өнімнің әрбір қосымша бірлігін өндірумен байланысты шекті шығындар осы өнім бірлігін сатудан алған шекті табыстан кем болып отыратындай жағдайға дейін арттыру керек: Егер MR>MC,өндірісті ұлғайту керек, егер МR<MC өндірісті қысқарту керек, егер MR=MCболса, фирма максималды пайда табады.

Фирма максимум пайда табу үшін 2жағдайды қарастырады.

1.уақыт факторымен (қысқа және ұзақ мерзімді).

2.бәсеке түрімен (жетілген және жетілмеген.).

Қысқа мерзімде, егер өндіріс көлемін ұлғайту керек болса, фирма оған айнымалы факторларды өзгерту арқылы ғана жетеді.(еңбек, материалдар, шикізат) тұрақты шығындарды өзгертіп үлгіре алмайды. Ұзақ мерзімде фирма барлық факторларды өзгертеді.Жұмыс күшінің орнына техника пайдаланып минимум шығын жұмсауға ұмтылады. Бәсекенің түрлерінде фирманың мінез құлқына әсер ете алмайды. Фирма максимум пайда табу үшін өнімнің санын көбейтіп отырады.

Жалпы пайданың максимумына баға мен шекті шығындар тең болған фирма жетеді:

7.Тақырып.Рыноктық экономикадағы табыстар.

Табыстардың қалыптасуының рыноктық механизмі.

Пайда – кәсіпкерлік қызметке тиесілі сыйақы. Процент – қарыз капиталын пайдаланған үшін төлем. Рента – кәсіпкерлік әрекетсіз, белгілі бір мүліктен тұрақты алынатын табыс.

Табыстардың түрлері: еңбекпен табылған табыс (жалақы,кәсіпкерлік іс-әрекет),еңбексіз табылған табыс (рента,дивидент,пайыз және т.б.),заңсыз табыстар (көлеңкелі экономикадағы табыстар,сауда марканы жалған пайдалану,рэкет,наркобизнес,ұрлық және т.б.)

Капиталдың түрлері

КАПИТАЛ – кез келген табыс әкелетін құндылық.

							Адам капиталы: Тұлғаның үйрену немесе оқу арқылы игерген интелектуал дық және кәсіби қабілеттіліктері.
		Құнды қағаздар: акциялар, облигациялар т.б.

Жалақы еңбектің бағасы ретінде.

Еңбекақының мәні туралы негізгі екі концепция қалыптасқан классикалық мектеп өкілдері (А.Смит,Д.Рикардо, К.Маркс) еңбекақыны тауардың құны –жұмысшы күші ретінде анықтайды. Жұмысшы күшінің құнын жұмысшылардың және олардың жанұяларының өмір сүруі және өмірлік игіліктерінің құнымен анықтайды. Еңбек сатылмайды, себебі өндіріске дейін ол болмайды, ал өндіріс процесінде жұмыс беруші өзінің сатып алған тауарының тұтыну құнын пайдаланады. Жұмысшы еңбек процесінде өзінің жұмыс күшінің құнына қарағанда көп құн өндіреді. Ал артығы жұмыс берушіге қосымша құл ретінде қалады.

Қазіргі неоклассикалық теория өкілдері еңбекақыны еңбектің бағасы ретінде қарайды.Атап айтқанда еңбекақы бұл- еңбек факторына байланысты алатын табыс.

Еңбекақы уақытқа немесе өндірілген өнімнің көлеміне байланысты берілуі мүмкін. Сонымен қатар номиналды және нақты еңбекақы болады. Номиналды еңбекақы дегеніміз- жұмысшыға белгілі бір еңбек бірлігіне берілетін ақша көлемі.

Нақты жалақы дегеніміз- алынған ақша сомасына алуға болатын өмірлік игіліктер массасы .

Еңбек рыногында еңбекақының жалпы деңгейі қалыптасады. Бірақ көбінесе кейбір жағдайларда еңбекақы көлемі еңбектің сапасы мен жағдайына байланысты дифференциацияланады. Еңбектің сапасына жұмысшының квалификациясы мен кәсіби деңгейін жатқызуға болады. Еңбектің жағдайына еңбек операцияларының ауырлығын, зияндығын, күрделілігін жатқызуға болады.

Пайда мен пайыз факторлық табыстар ретінде.

Пайда кәсіпкердің ерекше факторлық сыйақысы болып табылады. Пайда жалпы өнім құны мен өндіріс шығындарының айырмасына тең.

Фирманың толық шығындары мыналардан тұрады:

1) Өндіріске қажетті ресурстарды сатып алуға кететін бухалтерлік шығындар;

2) Өндірісті ұйымдастыратын кәсіпкердің жалақасы ж/е іске жұмсалған капитал процентті болып табылатын ішкі шығындар;

Ішкі шығындар фирманың нормаланған пайда көлеміне тең.

Егер де түскен түсім толық шығындардан жоғары болса, онда экономикалық пайданы аламыз. Экономикалық пайда кәсіпкердің тәуекелге баруы, оның іскерлік қабілетіне, жаңа идеяларының болуына байланысты болады.

Капитал иесі өзінің табысын процент формасында алады. Капитал деп отырғанымыз ақша сомасындағы инвитициялық ресурстар .Капиталға сұраныс субьектілері болып кәсіпкерлер табылады, ал оларды үй шаруашылықтары ұсынады. Капитал иелері табыс табады.Процент ставкасы дегеніміз табыс сомасының қарыз капиталының сомасына қатынасы жіәне 100% -ке көбейткенге

тең. Капитал қорығында капиталға сұраныс мөлшері процент ставкасына кері тәуелділікте болады, ал капиталға ұсыныс –тура тәуелділікте болады.Сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі жағдайында процент ставкасы капиталдық тепе-теңдік бағасы ретінде болады. Процентті не үшін төлейді? Мұнда уақыт факторы қазіргі игіліктерді келешек игіліктерден жоғары бағалайды.Инвестициялық шешімдерді қабылдауда процент ставкасының ролі зор. Егер де күтілетін пайда нормасы процент ставкасынан жоғары болса, онда –инвестициялық жобалардың тиімділігін негіздеудің тағы бір түрі-процент ставкасын есепке алатын дисконттау процедурасы. Инвестицияланатын ақша сомасын банкке салып, проценттер де алуға болады.

Дисконттау төмендегі формула бойынша жүзеге асады:

Vt

Vp= (1+r)2 , мұндағы

Vp-келешек ақша сомасының бүгінгі құны;

Vt- қазіргі ақша сомасының келешек құны;

t-жолдар саны;

r- ондық бөліктегі процент ставкасы

Процент ставкасы 2-ге бөлінеді: номиналды және нақты. Номиналды ставка- бұл инфиляция темпін (өсімін) есептелмегендегі қазіргі ставка. Нақты ставка- бұл номиналды ставкадан күтінетін инфляция темпін (өсімін) алғанға тең.

Жер рентасы және оның түрлері.

Рента дегеніміз- бос жатқан жерді пайдаланғаны үшн жер иесіне төленетін төлемақы.

Арендатор, кез келген кәсіпкер ретінде белгілі бір пайда табуы керек. Жер иесіне төленетін диференциялық ректа түрінде төленетін артық табыс қайдан келеді.Бұл сұраққа жауап беру үшін ауыл шаруашылығының негізгі ерекшеліктерінен қарастыруымыз керек:

1) Жер еркін ұдайы өндіруге келмейтін табиғи фактор, оның сонын арттыруға болмайды.

2) Өңдеуге келетін жер көлемі шктеулі ж/е оларды құнарлығына байланыстыбөледі.Сондықтан да сапалы угаскелердің арендаторлары олардың артықшылықтарынан монопонды түрде пайдаланады. Бұл жағдайда бәсеке олардың ұсынысың икемсіздігінен болмайды.

3) Ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы құнарлығы нашар учаскілердегі шығындардың көлемімен анықталады. Себебі фермерлер мұндай жерлерден табыс табу керек, әйтпесе олар шаруашылықты жүргізбейді. Мұндай жағдайда жақсы ж/е орташа жер учаскілерін жалға

алушылардың өнімге кеткен шығындары төмен болады ( бидай), ал өнімді нашар учаскелердің бағасымен бірдей сатады. Нарықтық баға мен жеке шығындардың арасындағы айырма олардың диференцалдық жоғарғы табысын құрайды ж/е оны олар жер иесіне жерді жалға алғаны үшін төлейді.

Диференцалдық рента жердің орналасуына да байланысты төленеді. Рынокқа, су көздеріне, жол торабына алыс орналасқан жерлер үшін бағалар нақты пайданың түсу деңгейіне байланысты болады. Ал рынокқа жақын орналасқан жерлердің иелері дифференцалды жоғарғы табыс табады.

Жердің бағасы дегеніміз- жер рентасының көлемінің процент өлшеміне қатынасы, проценттік есебімен.

Жер рентгенінің көлемі

Жердің бағасы = х 100 %

Процент өлшемі

8.Тақырып.Ұлттық экономика деңгейіндегі ұдайы өндіріс.

Ж.І.Ө. және оны есептеу әдісі.

Жалпы ұлттық өнім (Ж.Ұ.Ө.) дегеніміз- бір жыл ішінде өндірілген барлық материалдық игіліктер мен қызметтердің құны (ЖҰӨ=ЖІӨ)

Оны үш түрлі жолмен есептеуге болады:

1)қосымша құн сомасы ретінде,

2) шығындылар арқылы,

3) табыс бойынша

1) ЖІӨ көлеміне дайын өнімдік дайындау барысындағы әр кезеңдегі қосымша құн көлемі кіруі керек. Қосымша құн фирма өнімнің норық құнынан шикізат пен материалдарың құнын алғанға тең.

2-3) Бұл екі әдіс бір-бірімен байланысты, себебі жылдың өнімді сатып алуға жұмсалатын бір субъектілердің шығындары екінші субъект-сатушылардың табыстарын құрайды.

Шығын бойынша жіө мынаған тең: халықтың тұтынушығындарына; жалпы инфес-

тцияларға; тауарлар мен қызметтердің мемлекеттік тапсырыстарына; таза экспортқа.

Табыс бойынша жіө мыналардан тұрады; амортизациядан; бизнеске салынатын жанама салықтар; еңбекақы; пайыз; рента; пайда. Шығындар мен табыстар бір-біріне тең болу керек.

Егер де ЖІӨ көлемінен амортизацияны алатын (шегеретін) болсақ онда таза ұлттық өнім (ТҰӨ) көрсеткішін аламыз. Бұл өндірістік өнімнің нақты көрсеткіші, ал амортизация тұтыныларын негізгі капиталдық қалпына келтіруі.Ұлттық табыс (ұт) таза ұлттық өнімнен бизнеске салынатын жанама салықтарды алғанға тең. Дәстүрлі тәсіл бойынша, ұлттық табысты жиынтық қоғамдық өнімнің бір бөлігі ретінде өндіріс процесінде тұтынылған материалдық ресурстарды қайтаруды иегеру арқылы анықтаймыз.Ұт=ЖҚӨ- МШ

Еңбекшілердің еңбекақысы үшін төленетін жеке табыс (жт) мөлшері былай анықталады: ұлттық табыстан әлеуметтік салықтар, корпорацияның пайдасы үшін салық пен корпорациялық бөлінбеген пайдасын шегеріп, оған тронсферттік төлемдеруі (зейнетақы, мемлекеттік көмектер) қосқанға тең. Жиынтық қоғамдық өнімнің құн формуласы:

W=C+V+m, мұндағы

W- жиынтық қоғамдық өнім;

C-өндіріс құрал жабдығы өнді-гі тұтынылған құн;

V-қажетті өнім;

m- қосымша өнім;

Ж.І.Ө.- халықтың ақуаттылығының өсуі көзі, бірақ бұл көрсеткіш нақты емес. Себебі кейбір көрсеткіштер құн формасында көрінбейді және кейбір материалдық игіліктер мен қызметтер нақты статистикаға енбейді.

1) Экономикадағы прогресс тауарлар мен қызмаеттердің сапасын арттыруда, еңбекшілердің бос уақыттары кобеюде, мұның өзі елдің жағдайын,тұрмысын жақсартуда , бірақ құн формасында көрінбейді.

2) Кейбір игіліктер үй шаруашылығында тұтынылады және өндіріледі.Кейбір азаматтар жұмыс уақытынан тыс қосымша табыстар табады.

3) Көлеңкелі экономикада орасан көп ақшалар айналымда жүреді және олар Ж.І.Ө. көрсеткішіне енбейді(каркобизнес, мафия және т.б.) Бұл жағдайларда Ж.І.Ө. көрсеткіші халықтың нақты ақуаттылығын төмендетеді.

4) Экономиканың қарқынды өсуі қоршаған ортаға да өзінің зиянды әсерін тигізеді.Мұның өзі адамдардың денсаулығына кері әсерін тигізеді және осы зардаптарды жою үшін қосымша күрделі қаржыны керек етеді.

Макроэкономикалық тепе-теңдік және оның үлгілері.

Макроэкономика дегеніміз қоғам масштабындағы күрделі проблемаларды шешуге бағытталған экономикалық бір бөлігі. Макроэкономика эко-қ теориялық ең маңызды бөлігі болып табылады. Макроэкономиканың принциптері мемлекеттік эконо-қ саясатының қалыптасуының теориялық негізгі болып табылады. Осыдан макроэконом-қ мақсаттар мен факторларды анықтаудың қажеттігі туындайды. Макроэконом-қ мақсаттар:

1) тұрақты эконом-қ өсу,

2) халықты толық жұмыс бастылықпен қамтамасыз ету,

3)тұрақты баға деңгейі,

4) сыртқы сауда балансы,

5) ұлттық валютаның тұрақты курсы факторлары,

6) – табиғи ресурстардың саны мен сапасы,

- еңбек ресурстарының саны мен сапасы,

- технологиялық прогресі,

- рсурстарды тиімді (рационалдар) бөлу,

- өндірісті басқаруды жетілдіру,

- негізгі капиталдық көлемі.

Экономикалық теорияның зерттеу әдісінің ең негізгісі болып тепе-теңдік талдау әдісі табылады. Мұнда сөз жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс арасында болып отыр.

Макро тұрақтылықтың екі моделі бар: классикалық және кейнсианстық.

Классикалық моделдің өкілдерінің пікірінше барлық қоғам тек өндірушілерден тұрады.Сөйтіп өзі өндірмеген басқа тауарларды сатып алу үшін, өзінің тауарын сатады.Демек, табыс шығынға тең. Сондықтан сұраным мөлшері ылғи ұсынымға тең.

Кейнстік модель табыс қозғалысының басқаша құрылымын қарастырады: «табыстар –сұраным», бірақ «табыстар-жинақтау» емес. Дж Кейнстің пікірінше XXғ. 30 жылдары нарық механизмі өзінің икемділігін жоғалтты оның себебі: нарықтағы монополияның болуы. Тауарлар нарығында монополистер бағаға үстемдік жүргізеді, депрессия кезеңінде бағаларды түсіндірмейді, керісінше өндіріс көлемін қысқартады.Кәсіподақ комитеттері еңбек рыногында еңбекақыны көтеруді талап етеді. Дж Кейнстің ойынша мемлекеттің экономикаға араласуы міндетті.Дж Кейнс мынаны көрсетті: тепе-теңдік жағдайына жету инфляция, жұмыссыздықпен және өндірістің төмендеуімен сайма-сай келеді.

Теорияда нақты және идеалды макроэкономикалық тепе-теңдіктер болады. Экономикалық өсудің идеалды моделі мынаны ескереді барлық жинақтау инвестицияға айналады. Яғни бұл

модель сыртқы фактор-ң әсерінен жетілген бәсеке талабындағы теориялық өзгерістер. Нақты модель жетілмеген бәсеке деңгейіндегі теориялық өзгерістер.

Экономикалық өсу, оның мәні мен факторлары.

Экономикалық өсу –бұл өндіріс факторлары мен нәтижелерін сандық және сапалық жетілдіру.Оның өсуі абсолютті және салыстырмалы түрде есептелінеді. Абсолюттік өсу Ж.І.Ө -ң нақты көлемінің өсуі негізінде есептелінеді. Салыстырмалы өсу Ж.І.Ө -ң процентік өсуін сипаттайды. Өндіріс көлемінің нақты өсуі шектелген ресурстар проблемасын шешуге мүмкіндік береді. Мысалы: елдің қорғанысын, әлеуметтік және саяси жағдайларды. Экономиканың өсуі тұтынудың жаңа түрлерін қанағаттандыру қаблеті болып табылады. Экономикалық өсу ұлғаймалы ұдайы өндірістің болуымен түсіндіріледі.

Экономикалық өсу факторлары:

-табиғи ресурстардың саны мен сапасы

- еңбек ресурстарының саны мен сапасы

- капитал ресурстарының көлемі

- ғылыми-техникалық прогресс

Жекелеген уақыт мерзімінде экономикалық өсу жылдық өсу қарқынымен анықталады.Экономикалық өсудің негізгі мақсаты- ақуаттылықтық өсуі.

Экономикалық өсудің екі типі бар: интенсивті және экстенсивті . Экстенсивті типінде экономикалық өсу көп өндіріс факторларын сан жағынан пайдаланғанда болады, яғни еңбекті, капиталды және жерді өзінің техникалық негізін сақтай отырып. Экономикалық өсудің бұл типінде өнімнің өсіміне жұмысщылар мен еңбек құралдарының санын арттыру арқылы қол жеткізуге болады. Нәтижесінде бір

жұмысшыға шаққандағы шығарылған өнім өзгеріссіз қалады. Бір сөзбен айтқанда, экстенсивті дамудың өзіндік экономикалық шектеулері бар. Мұндай жағдайға тап болған қоғамөзінің бағыт-бағдарын өзгертуге тырысады. Экономикалық өсудің

интенсивті түрі тиімді әрі жетілген сапалы өндіріс факторларын пайдалануға негізделген. Өндірістің масштабының өсуі алдыңғы қатарлы технологияларды , ғылым жетістіктерін пайдалану, жұмысшылардың біліктілігін, шеберлігін арттыру нәтижесінде жүзеге асады. Осы факторлардың негізінде еңбек өнімділігі де өсе түседі.Интенсивті экономикалық өсудің негізгі факторы болып ғылыми-техникалық прогресс табылады.Ғ.Т.Р. нәтижесінде өндірісте өнімділігі жоғары автоматтандырылған, қалдықсыз, үнемді,экологиялық тиімді технологиялар іске қосылады.