Пішуцца нязменна запазычаныя прыстаўкі анты-, дэ-, рэ, ультра- і інш.: антываенны, антымілітарысцкі, дэмабілізацыя, рэканструкцыя, ультралевы
Правапіс часціцы не
Правапіс некаторых часціц
Агульнае паняцце аб сказе
Сувязь слоў у сказе
Пытальнік
Выражэнне састаўнога выказніка
Дапаўненне
Акалічнасці
Неразвітыя (адзіночныя)
Складаназлучаны сказ
Знакі прыпынку ў складаназалежным сказе
Знакі прыпынку ў складаным сказе з рознымі відамі сувязі (камбінаваным сказе)
Навигация
Выражэнне састаўнога выказніка
Беларуская мова
168412
знаков
14
таблиц
0
изображений
20.4 Выражэнне састаўнога выказніка
Выказальнае слова ў састаўным выказніку можа быць выражана дзеясловам і іменнымі часцінамі мовы. У залежнасці ад спосабу выражэння выказальнага слова вылучаюцца два тыпы састаўнога выказніка: састаўны дзеяслоўны і састаўны іменны.
Састаўны дзеяслоўны выказнік выражаецца неазначальнай формай дзеяслова і дапаможным дзеясловам. У ролі дапаможных у сказе могуць выступаць дзеясловы, якія паказваюць на пачатак, працяг і канец дзеяння (стаць, пачацъ, распачаць, брацца, працягваць, канчаць, кідаць, пераставаць і інш.). Напрыклад: Зарыва то затухала, то пачынала ярчэць, набіраючыся трапяткой, залацістай чырвані.
У ролі дапаможных дзеясловаў у састаўным дзеяслоўным выказніку могуць выступаць словы магчы, хацець, імкнуцца, прагнуць, спрабаваць, умець, наважвацца, жадаць, саромецца. Напрыклад: Пра харчаванне Кастравіцкі мусіў клапаціцца сам.
Састаўны іменны выказнік выражаецца назоўнікам назоўнага або творнага склону ў спалучэнні з асабовымі формамі дзеяслова-звязкі быць. Напрыклад: Яны былі аднагодкі.
Састаўны іменны выказнік выражаецца назоўнікам у спалучэнні з іншымі дзеясловамі-звязкамі, напрыклад: Сын, таленавіты і прыгожы, стаў радасцю майго жыцця.
Якасныя і адносныя прыметнікі могуць выступаць у ролі выказальнага слова ў састаўным выказніку. Прыметнікі назоўнага і творнага склонаў выступаюць у спалучэнні з асабовымі формамі дзеяслова-звязкі быць: Шчырая у іх была дружба, сапраўдная . Жураўліны крык мацнее, робіцца больш выразным, відаць, жураўлі спускаюцца на адпачынак.
Выказальнае слова ў састаўным выказніку можа выражацца лічэбнікам або займеннікам, напрыклад: Лёнік астаўся адзін на сваёй варце. Сон узяў сваё.
Выказальнае слова ў састаўным выказніку можа быць выражана фразеалагічным словазлучэннем: Яна старалася ўзяць сябе ў рукі . Ноч была з ціхім водсветам зорнага бяхмарнага неба.
20.5 Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам
Пры адсутнасці дзеяслоўнай звязкі паміж дзейнікам (Д) і выказнікам (В) працяжнік ставіцца ў наступных выпадках:
| Правіла | Прыклады |
| 1. Калі Д – назоўнік стаіць перад В- назоўнікам | 1. Лес — жывая вопратка зямлі. |
| 2. Гвардыян — чалавек хірты. 3. Палешукі — народ гасцінны. | |
| 2 . Інфінітыў - інфінітыў | 1. Прачытацъ кнігу — узбагаціцца словам. 2. Брахаць — не цэпам махаць. 3. Жыццё пражыць — не поле перайсці. |
| 3. Назоўнік – інфінітыў або інфінітыў – назоўнік | 1. Занятак госця — бясконца есці. 2. Здаць экзамен — справа важная. |
| 4. Перад словамі гэта, вось, значыць, гэта значыць, якія стаяць пры В | 1. Абгарэлыя руіны – гэта раны Беларусі. 2. Ігнаравацъ мову - значыць ігнараваць народ, нацыю. 3. Абыходзіцца з мовай абыяк — гэта значыць : думаць абы-як: недакладна, прыблізна, няправільна. 4. Фольклор - вось невычэрпная крыніца паэзіі. |
| 5. Абодва гал. члены выражаны лічэбнікамі або адзін з іх – лічэбнік, а другі – назоўнік ці назоўнае спалучэнне | 1. Пяць і шэсць — адзінаццацъ. 2. Вышыня помніка — дзевяць метраў. 3. Адзінаццаць кіламетраў — адлегласць не малая. 4. Плошча Нарачы – восемдзесят кіламетраў. |
| 6. Перад В, выражаным усечанай формай дзеяслова імгненнага дзеяння (тыпу зірк, скок, тыц, гоп, шмыг). | 1. Уладзік зараз - шмыг у дзверы! 2. Зося — зірк, а перад ёю Уладзік. 3. А тут кот адкуль ні ўзяўся і пад локаць яму – тоўк. 4. Ён – гоп v левы бок. Пасля глядзіць: святло і справа. Тады назад ён - скок. |
| 7 . Назоўнік – фразеалагізм з ацэначным значэннем (тыпу кроў з малаком, стрэляны верабей, хоць вока выкалі, хоць іголкі збірай) | 1. Твар – кроў з малаком. 2. Карак – хоць дугі гні. 3. Стаіць ладна скроены хлапчына, плечы – касы сажань…4. Работа па душы, заробак — дай бог! |
| 8. Калі В выражаны выклічнікам або выклічнікам і наступным удакладняльным назоўнікам, прыметнікам і інш. | 1. У ёй [хаце] яшчэ сцены – ого, адна смала. 2. Там рыба – ого-го! 3. Яна ў мяне – во чалавек! |
Працяжнік не ставіцца:
| 1. Калі Д-назоўнік стаіць пасля В-назоўніка: | 1. Гасцінны народ палешукі. 2. Хітры чалавек Гвардыян! З. Страшэнны штукар і свавольнік |
| 2. Калі пры В-назоўніку ёсць: а) адмоўе не: | 1. Воўк не пастух, а свіння не агародніца. 2. Голад не цётка; |
| б) параўнальны злучнік як (нібы, быццам, што): | 1. Жыта як сцяна. 2. Сінія вочкі што васілёчкі. |
| в) не дапасаваны да яго член сказа або пабочнае слова ці часціца (перад В): | 1. Дзяўчаты ў нас красуні. 2. Рыгораў сын таксама студэнт. 3. Віцька, безумоўна, добры хлопец. |
| 3. Калі В, выражаны ўсечанай формай дзеяслова, не мае адцення нечаканасці і лагічна (інтанацыйна) не выдзяляецца. | Прачытайце: 1. Снег скрып ды скрып. 2. Я тым часам шмыг у дзверы. 3. Засунеш руку ў пару, а рак цап за пальцы кляшнёй. 4. І следам з той копкі стралою бултых у ваду чалавек. |
| 4. Калі Д або В выражаны займеннікам: | 1. Я шафёр. 2. Хлеб у нас свой. 3. Мы народ жылісты. |
Аднак ва усіх гэтых выпадках працяжнік можа быць пастаўлены як стылістычны сродак пры сэнсавым, лагічным выдзяленні, якому ў вуснай мове адпавядае вялікая паўза паміж Д і В. Прааналізуйце: 1. Вы — слаўны чалавек. 2. Першае слова – тваё. 3. Нядобрае пачуццё –зайздрасць. 4.Старасць — не радасць. 5. Ліпа — нібы цёмная хмара за гумном.
Пры сінтаксічным аналізе часам бывае цяжка вызначыць, які з галоўных членаў абазначае прадмет выказвання і з’яўляецца дзейнікам, а які – выказнікам. Прааналізуйце: 1. Вялікая справа дружба. 2. Страшэнны штукар і свавольнік гэты Нёман. 3. Цікавы занятак — вудзіць рыбу зімовым марозным днём на скаванай лёдам рацэ. 4. Чытаць гэты твор — асалода і праца.
Для размежавання галоўных членаў сказа кіруюцца наступным:
1. Назоўны склон В-назоўніка можна замяніць творным склонам: 1. Вялікай справай (з’яўляецца) дружба. 2. Страшэнным штукаром і свавольнікам (быў) гэты Нёман. 3. Вудзіць рыбу ... (з’яўляецца) цікавым заняткам.
2. Перад выказнікам можна ўставіць словы гэта, вось, значыць: 1. Вудзіць рыбу – (гэта) цікавы занятак. 2. Чытаць гэты твор — (гэта) асалода і праца.
Такім прыёмам можна карыстацца і пры размежаванні галоўных членаў сказа, выражаных іншымі часцінамі мовы: 1. Лічылася за вялікі гонар быць выбраным у прэзідыум (Быць выбраным – (гэта) вялікі гонар). 2. Не дзеці мы (Мы — (гэта) не дзеці).
Практыкаванне 32. Паміж дзейнікам і выказнікам, дзе трэба, пастаўце знакі прыпынку.
1. У дружбе жыць шчаслівым быць. 2. Цудоўная рэч жыццё. 3. Голас у чалавека глухі сіплы. 4. Айсбергі гэта алмазы палярнага ззяння. 5. Вялікая справа са звычайнай гліны зрабіць цудоўную вазу. 6. Чалавек натура складаная. 7. Сэрца маці не камень. 8. Вочы нібы васількі. 9. Пастаянная вучоба вось наша задача. 10. Тры ў квадраце дзевяць.
Практыкаванне 33. Складзіце сказы, у якіх прыведзеныя словы выконвалі б ролю дзейніка. Паміж дзейнікам і выказнікам пастаўце, дзе трэба, працяжнік.
Мінск, вуліца, пяць, чытаць, вучыцца.
Практыкаванне 34. Складзіце сказы, у якіх прыведзеныя словы выконвалі б ролю выказніка. Паміж дзейнікам і выказнікам пастаўце, дзе трэба, працяжнік.
Вёска, машына, дзесяць, жыць, наша багацце.
§ 21. Даданыя члены сказа
Похожие работы
... ічныя распрацоўкі беларускай мовы пачатку ХХ ст. значна паглыбілі ўяўленне аб яе асаблівасцях у тагачасных навуковых колах і сярод шырокай грамадскасці. Тэма: Вывучэнне гісторыі беларускай мовы ў пачатку ХХ стагоддзя У пачатку ХХ ст. працягвалася публікацыя помнікаў беларускага пісьменства. Старажытныя летапісы, рэлігійныя творы, палемічная літаратура, якая адшуквалася ў розных архівах і кні ...
... распрацоўцы правапісных і граматычных норм беларускай мовы. Пачатак беларусізацыі пасля утварэння БССР Пасля утварэння БССР (1919) пачалася беларусізацыя ўсіх сфер жыцця, з 1924 г. беларуская мова стала дзяржаўнай. У 20-я гады ХХ стагоддзя інтэнсіўна папўняецца новымі словамі слоўнік беларускай мовы, распрацоўваюцца пытанні арфаграфіі і граматыкі, фарміруюцца формы літаратуронага вымаўлення ...
... «Гiсторыя пра Атылу»), перакладнымi хронiкамi («Хронiка» М.Стрыйкоўскага). Пералiчаныя арыгiнальныя i перакладныя творы адлюстроўваюць высокую ступень развiцця старабеларускай лiтаратурнай мовы, багацце i разнастайнасць яе выяўленчых сродкаў. Беларуская мова пранiкае i ў сферу рэлiгiйнай лiтаратуры. У 15ст. на беларускую мову была перакладзена «Песня песням». У 1517-1519гг. беларускi першадрукар, ...
... ), дзеепрыметнікаў, парадкавых лічэбнікаў прыдатная ім катэгорыя склону цалкам залежыць ад таго назоўніка, з якім яны спалучаюцца. З улікам таго, што ў беларускай мове азначальнае слова звычайна размяшчаецца перад назоўнікам, яно і сігналізуе пра марфалагічныя якасці назоўніка (параўн.: новаму -- давальны склон, адзіночны лік, мужчынскі або ніякі род адпаведнага субстантыва). Асабліва выразна ...
0 комментариев