Кәсіпорында қаржылық жоспарлау жүйесін ұйымдастыру

1.2 Кәсіпорында қаржылық жоспарлау жүйесін ұйымдастыру

Жоспарлау жүйесін жасай отырып, әрбір кәсіпорын келесідей тұғырнаманы анықтауы қажет: 1) жоспарлауды ұйымдастыру мақсаты; 2) жоспарлаудың уақытша мүмкіншілігі; 3) жоспарлы құжаттардың қажетті түрлерін жасау; 4) жоспарлау әдістемесін тавдау; 5) жоспарлау технологиясын анықтау. Жоспарлау мақсаты жоспарлаудың негізгі міндеттеріне, сондай-ақ кәсіпорын қызметінің ерекшелігіне байланысты болады. Мақсат қоя білу - жоспарлау мүмкіншілігін таңдауға тәуелді. Кәсіпорынның уақытша таңдап алған мүмкіншілігіне байланысты стратегиялық мақсаттар анықталады немесе таңдалынған даму стратегиясына сәйкес оларды бөлшектейді. Кәсіпорындағы жоспарлау әдістері - бұл жоспарлы көрсеткіштері есептеудің және анықтаудың нақты тәсілдері мен әдістері. Кәсіпорында қолданылатын жоспарлаудың келесідей әдістерін бөліп көрсетуге болады:

- нормативті әдіс (бекітілген мөлшерлер мен нормативтер негізінде кәсіпорынның материал, қаржы, еңбек ресурстарына қажеттіліктері есептеледі, сондай-ақ осы қажеттілікті жабу көздері анықталады);

- есептеу-талдамалық әдісі (базалық көрсеткіштің сандық мәні мен жоспарлы кезеңдегі оның өзгеру индексін талдау негізінде, көрсеткіштің жоспарлы мәні анықталады; бұл әдіс көрсеткіштер арасындағы тікелей емес, жанама өзара байланыс болғанда қолданылады);

- теңдестік әдісі (материалды, еңбек, қаржы теңдестіктерін кұру кезінде бар ресурстар мен оған деген нақты қажеттіліктің байланысына қол жеткізіледі);

- жоспарлы шешімдерді тиімді ету әдістері (дамудың бірнеше нұсқасын жасау және оның ішінен неғұрлым тиімдісін таңдау);

- экономика-математикалық үлгілеу (экономика-математикалық әдістерді пайдалану және корреляциялық байланыстар мен тәуелділіктер негізінде үлгілер құру). Кәсіпорында жоспарлау өндірісті басқарудың құрамдас бөлігі болып табылады. Олар ұйымдастырушылық түрлерінің әртүрлілігімен ерекшеленеді.

Басқару жүйесінің үш негізгі түрін бөліп көрсетуге болады:

1) орталықтанған;

2) орталықтанбаған;

3) аралас, екі жүйенің де элементтері бар.

Басқару жүйесі орталықтанған ірі кәсіпорындарда (корпорацияларда) өндірісті басқару және жоспарлау функциялары да орталықтанған болады. Жоғары жетекшілікте жоспарлаудың орталықтанған қызметі болады. Бұл қызмет тікелей бас директорға немесе бас директордың орынбасарына бағынады, сондай-ақ болашақтағы және ағымдағы жоспарларды жасаумен айналысады. Осылайша жоспарлаудың орталықтанған жүйесінде өзара байланысты кәсіпорынның жұмысын үйлестіру жеңіл және ішкі кәсіпорындық, зауытаралық жеткізулерді байланыстыруға болады. Бірақ орталықтанған жоспарлау шегі өзара байланысты кәсіпорындардың бір кешенімен шектеледі. Компания қызметінің көлемін кеңейтумен, әртараптандыру үдерісін күшейтумен ішкі кәсіпорындық басқарудың орталықтанбаған жүйесін қолдану қажеттілігі пайда болады.

Кәсіпорынның нарықтық мінезінің классикалық теориясы кез- келген кәсіпорын шекті шығын мен шекті кірістің тепе-теңдігімен: МС=МR қол жеткізілетін пайдасын барынша молайтуға ұмтылады деген постулатқа негізделген. Өндіруші бәсекеге қабілеттіліктің басты факторларының бірі болып табылатын, барынша мол кіріс алуға ұмтылады, сондықтан өзінің өндірістік қызметін жасалатын өнімге деген сұранысты, тұтынылатын ресурстарға бағаларды және басқа факторларды ескере отырып жүргізеді.

Дегенмен аталмыш теорияны іс жүзінде қолдану әр кезде бірдей мүмкін емес немесе қиын, себебі кәсіпорынның, әдетте, нарықтық өзара әрекет ету субъектілерінің мінездерін толыққанды маркетингтік зерттеуі болмайды, айтқандай, ол айтарлықтай қымбат тұрады, сұраныс көрсеткішінің шынайы суретін бермейді, ақиқатты бағалау және болжау үшін толыққанды ғылыми негізделген маргиналды талдау жасауды қамтамасыз ете алатын, жеткілікті біліктілігі бар мамандары жоқ. Бұдан басқа, нарықтық экономикада, қазіргі кезде меншік құқығын басқару құқығынан бөлу байқалады, ал бұл өз кезегінде, кәсіпорынның мақсаттарында, стратегиялық даму тұжырымдамаларында айырмашылық туғызады.

Ғылыми экономикалық ойлардың барлық даму кезеңдерінде кәсіпорын теориясы бірнеше рет түрлі модификациялауға ұшырады. Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігі мен өндірісінің өрлеуін айқындаушы факторлар туралы бір тұжырымдамалар, ұстанымдар мен болжамдар екіншілерімен ауысып жатты. Қайсы бір теорияны негіздеу мақсатында көптеген эмпирикалық зерттеулер жүргізілді. Шын мәнінде, осы тұжырымдамалардың барлығы экономикалық өрлеу мен бәсекеге қабілеттіліктің артуына не, қандай көлемде және қандай жағдайларда ықпал етеді, конъюктуралық тербелістер қандай факторлармен анықталады деген сұрақтарға жауап беруге тырысты. Көптеген тұжырымдамалар арасында мақсаттар, ұтымды мінездер мен тұтынушыны оңтайлы таңдау туралы түрлі болжамдарға негізделген бірнеше теориялар бөлініп алынады.

Кәсіпорынның стратегиялық дамуының негізгі тұжырымдамаларына сату-саудадан түсетін пайдаларды барынша көбейту: теориясы; барынша өсу теориясы; мақсаттардың көптігі теориясына жатады.

Менеджерлердің сату көлемін барынша көбейтуге мүдделілігі олардың сатудан түскен табыстан сыйақы алуына тікелей мүдделілігімен түсіндіріледі. Оның үстіне, түсетін пайданың өсуі өндіріс, штат, инвестициялар көлемін кеңейту мүмкіндігін шарттайды, ал бұл автоматты түрде басқарушылардың мәртебесінің өсуін айқындайды. Сатудан түсетін пайданы барынша молайту теориясы Баумол (1959 ж.), Уильямсон (1963 ж.) т.б. еңбектерінде одан әрі дамуын тапты.

Сонымен бірге эмпирикалық мәліметтер сатуды барынша арттыруға ұмтылу түрлі экономикалық флуктуациялардың болуы, ресурстардың шектеулігіне қарай тек қысқа мерзімді кезеңде ғана әділетті екенін көрсетеді, және де салдары сияқты, ұзақ мерзімді ауқымда кәсіпорын пайдасын барынша арттыру неғұрлым өзектіге айналады.

Рынок субъектісінің басты мақсаттарына қалай қол жеткізілетіндігінің болжамына, оның алдында тұрған міндеттер қалай шешілетіндігіне және осыған қажетті шекті ресурстар қалай бөлінетініне негізделген, бәсекелестік артықшылықтар алуға, бәскелестік күресте жеңіске жетуге бағытталған шынайы іс-қимылдар бағдарламасымен толықтырылған жалпы тұжырымдама басқарушылық стратегия деп аталады.

Елдердің, салалардың, кәсіпорындардың стратегиялық қызметін негіздеуге деген түрлі ұстанымдар рынок субъектілерінің тоқтаусыз дамушы нарықтық қатынастарымен, жалпыға бірдей жаһанданумен шартталған.Әрбір теория мен іс жүзіндегі методологиялық ұстанымдарда фирмалар мен компаниялардың әрекеттерін түсінуге, олардың жағдайларын болжауға және салдарын бағамдауға көмектесетін ұтымды талдау болады. Солай болса да іс жүзіндегі теориялардың бірде бірі көрінген проблеманы әбден түсіндіре алмайды, әрқайсысының өз мықты және әлсіз жақтары, ішкі қайшылықтары бар. Объектіні стратегиялық басқарудың әзірленіп, іс жүзінде қолданылып жүрген түрлі теориялары нақты объектінің нақты рыноктағы іс жүзіндегі (қалыптасқан) стратегиясының бағасын, оны болжауды ескермей білдіреді. Тәжірибеде стратегиялық басқару, әдетте, шын мәнінде жүйеше болып табылатын, тек жекелеген факторларды (сапаны, бағаларды) басқаруға саяды, ал жүйенің өзін кешенді басқару болмайды.

Іс жүзіндегі бір де бір теория көрсетілген проблеманы әбден шешуге үміттене алмайтындығын ескере келе, ірі ауқымдағы объектілердің стратегиялық даму проблемаларын қарастыруға және практикалық ұсынымдар түзуге деген жүйелік ұстаным негізі ретінде, біз қазіргі экономикалық әдебиеттерде анағұрлым негізделген, белгілі ресей ғалымы Р.А.Фатхудиновтың еңбектеріне салынған ұстанымды таңдадық.

Жүйелерді стратегиялық басқарудың ол ұсынған жаңа теориясы осы кедергілерді еңсеру үшін жасалған. Осы тұжырымдамаға сәйкес кезкелген объектілерді стратегиялық дамытуды қамтамасыз етуде түпкі жоғарғы нәтижелерге жетудің (пайдалылық, тұрақтылық, кешенділік, даму, тіршілік сапасы) бірінші шарты ретінде басты нәрсе басқару сапасын арттыру болып табылады. Бәсекелестік артықшылықты жүзеге асыру артықшылық алу (материалдық, материалдық емес, ақшалай, әлеуметтік т.б.) көзі болып табылатын құндылықтардың мәніне сүйенеді және оның мазмұнына, шығу көзіне, көріну қарқындылығына, таралу ауқымына және басқа шарттарына тәуелді. Құндылық – басқару субъектісі немесе объектісіне қарағанда әлдебір ерекше нәрсе иеленеді (өз ішінде ұстайды), сақтауға не болашақта иеленуге ұмтылады.

Бәсекелестік артықшылықты жіктеуді келесі белгілер бойынша жүргізу ұсынылады: 1) жүйеге қатынас; 2) артықшылықтың пайда болу саласы; 3) артықшылық факторының мазмұны; 4) артықшылық алу құралы (әдісі); 5) артықшылықты іске асыру уақыты; 6) артықшылықты іске асыру орны; 7) алынатын түпкі нәтиженің түрі.Ұйымның (саланың) бәсекелестік артықшылықтарының көрінісі ұйымға тәуелсіздігі аз сыртқы жағдайлармен, және тұтасымен басшылық белгілейтін ішкі жағдайлармен анықталады.

Сыртқы жағдайларға жататындар: елдің бәсекеге қабілеттілігінің жоғары деңгейі; бизнеске белсенді мемлекеттік қолдау жасау; ел экономикасының жұмыс істеуін сапалы құқықтық реттеу; қоғам мен рыноктардың ашықтығы; ел экономикасын басқарудың ғылыми деңгейі; ғылым мен инновациялық қызметті тиісті қолдау жасау; елді басқарудың ақпараттық қамтамасыз етілуінің жоғары сапасы; ел ішіндегі және әлемдік қауымдастық шеңберіндегі интеграцияның жоғары деңгейі; елдегі салықтық төменгі мөлшерлемелер; елдегі төменгі пайыздық мөлшерлемелер; қолжетімді әрі арзан ресурстар болуы; елдегі басқарушылық кадрларды сапалы даярлау мен қайта даярлау жүйесі; елдің жақсы климаттық жағдайлары мен географиялық орналасуы; елдегі барлық қызмет саласындағы бәсекелестіктің жоғары деңгейі және т.б.

Ішкі жағдайларға жататындар: елдегі тауарға (қызметке) сұраныстың жоғарылығы; саладағы шоғырлану, мамандану мен кооперациялаудың оңтайлы деңгейі; сала өнімдерін біріздендіру мен стандарттаудың оңтайлы деңгейі; саладағы персоналдың бәсекеге қабілеттілігінің жоғары үлес салмағы; саладағы басқарудың сапалы ақпараттық және нормативтік-әдістемелік базасы; жеткізушілердің бәсекеге қабілеттілігі; сапалы арзан шикізат пен басқа ресурстарға қол жеткізу болуы; ресурстарды пайдалану тиімділігін оңтайландыру жұмыстарын орындау; түбірлі жаңалықтардың жоғары деңгейі; бәсекеге қабілетті менеджерлердің жоғары деңгейі; сала ұйымдарында бәсекелестікті қамтамасыз ету жүйесінің жұмыс істеуі; өнімдер мен жүйелерге сертификаттау өткізу; сала тауарының эксклюзивтілігі; сала ұйымының жоғары тиімділігі; ғылым сіңіргіш тауарлар экспортының жоғары үлесі; саладағы ұйымдар мен тауарлардың бәсекеге қабілеттілігінің үлес салмағының жоғарылығы және т.б. Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін оның жағдайына талдау жасау қажет. Талдау сапасы оны жүйелік ұстаным тұрғысынан жүргізгенде, атап айтқанда сыртқы ортаның, ұйымның, тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігінің өзара байланысын, сыртқы орта мен ұйымның әлеуетін және оның жұмыс істеу тұрақтылығын талдаумен жоғары болады.

Қабілеттілікті бағалау рыноктың (тұтынушының) нақты тауарға түпкі қорытынды жауап беру нәтижесі бойынша орындалады, ал бәсекелестік артықшылықтарды бағалау инвестициялаудың ерте сатыларында жүргізіледі. Бәсекелестік артықшылықтарды іске асырудың әрі қарайғы мониторингі өндірістік үдеріс пен логистика сатыларында, тіпті тауарлар (қызметтер) сатуға дейінгі, жүзеге асырылады. Объектілердің бәсекелестік артықшылықтарын өсіру саясатын негіздеп, тұрақты жүргізу маңызды.

Барлық бәсекелестік артықшылық пен оларды айқындайтын факторлардың бәрін сандық түрде бағалауға болмайтындығын атап өту қажет. Егер бұл мүмкін болмаса, онда факторлар мен артықшылықтарды да, олардың салмақтылығын да эксперттік (сараптық) бағалау әдісі қолданылады.

Стратегиялық менеджменттің негізгі қағидаларына сәйкес, рынок субъектілері өз бизнесін қорғап, дамытуды қамтамасыз ету үшін, өз қызметінде қорғаныс стратегиясын (өнімдер мен технологияларды жақсарту, бәсекелестердің әрекеті мен тұтынушы сұраныстарына жауап қатудың көрінісі), шабуыл стратегиясын (жаңа өнімдер мен технологиялар әзірлеу, бірігу, иелену стратегиялары), аралас (құрама) стратегияны, сондай-ақ лицензиялауды пайдалана алады.

Қорғаныс стратегиясы шағын тәуекелді меңзейді және төмен шығын арқылы табыстылық нормасын ұстай отырып, бәсекелестік жағдайында пайда алуға қабілетті компания үшін жарамды. Мұндай стратегияны НИОКР қарағанда маркетингте күштірек компанияға ұсынуға болады. Дегенмен мұндай компанияға да бәсекелестер әсеріне тез жауап беру үшін жеткілікті ғылыми-техникалық әлеует қажет. Аралас стратегия қайсы бір арақатынаста алдыңғы стратегиялардың элементтерін қамтиды.

Жоспарлаудың орталықтанбаған жүйесінде компанияның бас директорға тікелей (президентке) бағынатын басқа бөлімдерімен қатар жоспарлаудың орталық бөлімі болады. Сондай-ақ өндірістік топтар мен бөлімдердің (әр топта немесе бөлімде) жоспарлау бөлімдері болады. Ірі кәсіпорындарда болашақты жоспарлауды орталықтандыру өндірістік мүмкіндіктерді неғұрлым толық ескере отырып, ағымдағы жоспарды құру кезінде, кәсіпорындағы және бөлімдегі ынтаны арттыруға алып келетін орталықтанбаған ағымдағы жоспарлаумен үйлесуі қажет.

Ағымдағы жоспарлау жылдық кезеңді қамтиды және әр түрлі қызмет түрлері бойынша жоспарлар жиынтығынан (мысалы, зерттеу, өндіру, персоналдар, материалды-техникалық камтамасыз ету, маркетинг және т.б. бойынша) тұрады. Нарықтық қатынас жағдайында әрекет ететін оралымды жоспарлар жүйесі мен құрылымы көп түрлі және өзара байланысты жоспарлы шешімдерді сипаттайды. Кәсіпорынның кызметінің нақты бағыты бойынша жоспарды құру негізі құндық және табиғи көрсеткіштермен анықталатын міндеттер болып табылады. Ағымдағы жоспарлау кәсіпорын және оның жекелеген бөлімшелері үшін оралымды жоспарларды жасау жолымен жүзеге асырылады. Жоспарларды жасап болғаннан соң жекелеген бағыттар бойынша талдау жасалынып, сәйкессіздіктер анықталады. Жоспарлар өзара байланысты болғандықтан, сәйкес реттеулерді енгізу рәсімдері қарастырылады.

Өндірістің ағымдағы жоспарының негізгі бөлігі күнтізбелік (айлық, тоқсандық, жарты жылдық) жоспарлар, бұл ұзақ мерзімді және орташа мерзімді қойылған мақсаттарды нақтылайды. Өндірістің күнтізбелік жоспары тапсырыс жөнінде, оларды материалды ресурстармен қамтамасыз ету өндірістік қуаттың пайдалану деңгейі және оларды әрбір тапсырыстың орындалу мерзімін ескере отырып, пайдалану жөніндегі мәліметтер негізінде жасалады. Өндірістің күнтізбелік жоспарлары қуаттылықты қайта құруға, құрал-жабдықтарды алмастыруға, жұмыс күшін оқытуға және жаңа цехтар мен кәсіпорындардың ғимаратын жөндеуге жұмсалатын шығындардан тұрады.

Жоспардың басты бағыттарының бірі – кәсіпорынның төлемге қабілеттілігін сақтау. Жоспардың шығын және табыс қалдығы бюджетке енгізіледі (табыс пен шығын жоспары). Кәсіпорынның қызметін жоспарлау үшін алғашқы мәліметтер нарық көрсеткіштері болып табылады. Нарық жөнінде толық көрініс беретін маркетинг нәтижесі сату жөнінде жоспарлы шешімді қабылдау үшін алғашқы мәліметтер болып табылады. Сондай-ақ өткен жылдың ішкі кәсіпорындык мәліметтерін_е талдау жүргізіледі және сату шығындары мен оны азайту, құрылымы жөнінде ақпараттар беретін, кесте түріндегі статистикалық мәліметтер пайдаланылады. Сатылған өнімнің жылдық жоспары өнім өндірісінің жоспарына тікелей ықпал етеді, басқарудың орталықтанған жүйесі жағдайында бұл керісінше болатын. Табиғи және құндық өрнектегі қалыптасқан өнім сату жоспары жоспарлы пайданы есептеу мен ең төмен баға үшін негіз болып табылады. Осылайша, өнім сату жоспары басқа жоспарларды жасаудың негізі болады.

Кәсіпорынның ағымдағы жоспарының ерекшелігі қаржы нәтижелерімен қаржылық ресурстарды барынша дәл бағалау болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның жылдық жоспарында қаржылық жоспарлау жеке қарастырылады, мұнда ағымдағы қаржылық шығындар мен табыстар, сондай-ақ шығындар және инвестициялық жобаларды жүзеге асырудан күтілетін пайдалар бірге жазылады. Оралымды жоспарлар әрбір жеке бөлім бойынша жеке мерзімге немесе бір жылға құрылатын бюджеттер жүйесі арқылы жүзеге асырылады.

Кәсіпорын бюджеті оралымды және қаржылық жоспарды байланыстырады және кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесін - пайда мөлшері мен шамасын болжауға мүмкіндік береді. Кәсіпорын бюджеті оның іс-әрекетінің барлық жақтарын қамти отырып және бөлімшенің оралымды жоспарларына негізделе отырып, оның бөлімшелерінің жұмысын үйлестіруші құрал болып табылады. Бюджеттік жоспарлау кәсіпорынның қаржылық есептерінің барлық ақпараттық негізін қамтитын бюджеттер жүйесін құруды ұсынады. Бұл үдеріс - операциялық бюджеттің және қаржылық бюджеттің қалыптасуы болып, екі бөлікке бөлінуі мүмкін.

Операциялық бюджет құжаттардың келесі жиынтығын құрастыруды ұсынады: сату бюджеті, өндіріс бюджеті, өндірістік қорлар бюджеті (дайын өнім, аяқталмаған өндіріс, материалдар), материалдарға тікелей шығындар бюджеті, еңбекақыға тікелей шығындар бюджеті, коммерциялық шығындар бюджеті, басқарушылық шығындар бюджеті, табыс және шығын бюджеті (немесе пайда және залал жөнінде есептеме болжамында кәсіпорынның қандай табыс алғанын және бұл кезеңге қандай шығындар болғаны көрсетіледі). Қаржы бюджеті ақша қаражаттар ағымының бюджетін немесе кассалық бюджеттің (кәсіпорынның қызметінің барлық түрлері бойынша шығындар мен табыстар болжанады - негізгі, қаржылық және инвестициялық), есеп теңдестігінің (болжам теңдестігі) және инвестициялық бюджеттің дайындығын көрсетеді.

Кәсіпорынның нормативті шаруашылығы - бұл оларды есептеу үшін әдістемелік құжаттар және мөлшер мен нормативтер, ал «ақпараттық революция» шартында - бұл осы мөлшерлерді қалыптастыру үшін бағдарламалар мен мөлшерлер тобы, нормативті шаруашылықты енгізу және ұйымдастыру бойынша нұсқаулар. Табиғи және құндық нормативтер жүйесі күрделі құрылысты материалды-техникалық қамтамасыз ету, өндіріс жоспары және тендестікті құруды жетілдіру мақсатында жоспарлаудың барлық деңгейінде қызмет етеді. Мөлшер дегеніміз өнімнің бір данасын дайындау үшін қаржы, энергия, жылу, материалдар, шикізаттардың абсолютті шығынының мүмкін болатын (жоспарланған кезеңнің өндіріс шартында бекітілген сапаның немесе жұмысының орындалуы) шамасы.

Норматив дегеніміз - еңбек заттары мен құралдарының пайдаланылуы-ның, олардың аудан, салмақ бірлігіне жұмсалуының салыстырмалы шамасын (деңгейін) сипаттайтын көрсеткіштер (мысалы, металдың пайдаланылу коэффициенті және т. б.), сондай-ақ мөлшерді есептеу кезінде қолданылатын шамалар немесе мөлшерді элемент бойынша құрастырушылар.

Нормативті көрсеткіштерін қалыптастыру кезінде жоспарланған кезеңге жаңа техниканы өндіру, өндіріс және оны ұйымдастыру технологиясын жетілдіру бойынша негізгі шаралардың ескерілуі қажет. Сонымен қатар нормативті көрсеткіштер негізделген болуы тиіс, яғни өндірістің нақты шартында орындалу үшін шындыққа жанасуы қажет. Нормативті ақпараттар кешенді болуы тиіс, яғни жоспарлы есептеулердің барлық түрін жүргізу үшін негізін (еңбек шығыны, құрал-жабдықты пайдалану, материал және шикізаттар шығынын жоспарлау және т.б.) құрау қажет. Мөлшер және нормативтер жиынтығы сапасы, ғылым мен техниканың жетістігін, алдыңғы қатарлы өндірістік тәжірибе мен ішкі өндірістік резервтер қандай шамада ескерілгендігін анықтайтын жоспардың нормативті базасын құрайды. Жоспарлы мөлшерлер оралымды жұмыста қолданылатын мөлшерлерден төмендегілер бойынша ерекшеленеді:

-       экономикалық, ұйымдастырушылық, техникалық және басқа да

шаралардың жүзеге асуын қарастырады, жоспарды құру кезінде белгіленген өзгерістерді, өндіріс шартында ескереді;

-       көбінесе, жоспарлы кезеңде қол жеткізілетін шығындардың орташа деңгейін көрсетеді. Кәсіпорынның нормативті базасының құрамы кәсіпорынның ағымдағы, орташа мерзімдегі және ұзақ мерзімдегі көрсеткіштерін жасау талаптарына жауап беруі тиіс. Сонымен қатар ағымдағы жоспарды есептеу үшін қолданылатын мөлшерлер ереже бойынша кәсіпорынның орташа мер-зімдегі және ұзақ мерзімдегі жеке мөлшерлерімен салыстырмалы болуы тиіс.

Кәсіпорында қызмет ететін мөлшерлер мен нормативтер арасында келесілерді бөліп көрсетуге болады:

1) материалды нормативтер;

2) еңбек нормативтері;

3) күнтізбелік-жоспарлы нормативтер және т.б.

Материалды нормативтер нарық жағдайында, өнім данасын дайындауға жұмсалатын негізгі өндірістік ресурстардың шығынының шамасын (жұмыстың, қызметтің орындалуы) сипаттайды. Материалды нормативтерге жататындар еңбек заттарының және өндіріс қорларының шығын (бұйым материалдары мен шикізаттарының шығын мөлшері, бөлшек, өнім түрі (жұмыс, қызмет), станок жүктемесі мен ауысымдық коэффициенті, жабдықтың жұмыс атқару тәәртібі, өнім шығымының коэффициенті, жабдықты пайдаланудың экстенсивті және белсенді коэффициенттері, станоктардың өнімділік коэффициенті, жабдықты жаңарту және қуаты бойынша пайдалану коэффициенті және т.б. мөлшері. Еңбектің мөлшері мен нормативтері адамның (кәсіпкерлік, шаруашылық, өндірістік және т.б.) еңбек қызметінің әр түрін жүзеге асыратын еңбек шығынының шамасын анықтайды. Еңбек мөлшеріне жататындар: өнімділік мөлшері, қызмет көрсету мөлшері жэне нормативті саны.

Күнтізбелік-жоспарлы нормативтер өндірісті ұйымдастыруда үлкен рөл атқарады. Олардың негізінде кәсіпорынның карқынды жұмысының орындалу тізбегі жасалады, кәсіпорынның негізгі қорларын толық пайдалану деңгейі жоспарланады, аяқталмаған өндіріске қажетті айналмалы қорлар есептеледі. Күнтізбелік-жоспарлы нормативтердің негізгі түрлері: бұйымның өндірістік циклінің ұзақтығы, бөлшектерді өңдеу партиясының мөлшері, өндірісте партиялардың қайталану кезектілігі, толымды тізбек типі, технологиялық шек бойынша күнтізбелік алға шығу, аяқталмаған өндірістегі материалдар мөлшері. Өндірісті ұйымдастыру типіне тәуелді (жаппай, топтамалы немесе бірлікті) күнтізбелік норматив құрамы өзгереді.

Жоспар сапасы көбінесе, ақпараттың сенімділігімен анықталады. Ақпарат дегеніміз нысан жағдайы немесе іс жағдайы жөнініде мәліметтер немесе ақпараттар. Ақпарат бұл кәсіпорынның немесе оның жекелеген бөлімшелерінің өндірісті-шаруашылық қызметінің нәтижесі жөнінде хабарлама. Ақпарат сол жүйеге қатысты ішкі және сол жүйеге келіп түсетін сыртқы ақпарат болып бөлінеді. Жүйенің дұрыс қызмет етуі, жоспарлануы және басқарылуы үшін қажетті мәліметтерден тұратын құжаттар жиынтығы ақпараттық базаны құрай-ды. Жоспарлау үшін қажетті ақпарат, жоспарлаудың әрбір жүйесі үшін алдын ала құрастырылған ақпараттар тізімімен қамтамасыз етіледі. Тізім әрбір жүйе үшін ақпараттық құрамын қалыптастыру жолымен жоспарлау міндеттерінің мазмұнына, жоспарлау үдерісінде қолданылатын мәліметтер жиынтығына терең жүргізілген талдау негізінде жасалады.

Ақпараттық базаның алғашқы бөлігі - мәліметтер тобы, яғни жұмыстың белгілі бір кезеңіне жататын пайдалану тәсілі мен құрамы бойынша біртекті көрсеткіштердің жиынтығы. Ақпараттар тобы нормативті-ақпараттық, ағымдағы ақпараттық және ақ-параттық болып жіктеледі. Ақпараттық базаның дұрыс ұйымдастырылуы жоспарлы шешімнің оралымдылығы мен тиімділігіне тәуелді болады. Ақпараттық базаның қалыптасуындағы күрделісі нормативті ақпарат болып саналады. Нормативтер кәсіпорынды жоспарлаудың барлық жүйелері бойынша арнайы топпен жасалады. Жұмысты жоспарлаудың нормативті базасын жасаудағы қиындықтарға, мысалы, инженерлік жұмысты орындау ерекшеліктері жатады. Ақпараттық жүйені жасаушылар ағымдағы жоспар тұжырымдамасымен жетекшілік ете отырып, материалдың кәсіпорын технологиясының барлық сатысынан өтуін (шикізат, материалдар және жартылай өңделген өнімдерден бастап, дайын өнімнің шығуы мен өткізілуіне дейін) қарастырады. Жоспарлаушылардың жұмысында әсіресе бірігу ақпараттық жүйелеріндегі алғашқы мәліметтерді пайдалануды қамтамасыз ету маңызды. Бұл жағдайда, жоспарлаудан үлкен пайда табуға болады.