Қиярды пісіп жетілу кезеңдерінде жинау және жемістерді сақтау

3.7 Қиярды пісіп жетілу кезеңдерінде жинау және жемістерді сақтау

Үлгіқалыптағы (1726-85 МҮҚ) бойынша жеміс жас, бүтін, таза, аурулармен және зиянкестермен зақымданбаған, механикалық жарақатсыз, сұрпына тән пішінде және әр түрлі реңдегі жасыл болған кезде өнімді жинау жұмыстары басталады. Пісудің басында жинауды 2-3 тәулік сайын жүргізеді. Жаппай піскен кезінде әр тәулік сайын жинаймыз. Танапта өсірілген соттардың өнімділігі әр түрлі. Мысалы ең жоғары өнімділік Миринда сортында. Қалған Атланта және Астерикс сортында өнімділік деңгейі шамалас. Жалпы өнімділігі 107,5 ц/га . Миринда сортын өсірудің тиімділігі жоғары.

Қиярдың өнімдерін жинаудың өзі өте бір жауапты жұмыс, себебі жемістері екі- үш тәулікте жиналмаса, үлкейіп, қатайып, сапалығын төмендетеді және баудағы өсімдіктерді тез қартайтып, өсіп өну, даму кезеңін қысқартады, осыған байланысты өсімдіктің өнімділігін әлдеқайда төмендетеді. Әрбір өнімдері жиналған күндері аздапта болса жаңбырлатқышпен немесе су бүріккіштермен ылғалдандырса, жоғары өнім алудың кепілі болады. Жиналған өнімдерді іріктеп, күн сәулесіне қыздырмай сақтау қажет, егер күннің ыстығында қалса, біріншіден сапалығын төмендетеді және бір сағатта 10-15%-дай салмағын азайтады. Осыған байланысты жиналған өнімдерді көлеңкелі орындарда іріктегенде жемістері зақымданбайды. Қиярды жинау барысында әрбір түптен Маринда сортынан орташа 2,5 кг өнім, ал Атланта және Астерикс сорттарынан 1,9 кг жинаған болатынбыз. Бұл көрсеткішті гектармен өлшейтін болсақ 107,5- 85,5 ц/га.

4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІК

Қияр өсірудің тиімділігін арттыру, әрбір шығын бірлігіне – еңбек, материалдық және қаржылық, жоғары сапалы қияр өндірісін барынша ұлғайтудан, оның пайда әкелуін арттырудан тұрады. Ресурсты сақтап қалу технологияларының кеңінен таралуы астық өндірісінің қарқынын жылдамдатады және астық шаруашылығының рентабельділігін қамтамасыз етеді. Технологияларды экономикалық бағалау қолда бар резервтерді анықтауға және астық өндіру саласының даму болашағын анықтауға мүмкіндік береді. Технологияның тиімділігін салыстырмалы түрде бағалау үшін, өнімділіктің және жалпы өнімнің артуының, шығындалатын ресурстардың қайтарылу деңгейі, өнімнің өзіндік құнының төмендеуінен таза кірістің артуының көрсеткіштері қолданылады. Нақты алынған нәтижелерді базалық нұсқамен (қарапайым технология) салыстыру жердің өнімділігінің өзгеруін, өндірістің ресурс сыйымдылығын, қосымша шығындардың өзектілігін анықтауға мүмкіндік береді.

Қазіргі нарықтық экономиканың халық шаруашылығына дендеп енуіне байланысты ауыл шаруашылығында басты көңіл нақты шаруашылықта өнім өндіруде материалдық, еңбек қаржылық және табиғи байлықтарды барынша үнемді және тиімді пайдалануға аз шығынмен жұмыс істеуге басты көңіл аудару қажет. Осыдан, бір өлшем жерден неғұрлым жоғары сапалы мол өнім алынса, осыдан бір өлшем алқаптан аз еңбек, қаржылық шығын жұмсап жоғары сапалы мол өнім алынса, солғұрлым белгілі бір дақылды өсіру тиімдірек болмақ.

Экономикалық тиімділік – ауыл шаруашылығы мекемесінің өндірістік пайдалы нәтижесі, ол еңбек, материалдық шығындарды үнемдеп жұмсай отырып, өнім мөлшері мен сапасын арттырудан, ысырапты азайтып басқа еңбек нәтижелерін жақсартудан байқалады. Жаңа технологияларды экономикалық тиімділігі ауыл шаруашылығы өндірісінің түпкілікті нәтижелерінен - өнімділіктің артуы, шығындардың азаюы мен өзіндік құнның төмендеуінен – көрініс табады.

Экономикалық тиімділікті анықтау үшін алдымен онымен тығыз байланыста болу керек: 1 га немесе 1 ц-ге жұмсалған шығындарды, астықтың жалпы түсімін, өнімділік деңгейінен, ауыспалы егістің бір гектарынан түскен түсімін, өзіндік құнын, алынған таза пайданы ж.т.т. Осының нәтижесінде өндірілген астықтың рентабельділігін анықтауға болады. Мәліметтер шаруашылықтың бухгалтерлік есептерінен алынады.

Кесте 9 - Қияр дақылын өсіру технологиясы бойынша 1 га есептелген шығындар, тг (2016 ж.)

Ауыл шаруашылығында жоғары сапалы өнім өндіру, бір жағынан жер көлемінің бір өлшеміне шаққанда оны өндіру көлемін ұлғайтады, екінші жағынан, бір гектар егістікке қосымша жұмсалған шығыны артады. Аграрлық – өнеркәсіптік кешендегі ұдайы өндірістің әлеуметтік экономикалық тиімділігінің негізгі өлшемі ретінде ауыл шаруашылығының және оның ұқсатушы салаларының өнімін әрбір белгілі бір кезеңде қажетті мөлшерде өндіруге жұмсалатын барынша аз халық шаруашлығы шығыны қолданылуы мүмкін. Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің қорытындылаушы көрсеткіші ретінде рентабельділік көрсеткіші қолданылады, бұл қорытындылаушы көрсеткіште саланын өндірістік (еңбек, жер) және материалдық ресурстарының пайдаланылу тиімділігі, өндіріс пен еңбекті басқару мен ұымдасытру деңгейі, өнім сапасы және оның өткізу нәтижелері көрініс табады.

Өндіріс рентабельдігі – шаруашылық есептегі кәсіпорынның кірістілігі, пайдалылығы. Рентабельдік деңгейде экономикалық әр түрлі формалары: жалпы, түпкі, таза өнім, таза және шаруашылық есеп-кіріс нәтижелері бейнеленеді.

Экономикалық тиімділіктің негізгі көрсеткіштері 1 га алынатын қиярдың өнімділігі, 1 га жұмсалатын тікелей шығындар, 1 га шыққан өнімнің жалпы құны, өзіндік құны және 1 га алынған шартты-таза пайда болып табылады. Қиярдың егістерінен 1 га жұмсалатын шығын таза сүрі бойынша көбірек болды. Қияр өнiмiнiң жaлпы түciмi, тaзa пaйдa, өзiндiк құны көpceткiштepiн төмeндeгi фopмулa бoйыншa анықтаймыз:

Ж.т = Ө × C.б ; (1)

Мұндaғы: Ж.т - жaлпы түciм, тг;

Ө- өнiмдiлiк, ц/гa;

C.б- caту бaғacы, тг.

Т.п.= Ж.т.- Ш(2)

Мұндaғы: Т.П- тaзa пaйдa, тг;

Ж.т - жaлпы түciм, тг;

Ш- шығын, тг.

Ө.қ.= Ш / Ө ; (3)

Мұндaғы: Ө.қ- өзiндiк құн, тг;

Ш- шығын, тг;

Ө- өнiмдiлiк, ц.

Рд. = Тп. / Ш (4)

Мұндағы: Т.п. = таза пайда, тг;

Ш = шығын, тг.

Ақмола облысы, Целиноград ауданында орналасқан С.Сейфуллин атындағы Казақ агротехникалық университетінің кампусы жағдайында қияр дақылын көшетпен өсіру технологиясының экономикалық тиімділігін келесідей есептедік: Сорттарды салыстыру бойынша

Маринда сорты б/ша: Ж.т = 10750× 100 =1075000

Т.п.= 1075000 – 764315 = 310685

Ө.қ = 764315/ 107,5 = 7110

Рд = 310685/ 764315 = 41

Атланта мен Астерикс б/ша: Ж.т = 8550 × 100 = 855000

Т.п.= 855000 - 764315 = 90685

Ө.қ = 764315 / 85,5 = 8939

Рд. = 90685 / 764315 = 12

Кесте 10 - Қияр сорттарының салыстырмалы экономикалық тиімділігі, ( 2016ж.)

5. ЕҢБЕК ҚОРҒАУ

Ауыл шаруашылығындағы еңбек қорғау жүйесі, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдік-профилактикалық, реабилитациялық және басқа да шаралар негізінде жүзеге асырылатын және өндіріс орындарында травматизм мен кенеттік жағдайлардың алдын алатын, қызметкерлердің қызмет ету барысындағы олардың денсаулық пен өмір қауіпсіздігін қамтамасыз ететін шараларға бағытталған. (2007 жылғы 15 мамырда қабылданған ҚР Еңбек кодексі).

Қызметкерлердің қауіпсіз еңбек жағдайларына құқығы – Қазақстан Республикасы азаматтарының әлеуметтік-экономикалық құқығының құрамдас бөлігі. Бидай себу барысында механизатордың денсаулығына шу, вибрация, температураның толқымалы параметрлері, шаң-тозаң және трактор газдары сияқты теріс факторлар әсер етеді. Соның салдарынан, жұмыс күнінің аяқталуына таман оның есту қабілеті нашарлайтыны анық, ал бұл қызметті 10 жылдан бері иеленіп келе жатқан қызметкерлердің есту қабілеттеріне тіпті үлкен қауіп төнетіні сөзсіз.Механизатордың жұмысы жоғары дәрежелі зейінділікті талап етеді. Айналадағы шаң-тозаңды үнемі жұту салдарынан ағзадағы тозаң бронхиттерінің дамуына қолайлы жағдай туады. Жарақат жағынан қауіпті фактор болып, агрегаттың бүкіл қозғалмалы бөлшектері немесе агрегаттың өзі бола алады.

Жұмыс орнындағы өндіріс ісін бастамай тұрып, жұмысқа қайта қабылданған немесе бір қызмет бөлімшесінен екіншіге ауысқан қызметкерлерді, сондай-ақ уақытша және іссапардағы қызметкерлерге арнап бастапқы жұмыс инструктажы туралы ақпарат беріледі.

Содан кейін, тәлім алушылар 2-14 ауысым уақыты барысында (жұмыс бабы мен қызметкердің мамандануына байланысты) басшылар бекіткен арнайы тұлғалардың қадағалауымен, жұмыс өтілінен өтулері тиіс. Қызметкерлер тек жұмыс өтілін өткеннен, теориялық білімдері мен еңбек қауіпсіздігін толық меңгергеннен кейін ғана толық өзіндік жұмысқа жіберулеріне рұқсат беріледі.

Қайталамалы инструктажды бүкіл қызметкерлерге арнап, жарты жылда бір рет ұйымдастырады. Жоспардан тыс инструкажды келесі жағдайлар туғанда ғана іске асырады:

● Жаңа және қайта қаралған стандарттар, ережелер мен қоршаған ортаны қорғау әдістемелері қабылданғанда, сондай-ақ оларға өзгертулер мен толықтырулар енгізілгенде;

● Еңбек қауіпсіздігіне әсер ететін технологиялық үрдістің немесе шикізат, құралдар және басқа да факторлардың шамадан тыс ауытқулары пайда болғанда;

● Кейін аварияға, өртке немесе атқылауға әкелетін, қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігінің талаптарын бұзғанда;

● Сыртқы бақылау органдарының талаптарына бойынша;

● Еңбек үрдісіндегі үзіліс мерзімі 60 тәуліктен, ал еңбек қауіпсіздігін жоғары дәрежеде болуын қажет ететін еңбек үрдісіндегі үзіліс мерзімі 30 тәуліктен асып кеткен жағдайда.

Қызметкерлерді жоспардан тыс инструктажбен, оны өткізу мұқтаждығын айқындайтын себептер мен жағдайларға байланысты көлемі анықталатын бір мамандық шеңберінде жекелеп немесе топтап алып таныстырады.

Инструктаж беруші мен инструктаж алушының қолы арқылы жүзеге асатын бастапқы қайталамалы, жоспардан тыс инструктажбен танысқаны туралы, сондай-ақ жұмыс өтілі мен толық өзіндік жұмысты орындауға рұқсат етілгендігі туралы ақпаратты тәлім алушы міндетті түрде жұмыс орындағы инструктажды тіркеу журналында немесе жеке оқу үрдісінен өткенін растайтын карточкаға белгілейді.

Мерзімдік жұмыстар мамандардың лауазымдық қызметтерінің есебі әдістемесіне сәйкес бейреттік инструктажды өткізуден басталады.

Егістіктерді зерттеу барысында қатаң қауіпсіздік шараларын сақтайды, яғни арнайы маманданған киім мен температура режимін сақтау, міндетті түрде арнайы құралдармен (скальпель, энтомологиялық инелер және т.б.) ғана жұмыс істеу. Өсімдік қорғаудағы мамандардың өзіндік қорғану құралдарына жұмыстың орындалу түріне байланысты ақ немесе қара халаттар, резеңке немесе мата қолғаптары, егістік жағдайында міндетті түрде бас орамал немесе тымақ болуы шарт. Арнайы маманданған киімдер құрамында хлоры бар арнайы ерітінділерде жуылады және өңделеді. Пестицидтермен технологиялық операцияларды орындауға тек өзіндік қорғану құралдары бар қызметкерлер ғана жіберіледі.

Пестицидтердің жұмыс ерітінділерін даярлау алаңдары міндетті түрде арнайы жабдықталған болуы тиіс. Ол алаңдардың көлемі жұмыс ерітінділерінің қалдықтарын жою мен зарарсыздандыру жұмыстарын қарастыратындай дәрежеде болуы шарт. Транспортты, ыдыстарды және өзіндік қорғану құралдарын өңдеу алаңдары бүкіл санитарлық нормаларға сәйкес келуі керек және оларды электр жүйелерінің астына орналастыруға қатаң тыйым салынады.

Шаруашылықтарда өндірістік травматизмнің болуы әзірше тіркелмеген. Себебі, бүкіл инструктаж түрлерімен таныстыру жұмыстары дер кезінде жүргізіліп, еңбек қорғау заңдары қатаң қадағаланып отырады.

Еңбек қорғау мен өрт қауіпсіздігіне жүргізілген талдауларға сүйене отырып, келесі қорытындыны шығаруға болады:

● Шаруашылық азаматты жұмысқа немесе кәсіби-іс тәжірибеге қабылдаған кезде, инструктаждың барлық түрлерімен таныстыру жұмыстарын жүргізеді.

● Шаруашылықта ЖШС-ның меншігіндегі асхана бар, бұл әлеуметтік-экономикалық шаралардың сақталуын қамтамасыз етеді.

●Гигиеналық шаралардың сақталуын қамтамасыз ететін жуғыш және зарарсыздандырғыш құралдар мен өзіндік қорғану құралдары бөлінеді.

● Шаруашылықтың барлық бөлімдері өрт сөндіргіш құралдармен жабдықталған.