Антрапаніміку – гэта раздзел анамастыкі, у якім вывучаюцца імёны, прозвішчы, мянушкі людзей;

1. антрапаніміку – гэта раздзел анамастыкі, у якім вывучаюцца імёны, прозвішчы, мянушкі людзей;

2. тапаніміку – навука, якая вывучае геаграфічныя аб’екты. Сярод тапанімічных назваў вылучаюць:

– айконімы – назвы населеных пунктаў: гарадоў, вёсак, пасёлкаў;

–     урбонімы – назвы ўнутрыгарадскіх аб’ектаў: плошчаў, вуліц, паркаў;

–     гідронімы – назвы азёр, рэчак і рачулак, крыніц, каналаў.

Літаратурныя онімы маюць два асноўныя кампаненты:

а) Намінатыўны, пры дапамозе якога ідэнтыфікуецца канкрэтная асоба (персанаж), мясцовасць. Напрыклад: С.Полацкі паказаў у сваім творы “Фрон истины…” канкрэтную асобу – Аляксандра Македонскага:

Царь Александр наипаче вславися,

Яко брел правды, выну в ней глумися,

Странам, лица взор всячески отъяше.

Ухо, вожденну соблюдаше ино.

Кто не слушав, судит,

И правит, судя, - против правды блудит.

Александр Македонский (365-323 гг. до н.э.) выдающийся полководец, деяния которого вошли в легенды.

б) Канатацыйны, заснаваны на другасных, эмацыянальна-сэнсавых прырашчэннях да ўласнага антрапанімічнага ці тапанімічнага значэння.

Літаратурныя онімы дазваляюць максімальна акрэслена перадаць аўтарскае светаадчуванне, выразіць адносіны пісьменніка да персанажа, ахарактарызаваць яго. Напрыклад: верш С.Полацкага “Стихи утешные к лицу единому” вельмі дасканала перадае аўтарскае светаадчуванне, выражае адносіны пісьменніка да персанажа: Семен – здесь поэт говорит о себе. Опрощенная форма имени Симсон:

…Да Семен умен – языком приймает.

А сколько силы – не можно сказати

Лва на бумагу мощно мне разадрати

А таксама і выражае адносіны да другога героя – Сампсона:

…Другий Сомпсон, да нет с Ким побиться.

Кого вызову – всяк мне битсся.

Да кто с богатыром бороться посмеет.

З гэтага твора вядома што аўтар адносіцца станоўча да Семена, бо ён гаворыць:

Сам не дурак, да блюдусь сказати,

Возрастом велик и умом изряден.

А да Сампсона – адмоўна.

Літаратурныя онімы – носьбіты нацыянальна-культурнага кампанента значэння слова.

У мастацкіх тэкстах онімы выконваюць ролю арыенціраў у часе і прасторы, а персанажы атрымліваюць імёны ў залежнасці ад агульнай задумы твора і той функцыі, якую кожнаму з онімаў надае пісьменнік. Напрыклад: у творы С.Полацкага “Стихи на счастливое возвращение его милости царя из-под Риги”:

Тир – не завоёванный израильтянами древний финикийский город-крепость.

Денемборский град – ливонский город Динабург был взят русскими 31 июля 1656 года царём Алексеем Михайловичем.

Ливония – шведская часть Ливонии.

Рига – город Рига.

“Гаворачыя” антрапонімы і тапонімы прызначаны для характарыстыкі полядзейнасці літаратурных герояў. У мастацкіх тэкстах онімы, як правіла, функцыянальна мнагапланавыя. Яны абавязкова выконваюць ідэнтыфікуючую (падаюцца звесткі пра нацыянальнасць, сацыяльны статус, асаблівасці характару, звычкі, вызначаецца асоба як станоўчы ці адмоўны персанаж); эмацыянальна-стылістычную (выяўленне этымалогіі ўласнага імя, падказа да разумення ўнутрнай формы, асцыятыўнасці).

Такім чынам, літаратурныя онімы ў мастацкіх тэкстах выяўляюць наступныя функцыі, важныя для асэнсаванага разумення мастацкага тэксту: пазнвальную, адрасную, ідэалагічную, сацыяльна-ацэначную, эмацыяльна-экспрэсіўную і інш.

Антрапонімы і тапонімы павінны адлюстроўваць у мастацкіх творах каларыт рэгіёна. Яны павінны адлюстроўваць нацыянальны каларыт. Антрапонімы, тапонімы і онімы ў мастацкім тэксце з’яўляюцца выразным паказчыкам нацыянальных традыцый якія прадаўжае і ўзбагачае мастак слова. Праз іх прасочваюцца адносіны пісьменніка да персанажа – носьбіты імя, сцвярджаецца аўтарская ідэя твора, выяўляецца моўная культура. Праз тапанімічныя назвы (геаграфічныя аб’екты, назвы вёсак, гарадоў, пасёлкаў, вуліц, азёр) можна таксама заўважыць адносіны пісьменніка да гэтых геаграфічных аб’ектаў. Такім чынам, праз гэтыя адносіны выяўляецца належанне пісьменніка да сваёй нацыі, яго характар.

Рэгіянальныя мастацкія элементы – уласныя імёны, прозвішчы, тапанімічныя назвы, уласцівыя і характэрныя для пэўнай часткі Беларусі, нярэдка ў творах мастацкай літаратуры служаць у якасці асноўнага моўнага кампанента для стварэння мясцовага каларыту, для ўсебаковага раскрыцця вобразаў. Напрыклад: у зборніку вершаў “Бабчын” і зборніку “Палескі смутак” М.Мятліцкага можна заўважыць шмат онімаў, тапанімічных і антрапанімічных назваў (вершы “Бабчын”, “Грыбовічы” і інш.): айконімы (Бабчын, Пель), урбонімы (вуліца Каліноўскага), гідронімы (рака Днепр, Прыпяць, Вілія, Нарач).

Часцей за ўсё пісьменнікі выкарыстоўваюць наступныя тыпы літаратурных онімаў:

а) нейтральныя і “гаваркія”;

б) празрыстыя;

в) імёны-алюзіі;

г) імёны-сімвалы;

д) фальклорна-міфалагічныя імёны;

е) імёны-археонімы (гістрыяонімы).

Пісьменнікі шырока выкарыстоўваюць у сваіх творах розныя тыпы літаратурных онімаў. Прааналізаваўшы творы С.Полацкага, можна зрабіць вывад, што найбольш ужываюцца ў яго вершах антрапонімы. Асабліва праяўляюцца царкоўныя імёны, такія як Даниил, Семен, Алексей, Мария, Петрви (апостал Пётр), Иосиф, Давид, Маисей, Филипп, Дина, Александр, Юлий, Иоанн – Иоанн Креститель, Василий святый і інш.

Нейтральных онімаў у вершах С.Полацкага зусім мала сустракаецца, а “гаваркіх” зусім няма. А вось міфалагічных онімаў вельмі шмат і біблейскіх таксама. Напрыклад:

Голиаф – библейский персонаж фелистимлянский великан из города Геф.

Меркурий (греч. Гермес) – крылатый вестник богов, покровитель торговли:

Меркурий Аз премудрость щасте предлагаю,

Честь и остроумие сими почитаю.

(“Стихи белорусского периода”)  

Венус – Венера (греч. Афродита) – богиня любви и красоты:

Венус, красоту плоти такмо даю тебе

Ничто бо мне есть твоей угодно потребе.

(“Беседа Планеты”)

Марс (греч. Арей) – бог войны:

 Марс, Аз владно оружец храбрством почитаю.

И на гордыя враги острый меч вручаю.

Мамонна – бог богатства и наживы у древних сирийцев, в переносном смысле – алчность и корыстолюбие:

Сильна, Мамонна, что на троне сидит.

В небезопасности и страхе будешь.

Разбой за пазухой, а глупость – при тебе,

Зависть и вор всегда тебя подстерегают.

(“Счастье богачей плачевно” из сборника “Carmina varia”)

Диона (древнерим. миф) – дочь Океана и Фемиды, мать богини Венеры:

Диона, мать богини Венеры,

Как стрелой, поражает своей красотой.

(“Самые сильные вещи”)

Сустракаецца рэдка онім-сімвал, дзе выступаюць гідронімы Польшча, Вялікая і Малая Белая Русь – сімвалы радзімы (у віршах С.Полацкага “Приветствие избрания на Польский престол”, “Стихи о Великой и Малой Белой Руси”).

У віршах С.Полацкага таксама прысутнічаюць онімы-археонімы.

Доблестный Америго – Америго Веспучи-астроном:

Америка. Доблестный Америго нашёл эту страну,

Где тела людские ели, как животных.

 (“Новооткрытия”)

Христофор Колумб – мореплаватель:

Христофор Колумб вокруг света обошёл,

От чудовищ морских мучений натерпелся,

Господину своему, раздобыл чужие страны.

Фердинанд Магелан:

Фердинанд пересёк океан глубокий,

 Самым первым узнал, каков мир широкий.

(“Новооткрытия”)

У мастацкай літаратуры выяўляецца свая спецыфіка ў выбары імёнаў і прозвішчаў. Мастакі слова заўсёды надавалі вялікае значэнне выбару імёнаў і прозвішчаў для літаратурных персанажаў.

У мастацкіх тэкстах можна выдзеліць некалькі разнавіднасцей прозвішчаў, створаных пісьменнікам для ідэнтыфікацыі літаратурных персанажаў:

а) прозвішчы рэальныя, якія мелі прататыпы літаратурных персанажаў;

б) прозвішчы рэальныя, але змененыя часткова, падпраўленыя з улікам мастацкай ідэі,

в) прозвішчы выдуманыя, створаныя аўтарскай фантазіяй;

г) сацыяльна-падвышаныя прозвішчы;

д) сялянскія прозвішчы;

е) характарыстычныя, “гаворачыя” прозвішчы.

Большасць прозвішчаў ствараюць пісьменнікі семантычным спосабам ад імёнаў агульных, і марфалагічная будова онімаў суадносна з адпаведнымі апелятывамі – агульнымі назоўнікамі (Капыт – капыт); прыметнікамі (Зручны – зручны).

Яшчэ існуюць наступныя семантычныя групы:

а) позвішчы, утвораныя ад назваў прадметаў быту, ежы: Бабка, Хамуток, Каравай.

Б) прозвішчы, утвораныя ад назваў жывых істот (Я.Брыль “Марыля” – сям’я Жукоў);

в) прозвішчы, утвораныя ад назваў раслін, іх частак, што характарызуюць іх носьбітаў паводле прыкмет, якасцей, уласцівых раслінам : (“Родныя дзеці” Н.Гілевіча – Нікіта Рэпа);

г) прозвішчы, якія непасрэдна ці ўскосна ўказваюць на манеру паводзін чалавека, на яго знешні выгляд, звесткі: Мікіта Туляга, Аляксандр Гарлахвацкі, Зёлкін з п’есы “Хто смяецца апошнім”.

Напрыклад, прозвішча Туляга ў п’есе “Хто смяецца апошнім” становіцца ў сэнсавую сувязь з рознымі значэннямі – перапалоханы, спакойны, сарамлівы, баязлівы, падатлівы, расчулены. Мікіта Туляга – навуковы супрацоўнік, які хоць і цярпеў здзекі, насмешкі, але ж адпомсціў сваім крыўдзіцелям.

У.Верамейчык у паэме “Педвучылішча” выкарыстоўваў рэальныя прозвішчы знакамітых пісьменнікаў, вучонных:

Я іх хаваў глыбока пад падушку:

А што нам скажуць Лермантаў і Пушкін?

 С.Полацкі ў сваіх вершах выкарыстоўваў прозвішчы вучоных: Демокрит, Ираклит (Гераклит), Диоген, Пифогор:

Днесь, кто Демокрит, радогми светлеет,

Утре – Ираклит – от печали тлеет.

(“Плач третий благородных царевен”)

 Диоген философ, егда умираше,

От друг обстоящих вопрошаем бяше:

Где изволит телу погребенну быти?

(“Диоген”)

Пифагор ученики егда наставляше,

Молчание хранити пять лет завещяше.

Та же научившимся добре мудрствовати

Возволил веждество языком вещати.

(“Молчание”)  

Існуюць наступныя разнавіднасці онімаў-тапонімаў у мастацкіх тэкстах:

-      айконімы;

-      гідронімы;

-      урбонімы;

-      мікратапонімы;

-      тэонімы.

У мастацкіх тэкстах пісьменнікі могуць выкарыстоўваць рэальныя тапонімы, якія ёсць ці былі на зямлі, якія пісьменнік без змен увёў у мастацкі тэкст. Так, ў творах С.Полацкага сустракаем тапонімы Денемборск, Ливония, Россия, гідронімы Двина, Кедрон, урбонім Олимп, а таксама вельмі шмат тэонімаў:

…Твоя ревность о Бозе в Денемборском граде

Вертоград ныне Христов созда и насаде

…Ливония тобою прият Бога в теле,

В тайных пречистых, чаго, познает отселе…

(“Стихи на счастливое возвращение…)

Витай, Алексею,славный над небами,

Надею России межи монархи.

(“Приветствие на взятие Дерпта”)

Веселися, царю што Бог с тобою,

Будеш владети морем и всею Двиною.

(“Приветствие на взятие Дерпта”)

Кая же вина, что творец всемогий

Оставль богатый Олимп, в нам убогий

Дол зеленый сошел и явился вама.

(“Беседы постуския”)

Марс. Аз владыко оружец храбрством почитаю.

И на горыя враж острый меч вручаю

… Венус. Красоту плоти такмо даю тебе,

Ничто бо ми есть твоей угодно потребе.

 (“Беседы со планиты”)

Кароткі анамастычны слоўнік твораў Сімяона Полацкага

Соломон – третий царь Израиля («Фрон истины»):

Пред Соломоном царем пря двею бывает,

Жену о сыне диве, мудрый разсуждает.

Даниил – благородный израильтянин, получивший от Бога пророческий дар. Спас _усанну от казни («Фрон истины»):

Отрок Даниил мудрее лесть их проявляет

Тако лесть чистотаю словно победит.

Александр – полководец Александр Македонский («Фрон истины»):

Царь Александр наипаче вславися,

Яко брегл правды, выну в ней глумися.

Ливония – Шведская часть Ливонии, земли между Норвой, Псковом и Ригой («Стихи на счастливое возвращение его милости царя из-под Риги»):

Ливония тобою прият Бога в теле,

В тайных пречистых, чаю, познает отселе.

Двина – Западная Двина и Балтийское море («Приветствие на взятие Дерпта»):

Веселися, царю што Бог с тобою,

Будеш владети морем и всею Двиною.

Иосиф, Мария – согласно евангельскому рассказу, Мария и её муж Иосиф пришли в Вифлеем, чтобы записать свои имена у императорских переписчиков населения («Стихи на Рождество Христово»):

Весь двор, вертеп и быдло, Иосиф, Мария,

А настарыя стражи у полаты тыя.

Давид – царь («Стихи на Рождество Христово»):

Смиренных духом до неба взвышает,

В тым есть Давидон, яко ты сам, знает.

Кедрона – небольшая река под Иерусалимом («Вере омэнцэ панской в церкви мовене»):

А ты же лжыве тяжеш до Кедрона броду.

Он з тяжкае работы ы з оков выбавил.

Еуфросиния – просветительница Ефросиния Полоцкая («Взенто образ Насвеитшэй Богородицы з Полоцка до Москвы»):

Не возбрани нам твоей благодати.

Ты еси мати о Еуфрасиние.

Жителям града всим удобрение.

Яже потщася икону святую

Внести здалеча в страну Полацкую.

Атлант – титан, вечно подпирал небесный свод («Виншование новообранному потриарше»):

Легчае Атлант неба воспирает,

Неже кто бремя пастырского движает.

Олимп – священная гора в Фессалии, обиталище богов

(“Беседы постуския”):

Кая же вина, что творец всемогий

Оставль богатый Олимп, в нам убогий

Дол зеленый сошел и явился вама.

Марс – бог войны (“Беседы со планиты”):

Марс. Аз владыко оружец храбрством почитаю.

И на горыя враж острый меч вручаю.

Венус – богиня любви (“Беседы со планиты”):

Венус. Красоту плоти такмо даю тебе,

Ничто бо ми есть твоей угодно потребе.

Меркурий – крылатый вестник богов, покровитель торговли (“Беседы со планиты”):

Меркурий. Аз премудрость щасте предлагаю,

Честь и остроумие чими почитаю.

Феб – бог солнца (“Неблагодарность”):

Ибо когда под солнце прямиком подходит.

Мерзкий мрак на златом Фебе порождает.

Мамонна – бог богатства и наживы (“Счастье богачей плачевно”):

Конец богатством своим предрекают

Те, кто ни в чем добродетельны не бывают.

Сильна, Мамонна, что на троне сидишь.

Христофор Колумб – мореплаватель (“Новооткрытия”):

Христофор Колумб вокруг света обошёл,

От чудовищ морских мучений натерпелся,

Господину своему, раздобыл чужие страны.

Америго Веспучи – открыл созвездие Южный крест (“Новооткрытия”):

Крест на четырех звезд, прежде неизвестный

Америго в небе разыскал.

Бахус – бог вина и веселья (“4 самые сильные вещи”):

Кто без железа весь мир завоевал?

Хотел бы я ныне от тебя узнать!

Бахус! – ведь разума силу отнимает,

В животное вино человека превращает.

Опа – богиня плодородия и урожая (“Ремесла строптивы, но достоины уваженья”):

Опа, благородная милостивая богиня.

 Всякое изобилие в урожаях сотворяет.

Геркулес – сын бога Юпитера, сотворил двенадцать подвигов (“Наслаждения”): Геркулес благородный велел привязати себя к мачте, когда плыл через Сциллу. Дабы сиренами не был бы пращен.

 

 

РАЗДЗЕЛ ІІІ

МЕТАДЫЧНАЯ ЧАСТКА

 

Конспект урока по русской литературе

Тема: Симеон Полоцкий – поэт, драматург, публицист

Цели:

- познакомить учащихся с творчеством Симеона Полоцкого;

- углубить знания учащихся о стиле борокко;

- воспитывать любовь учащихся к родной земле, к родному языку

Оборудование: портрет С.Полоцкого, учебник по русской литературе, сборник стихов С.Полоцкого

Тип урока: изложение нового материала

План урока:

1.   Организационный момент.

2.   Вступительное слово учителя.

3.   Выступление учащегося на тему «Жизненный и творческий путь Симеона Полоцкого».

4.   Закрепление нового материала.

5.   Заключительное слово учителя.

6.   Домашнее задание.

7.   Выставление и комментирование оценок.

Ход урока

1. Организационный момент. Приветствие, настрой учащихся на урок.

2. Вступительное слово учителя.

Учитель. Симеон Полоцкий жил и работал в эпоху, называемую «переходной». Действительно, 17 век стал своеобразным рубежом старой и новой европейской литературы, рубежом, в который вместилось великое обилие перемен в самых разных сферах человеческой жизни, сопровождаемых нескончаемой цепью военных катаклизмов и общественных потрясений. 17 век породил ошеломляющее многообразие артистических форм, жанров, стилей. Творчество Симеона Полоцкого было неординарным, выдающимся культурным явлением. Нравоучительные книги, стихи, написанные в разные годы, оказали заметное воздействие на русскую, белорусскую и украинскую литературы 17 - первой половины 18 веков. Наибольшую известность получили поэтические сочинения Симеона Полоцкого.

В Московском государстве знакомство с произведениями С.Полоцкого порождало широкий интерес к книжной (литературной) поэзии и просветительской тематике, способствовало утверждению силлабики в качестве ведущего принципа стихосложения почти на целое столетие.

Сегодня на уроке мы рассмотрим жизненный и творческий путь выдающегося поэта 17 века Симеона Полоцкого. А сейчас мы прослушаем выступление учащегося на тему «Жизненный и творческий путь Симеона Полоцкого». А остальным основные моменты биографии записывать в тетради по русской литературе.