Конституция - мемлекеттіліктің басты белгісі

1. Конституция - мемлекеттіліктің басты белгісі

2. Қазакстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы мемлекет

1.Конституция - мемлекетгің ең жоғары заңдық күші бар, орталық және жергілікті органдардың құрылымы мен мәртебесін, азаматтар мен мемлекеттің карым-қатынасын айқындайтын Негізгі Заңы. Конституция демократияның ең маңызды институттарының бірі болумен қатар, қазіргі заманғы мемлекеттіліктің маңызды белгісі болып табылады. Заңдық құжат ретіндегі Конституцияның орны зор. Мемлекеттің барлық басқа заңдары Конституция қағидаларына барынша сәйкестендіріле отырып кабылданады. Конституцияға сәйкес емес деп танылған заңдар және тағы басқа да құқықтық актілер заңды емес деп танылады. Конституциялық нормалардың қандай да бір бұзылуы заң бұзушылық болып табылады. Еліміз Конституциясының 34-бабында әркімге Қазақстан Республикасының Конституциясын құрметтеу міңдеттелген.

Конституциялық құқық ғылымында Конституцияны заң жузіндегі Конституция және іс жүзіндегі Конституция деп бөліп қарау айтылса, Конституциялар сонымен бірге, нысанына қарай: сараланған, сараланбаған және аралас Конституциялар, болжамды қолданылу мерзіміне қарай: тұрақты және уақытша Конституциялар, Конституциялық қабылдау тәртібіне қарай: Парламент қабылдаған Конституция, Құрылтай жиналысы қабылдаған Конституция, референдум арқылы қабылданған Конституция, өзгерістер енгізу бөліміне қарай икемді Конституция және қатаң Конституциялар түрлеріне бөлу дәстүрге айналған. Аталғандар бойынша Қазақстан Республикасының Конституциясы сараланған Конституция, тұрақты Конституция, бүкіл халықтық референдумда қабылданған Конституция, қатаң Конституция қатарына жатады.

Казақстанның алғашқы ресми Конституциясы 1926 жылы қабылданған болатын. Бірақ Қазақ АКСР-і Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен қабылданған Конституцияны Бүкіл одақтык Орталық Атқару комитеті бекітпеді. Автономиялы республикадан одақтас республикаға айналған Қазақ КСР-нің Конституциясы 1937 жылы 26 наурызда Кенестердің бүкіл қазақстандық X съезінде қабылданды. Жұмысшылар мен шаруалардың социалистік мемлекеті болып аталған Қазақ КСР-нін бұл Конституциясы 10 тарау, 125-баптан тұрды. Ал 1978 жылғы 20 сәуірде тоғызыншы сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс жетінші сессиясында қабылданған «кемелденген социалистік қоғам» конституциясы 10 бөлімнен, 19 тараудан, 173 баптан құралды.

Қазақстанның мемлекетгік егемендігі жарияланған 1990 жылғы 25 қазанға дейін аталмыш Конституцияға 1980 жылы 27 наурызда (99-бапқа өзгеріс енгізу туралы), 1986 жылы 3 желтоқсанда (129-бапқа өзгеріс енгізу турады), 1989 жылы 22 қыркүйекте халық депутаттары кеңестерінің жүйесі және қызмет принциптері (9-тарау), сайлау жүйесі (10-тарау); Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі (12-тарау); сот әділдігі, арбитраж, прокурорлық қадағалау (18-тарау) және 1990 жылы 24 сәуірде Қазақ КСР Президенті қызметін тағайындауға қатысты өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Қазақ КСР-нің мемлекеттік Егемеңдігі мен Қазақстан Республикасының мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заңға сәйкес тәуелсіз еліміздің тұңғыш Конституциясы қабылданғанға дейін 1978 жылы қабылданған Конституцияға 1990 жылы 20 қарашада, 1991 жылы 15 ақпанда, 1991 жылы 20 маусымда, 1991 жылы 25 маусымда, 1991 жылы 25 тамызда, 1991 жылы 10 желтоқсаңда, 1992 жылы ІЗ қаңтарда, 1992 жылы 18 қаңтарда, 1992 жылы 2 шілдеде мемлекеттік құрылыс пен басқару құрылымен жетілдіру, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын өзгерту, Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотын сайлау және т.б. мәселелер бойынша едәуір өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осылайша жамап-жасқалған Брежневтік конституция 1993 жылғы 28 қаңтарға дейін ақтонын айналдырып киген қойдай өзгеріске ұшыраған болатын. Яғни, аталған конституцияға 1978 жылдан 1993жылға дейін 15 рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Бүкіл халықтық референдумда қабылданған қазіргі Қазақстан Конституциясы бұрынғы қабылданған конституциядан кейін екі жыл өтер-өтпестен кейін неге қабалданды және қалай қабылданды деген сұраққа кейбіреулер әлі күнге дейін күмәнмен қарайды. Сондықтан да оған кеңірек тоқталған дұрыс. 1993 жылғы 28 қаңтардағы Конституция күшіне енген күннен бастап-ақ оның кемшіліктері, яғни, қоғамның әлеуметтік-эконо-микалық және саяси үрдістерінің шын ахуалынан алшақ жатқандығын көрсетті, тұрақты да тұрлауы егеменді мемлекет орнатудың қым-қуыт қызметіне құқықтық негіз бола алмайтындығын әуел бастан-ақ байқатты. Заң шығарушы орган болып табылатын Жоғарғы Кеңес те өз міндетін орындай алмады, экономикалық реформаның құкықтық негізін жасауды кешеуілдете берді.

Бірақ бұл жағдайды 1993 жылғы 16 қазанда Алматы қаласының Алатау аудандық кеңесінен бастау алған кеңестердің өзін-өзі тарату туралы бастамалары шешіп бергендей болды. Көп ұзамай-ақ Жоғарғы Кеңес депутаттарының көпшілігі де өз өкілеттіктерін тоқтату туралы мәлімдеді. Осылайша Жоғарғы Кеңес таратылып, 1994 жылы наурызда Парламенттің жаңа құрамы сайланды. Бұрынғыға қарағанда кәсіби деңгейі жоғары жаңа парламентгің тиімді жұмыс істеуіне 1993 жылғы Конституция нормалары кедергі келтірді. 1994 жылдың соңына қарай жаңа Конституция қабылдау туралы әңгімелер айтыла бастады. Көп ұзамай-ақ әділет министрлігінде жаңа Конституцияның бірнеше нұсқасы дайындалды. Жаңа Конституцияны алғашкы кезде Жоғарғы Кеңес сессиясында қабылдау жоспарланды. Бірақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 1995 жылғы 6 наурыздағы қаулысына сәйкес бір жыл бұрын ғана сайланған Парламент заңсыз деп танылды және өз қызметін тоқтатуға тиіс болды. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың және Жоғарғы Кеңес торағасы Ә.Кекілбаевтың Конституциялық сот қаулысына енгізген қарсылықтары қабылданбады. Осыған орай 1995 жылы 11 наурызда Қазақстан Республикасынын Президенті Н.Назарбаев «Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотының 1995 жылғы 6 наурыздағы қаулысынан туындайтын шаралар туралы» Жарлыққа қол қойды. Конституциялық нормаға сәйкес заңсыз Жоғарғы Кеңестің қатысуымен кұрылған атқарушы билік үкіметтің өкілеттілігі де конституцияға сәйкес емес деп танылды.

Наурыздағы парламенттік дағдарыс жаңа Конституция қабылдау қажеттігін тағы да күн тәртібіне қойды. 1995 жылы 29 сәуірде Қазақстан халықтары Ассамблеясының «1991 жылы 1 желтоқсаңда бүкіл халык сайлаған Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсүлтан Назарбаевтың өкілеттілігі мерзімін 2000 жылғы 1 желтоқсанға дейін ұзарту туралы» ұсынысы бойынша өткізілген референдумда президент өкілеттігін ұзартуды оған қатысушылардың 95,46% жақтап дауыс берді. Елбасы осыдан кейін ғана жаңа Конституцияны қабылдауға батылдау кірісті және көп ұзамай-ақ Конституция жобасын талқылауға ұсыну туралы Жарлыққа қол қойды.

Конституция жобасының қалай дайындалғаны, қандай қиыншылықтар болғандығы туралы Н.Назарбаев өзінің «Ғасырлар тоғысы» кітабында былай деп жазады: «Жобаны талқылау үшін 11 сарапшы тағайындадым. Кейде біз Конституция баптары үстінде 12-14 сағаттан бас көтермей жұмыс жасадық. Іске зор жаупкершілікпен қарау, ешбір беделге бас ұрмау - басты талабымыз болды. Жобаға әбден сын көзімен қарауды, қайта-қайта талқылауды талап еттім. Мен жұмыс барысында қоғамның бір орында тұрмайтынын, жаңа сан қилы сапалық деңгейлерге көтерілетінін, кез келген мемлекеттік шешімдер мен кұжаттар ерте ме, кеш пе, бәрібір уақыт талабынан қалып қоятындығын ойладым... Әлемдік тәжірибе Конституцияны құққк мамандарының аз ғана тобы жазып шыға алатынын көрсетті. Ал бізді уақыттығыздығы қинады».

Конституция жобасын талқылауға үш миллионнан астам адам қатысқан 33 мың ұжымдық жиналыстар өткізіліп, 30 мыңнан астам ұсыныстар мен ескертпелер жасалды. Бүкіл халықтық талқылаудан кейін Конституция жобасының 55 бабына 1100 түзету мен қосымшалар енгізідді.

1995 жылы 30 тамызда референдумға сайлау құқығы бар азаматтардың 90,51 % қатысып, олардың 89% жаңа Конституцияны жақтап дауыс берді. Халық қабылдаған Конституцияны кері қайтарып алуға ешкімнің де құқығы жоқ. «Қазақстан Республикасының Конституциясына Республика Президентінің өз бастамасы мен, Парламенттің немесе Үкіметтің ұсынысымен қабылдаған шешімі бойынша өткізілетін республикалық референдум өзгертулер мен толықтырулар енгізуі мүмкін. Егер Президент оны Парламенттің карауына беру қажет деп ұйғарса, Конституцияға енгізілетін өзгертулер мен толықтырулар жобасы республикалық референдумға шығарылмайды. Мұндай жағдайда парламенттің шешімі Конституцияда белгіленген тәртіппен қабылданады.

Егер Республика Президенті Конституцияға өзгерістер мен толықтыруларды республикалық рефереңдумға шығару туралы Парламенттің ұсынысын қабылдамай тастаса, онда Парламент Палаталарының әр қайсысының депутаттары жалпы санының бестен төртінің көпшілік даусымен Парламен тосы өзгерістер мен толықтыруларды Конституцияға енгізу туралы заң қабылдауға хақылы. Мұндай жағдайда Республика Президенті осы заңға қол қояды немесе оны республикалық референдумға шығарады, егер республикалық референдумға қатысуға құқығы бар Республика азаматтарының жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, ол өткізілді деп есептеледі. Республикалық референдумға шығарылған Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар, егер олар үшін дауыс беруге қатысқан азаматтардың жартысынан астамы жақтап дауыс берсе, қабылданды деп есептеледі» (ҚР Конституциясы, 91-бап).

Авторы Қазақстан халқы болып табылатын Ата Заңымыздың қабылданғанына көп уақыт болған жоқ. Осы уакыт аралығында Конституция өз мүмкіндігін толығымен пайдалану үстінде, алдағы уакытта да оның пайдалану мүмкіндіктері мен әлеуеті жетерлік. Халықтың басым көпшілігінің президенттік басқару нысанын тандауы да сол кездегі әлеуметтік-экономикалық және саяси реформалардың баяу жүргізілуі мен билік тармақтары арасындағы шіа-құлалықтан туған еді.

Сол жылдары мемлекеттік құрылыс, экономикалык үлгіні тандау, негізгі басымдықтарды бағамдау және оларды тезірек жүргізу мәселелерінде биліктің әр тармағында әр килы пікірлер басым болатын. Қазіргі Конституцияның қалай және не үшін қабылданғандығы туралы Елбасы Н.Назарбаев былай деп түсіндіреді: «Қазакстан халқы Конституцияға дауыс беру арқылы сол уақытта объективті тұрғыда орныққан президенттік басқару нысанын бекемдеп берді. Бұл таңдау кездейсоқ емес. Ол алдынғы тарихымыз бен бүгінгі болмысымыздан, қандай да бір әлеуметтік, эконо-микалық дағдарыстарға немесе биліктің әртүрлі тармақтары арасындағы алауыздыққа байланысты ауытқушылықтарға жол бермейтін қуатты топтасқан билік жүйесінің қажеттілігінен туындады».

2. 5 жылғы Конституцияның қабылдануына байланысты республикада биліктің жаңа жүйесі қалыптасты. Конституцияның 2-ші бабында көрсетілгендей Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді. Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы -халық болып табылады. Халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің, сонымен бірге өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы бар.

Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарына бөліну және олардың өзара тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Президенті - мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, еліміздегі және халықаралық қатынастардағы Қазақстан мемлекеті атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға. Ел Президенті - халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостаңдықтарының нышаны әрі кепілі болып табылады. Республика Президенті, сонымен бірге, мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет оргндарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.

Қазақстан Республикасының Президентін конституциялық заңға сәйкес жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде Республиканың сайлау құқығы бар азаматтары жасырын дауыс беру арқылы жеті жыл мерзімге сайлайды. Республика Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын, қырық жасқа толған және мемлекеттік тілді еркін меңгерген, Қазақстаңда кемінде он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайланады.

Президенттік басқару нысанындағы мемлекет басшысының мәртебесі оның елдегі барлық жағдайды өз қолында ұстауына, қандай да бір мәселеден туындаған ахуалды меңгеруіне, осылайша мемлекетік билік органдарының үйлесімді қызмет етуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етуге, сонымен бірге қоғамды ойдағыдай және түпкілікті реформалауға мүмкіндік берді. Республика Президентінің халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат кұқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі болуы да көп ұлтты және көп дінді, сонымен бірге үдемелі әлеуметтік жіктеліс жүріп жатқан өтпелі кезеңнің қайшылыққа толы уақытында қоғамда азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімнің сақталуында орасан зор қызмет атқарды.

Президенттік басқару нысаны мемлекетгік биліктің заң шығарушылык, атқарушылық және сот билігі тармақтарының ара жігін ажыратудың конституциялық міңдетін икемді шешіп берді. Бір жағынан билік тармақтарының өзара тығыз ынтымақтастығы қамтамасыз етілсе, екінші жағынан олардың Конституция мен заңдарда белгіленген өзара тежегіш, бірінің өкілеттігіне екіншісінің араласуына жол бермейтін механизмі жасалды.

Билік тармақтары арасындағы билік бөлінісінің осылайша рәсімделуі, олардың бір-біріне қарсы тұруын және билік басындағы жекелеген адамдардың тайталасын болдырмау тетігін шешіп берді. Дәл осындай тайталас тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында керініс тапқан болатын. Жаңа Конституция қабылданғаннан кейін парламенттік немесе үкіметтік дағдарыстардың орын алмағандығы да президенттік басқару нысанының тиімділігін дәлелдей түседі.

Биліктің тұтастай және олардың тармақтары арасындағы тұрақтылығы ғана еліміздегі соңғы он жылдағы реформаларды жүргізудің жоспарлығын, кезеңдерін, кейбір бағыттардың басымдылығын дұрыс шешуге, бастауға және аяқтауға мүмкіндік берді. Биліктің осы нысаны ғана билік пен қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз етіп, тәуелсіздікті нығайту мен экономикалық және саяси реформалар жүргізудің басты құралы бола алды. 1993 жылғы Конституция бойынша Қазақстан Республикасы президентгік республика болғаны мен, ол шын мәнінде парламенттік республика болатын. Жоғарғы Кеңес нарықтық экономика талап ететін, күн тәртібіндегі жаңа заңдар қабылдау орнына, қысыр әңгімелерге үйір болып, тәуелсіздікті асығыс шешімдер қабылдау деп ұқты, елдегі және сыртқы факторларды бағамдай алмады, кей жағдайларда эмоцияға беріліп, саяси сайыстың қызуы тым көтеріліп кетегін. Ал, оның неге апарып соқтырары көп ойландыра бермейгін.

Соңғы он жылдағы табыстарымыздың басты тетігі елдегі тұрақтылық пен конституциялық нормалардың мүлтіксіз орындалуынан, экономикалық және саяси реформалардың кезең-кезеңмен жүргізілуінен, басты Мақсаттың айқындалуынан деп айтуға толық сеніміміз бар. Сонымен бірге, біздің конституция демократиялық институттарды асыра пайдалануға жол бермейтінін ескертеді. Конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, ұлтаралық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зом-былыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді.

Елдегі және әлемдегі орын алып келген және орын алып отырған саяси жағдайды саралай келгенде президенттік басқару формасының біздің қоғамға не бергендігін айтар болсақ, оның ең бастысы - ел тәуелсіздігінің нығаюы мен экономиканың бүгінгі даму деңгейі және бұл форма елдегі саяси, ұлтаралық, шаралық тұрақтылық пен келісімнің, ел қауіпсіздігінің басты кепілі болғандығын батыл түрде айта аламыз. Ел тәуелсіздігін сақ-тау, орнықтыру, әлемдік қауымдастықтан өз орнымызды дұрыс таба білу, социалистік әкімшіл-әміршіл жүйеден нарықтық жүйеге көшу кейбіреулер ойлағандай әсте де оңай болған жоқ. Қазақстанның жері мен байлығына сыртқы күштер қомағайлана көз де тікті. Жүзден астам ұлт мекендеген қазақ жеріне ұлтаралық мәселені шешу де оңай болмады. Аталған мәселелерді ушықтырмай шешуде президенттік басқару нысаны басты роль атқарды.

Қазақстан Республикасының Президенті өзінің міндеттерін атқару кезіндегі іс-әрекеті үшін тек қана мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда ғана жауап береді және бұл үшін Парламент оны қызметінен кетіруі мүмкін. Айып тағу және оны тексеру туралы шешім Мәжіліс депутаттарының жалпы санының кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша депутаттардың көпшілік дауысымен қабылдануы мүмкін. Тағылған айыпты тексеруді Сенат ұйымдастырады және оның нәтижелері Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен Парламент Палаталары бірлескен отырысының қарауына беріледі. Бұл мәселе бойынша түпкілікті шешім айып тағудың негізділігі туралы Жоғарғы Сот қорытындысы және белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы Конституциялық Кеңестік қорытындысы болған жағдайда әр Палата депутаттары жалпы санының төрттен үшінің дауысымен Парламент Палаталарының бірлескен отырысында қабылданады.

Тақырыбы: Тәуелсіз Қазастанның мемлекеттік құрылысы.

Қазақстандағы болып жатқан демократиялық өзгерістер республиканың 1995 жылы қабылданған Ата Заңында өзінің басты көрінісін тапты. Конституцияның 2-ші бабында көрсетілгендей Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді. Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы -халық болып табылады. Халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің, сонымен бірге өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы бар.

Парламент - заң шығару қызметін жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының ең жоғары өкілді органы болып табылады. Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен құрады. Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан жөне Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан, тиісінше облыстык, рсепубликалық маңызы бар қаланың және Республика астанасының барлық өкілді органдары депутаттарының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан кұралады. Сенаттың жеті депутатын өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды.

Мәжіліс жетпіс жеті депутаттан тұрады. Алпыс жеті депутат Республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланады. Он депутат біртұтас жалпы ұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланады. Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі - алты жыл, Мәжіліс депутаттары-ның өкілеттік мерзімі - бес жыл. Парламенттің кезекті сессиялары жылына бір рет қыркүйектің бірінші жұмыс күнінен маусымның сонғы жұмыс күніне дейін өткізіледі.

Парламент өкілеттігіне жататындар:

Палаталардың бірлескен отырысында Парламент:

1) Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға өзгертулер

мен толыктырулар енгізеді;

2) Конституциялық заңдар қабылдайды, оларға толықтырулар мен өзгертулер енгізеді;

3) Республикалық бюджетті бекітеді, оған толықтырулар мен өзгертулер енгізеді;

4) Премьер-министрдің Үкімет Бағдарламасы туралы баяндамасын тыңдап, Бағдарламаны

мақұлдайды немесе қабылдамай тастайды, конституцияда көрсетілген тәртіппен

Үкіметке сенімсіздік білдіреді.

5) соғыс және бітім мәселелерін шешеді;

6) республикалық референдум тағайындау туралы бастама көтереді;

7) Республикалык бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің бюджеттің

атқарылуы туралы есептерін бекітеді;

8) Президенттің Республика Премьер-министрін, Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын

тағайындауға келісім береді.

Парламент Сенаты:

9) Республика Президентінің ұсынуымен Республиканың Жоғарғы Сотының Төрағасын, Жоғарғы Сот Алқаларының төрағаларын, судьяларын сайлайды және қызметтен босатады, олардың анттарын қабылдайды, мәслихаттардың өкілеттігін тоқтатады, Жоғарғы Сот Кеңесінің кұрамына екі депутат жібереді, Республиканың Бас Прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауға келісім береді. Парламент Мәжілісі:

10) заңдардың жобаларын қарауға қабылдайды және қарайды; Республика Парламенті қабылдаған заңдарға Республика Президентінің қарсылыктары бойынша ұсыныстар әзірлейді; Республика Президентінің ұсынуымен Орталық сайлау комиссиясының Төрағасын, оның орынбасарын, хатшысы мен мүшелерін сайлайды және қызметтен босатады; Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлайды, әділет біліктілік алқасының құрамына екі депутат жібереді.

Парламенттің әр Палатасы дербес, басқа Палатаның қатысуынсыз:

11) Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің үш мүшесін бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды; Палаталардың бірлескен комиссиялары мүшелерінің тең жартысын сайлайды; Палаталар депутаттарының өкілеттігін тоқтатады, Республика Бас Прокурорының ұсынуымен депутаттарға ешкімнің тиіспеуі жөніндегі құқығынан айыру мәселелерін шешеді; өз құзырындағы мәселелер бой-ынша парламенттік тыңдаулар өткізеді; Үкімет мүшелерінің өз қызмет мәселелері жөніндегі есептерін тыңдайды және т.б.

2005 жылдың 4 мамырында Елбасы Н.Назарбаев Қазақстан Республикасы Конституциясының әлеуетін одан әрі пайдалану, Қазакстан қоғамы мен мемлекетін кезең-кезеңмен саяси жаңарту процесін жүзеге асыру, сондай-ақ Қазақстан Парламентінің рөлін арттыру мақсатында «Қазақстан Республикасы Конституциясының әлеуетін одан әрі пайдалану жөніндегі шаралар туралы» Жарлыққа қол койды. Жарлыққа сәйкес әлеуметтік-экономикалық блок министрлерін олардың кандидатураларын Парламент Мәжілісі мен Сенатының бейімдік комитеттерінде алдын ала талқылаудан кейін тағайындау практикаға енгізіледі. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы дипломатиялық өкілдіктерінің басшылары олардың кандидатураларын Парламент Сенатының бейімдік комитетінде алдын ала талқылағаннан кейін тағайындалатын болады.

Аталмыш Жарлыққа сәйкес Республикалық бюджеттің орындалуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің Төрағасы және Елбасы тағайындайтын екі мүшесі олардың кандидатураларын Парламент Мәжілісінің бейімдік комитеті алдын-ала талқылағаннан кейін тағайындалатын болады. Бұған қоса Парламент Мәжілісіне Орталық сайлау комиссиясының төрағасы, оның орынбасары және мүшелері лауазымдарына кандидатура-лар жөнінде шешім қабылдағанға дейін осы мәселе бойынша Парламент Сенатымен консультация жүргізу ұсынылды. Елбасы Жарлығына сәйкес Парламент палаталарының төрағаларына Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің тиісті мүшелерін олардың кандидатураларын Республика парламентінің тиісінше Мәжілісі мен Сенатының пленарлық отырысында талкыланғаннан кейін тағайындау құкығы берілді.

Көріп отырғанымыздай, Парламенттің конституциялық өкілеттігі жетерлік. Бақылаудың және өкілеттік етудің жоғарыда айтылғандай айрыіқша кұдыреттерінің барлығы Конституция бойынша Қазақстан Парламентіне бекітіліп берілген. Осылайша, Қазақстан Парламентінің конституциялық өкілеттігі қазіргі уақытта барынша ауқымды және тиімді болып отыр.

Конституцияның Үкіметтің мәртебесі мен өкілеттіктерін белгілеуге жаңа көзқарастар тағайындағаны да өте маңызды Үкімет дербес әрекет ету жағдайында болады, яғни атқарушы органдар жүйесін басқара отырып, олардын қызметіне жетекшілік жасап және басқарушылық шешімдерді дербес қабылдай отырып, экономика мен әлеуметтік саладағы істің жағдайына толық жауап береді. Үкімет өзінің бүкіл қызметінде Рес-публика Президентінің алдында жауап береді, сондай-ақ Республика Парламентіне есеп береді, ал Үкімет мүшелері өз қызметтері бойынша Парламент палаталарына есеп береді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі:

1) мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабілетінің,

қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және

олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;

2) Парламентке республикалық бюджетгі және оның атқарылуы туралы есепті ұсынады,

бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;

3) Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және заңдардың орындалуын қамтамасыз етеді;

4) Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;

5) Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шаралар әзірлейді;

6) Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және жергілікті

атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;

7) Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын қызметке

тағайындайды және қызметтен босатады;

8) Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен өзіне жүктелген өзге де

қызметтерді орындайды.

Үкіметтің жоғарыда аталған қызметтерінен заң шығарушы және атқарушы биліктің бір-бірін тежемелік механизмі орныққанын көреміз. Мысалы, Үкімет енгізген заң жобасының қабылданбауына байланысты Премьер-министр Парламент Палаталарының бірлескен отырысында Үкіметке сенім білдіру туралы мәселе қоя алады. Бұл мәселе бойынша дауысқа салу сенім білдіру туралы мәселе қойылған сәттен бастап қырық сегіз сағаттан кешіктірілмей жургізіледі. Егер Парламент Үкіметке сенімсіздік білдірсе, Үкімет орнынан түсетіні туралы Республика Президентіне мәлімдейді. Орнынан түсуді қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселені Республика Президенті он күн мерзімде қарайды. Егер Парламенттің сенімсіздік білдіруіне байланысты Үкіметтің орнынан түсуі қабылданбаған жағдайда Президент Парламентті тарата алады.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі - Қазақстан Республикасы- ның бүкіл аумағында Конституцияның мәртебелігін қамтамасыз ететін мемлекеттік орган. Конституцияның мәртебелілігі - билік органының немесе оның лауазымды тұлғасының қандай да болсын құқықтық актісінің, іс-әрекетінің Конституцияға сай келуі, оған қайшы келмеуі болып табылады. Конституциялық Кеңестің өкілеттіктері де Конституция нормаларының бұзылуына жол бермеуге, оның алдын алуға бағытталған. Конституцияның мәртебелігін қамтамасыз етуде Конституциялық Кеңес дербес және мемлекеттік органдарға, лауазымды тұлғаларға және басқаларға тәуелсіз және тек Конституцияға ғана бағынады, әрі саяси және өзге де себептерді негізге ала алмайды.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Республиканың экс-президенттері құқығы бойынша ғұмыр бойы Конституциялық Кеңеске мүше бола алады. Конституциялық Кеңестің төрағасын және тағы екі мүшесін Республика Президенті, екі мүшесін Сенат төрағасы және екі мүшесін Мәжіліс Төрағасы тағайындайды. Конституциялық Кеңес мүшелерінің жартысы әрбір үш жыл сайын жаңартылып отырады.

Конституциялық Кеңестің қарауына мынадай мәселелер жатады:

1. Дау туған жағдайда Президент сайлауының;

2. Парламент депутаттары сайлауының және

3. Республикалық референдумның дұрыс өткізілгендігі туралы мәселені шешеді;

4. Парламент қабылдаған заңдарға Президент қол қойғанға дейін олардың

Конституцияға сәйкестігін қарайды;

5. Конституция нормаларына ресми түсініктеме береді;

6. Парламент республика Президентін мерзімінен бұрын қызметінен босату туралы түпкілікті шешім қабылдағанға дейін - белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталуы туралы қорытынды береді.

Жоғарыда аталған мәселелерді Конституциялық Кеңес Республика Президентінің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Терағасының, Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бір бөлігінің және Премьер-Министрдің өтініштері бойынша қарайды.

Конституциялық Кеңес іс жүргізуге қабылданған өтінішті қарап, өтініш келіп түскен күннен бастап бір ай ішінде ол жөнінде қорытынды шешім шығарады. Егер мәселені кейінге қалдыруға болмаса, Республика Президентінің жазбаша нысанда жасаған талабы бойынша бұл мерзім он күнге дейін қысқартылуы мүмкін.

Конституциялық Кеңестің шешіміне толығымен немесе бір белігіне Республика Президенті қарсылық білдіруі мүмкін. Бұл қарсылық Конституциялық Кеңес мүшелері жалпы санының үштен екісінің даусымен ескеріледі. Республика Президентінің қарсылығы ескерілмеген жағдайда Конституциялық Кеңестің шешімі қабылданбады деп есептеледі және осы мәселе бойынша конституциялық іс жүргізу тоқтатылады. Конституциялық Кеңестің шешімдері қабылданған күннен бастап күшіне енеді. Мысалы, 2005 жылдың ортасында қоғамымызда президенттік сайлаудың қашан өтетіндігі туралы дау туғанда Республика Парламентінің бір топ депутаттары Конституцияның 41-бабының 1-тармағына және 94-бабының 1-тармағына ресми түсіндірме беруді және Конституцияның аталған нормаларының қайсысы басым екенін, сонымен қатар Қазақстан Республикасы Президентінің кезекті сайлау күнін белгілеу мен ол күнді Республика Парламентінің Мәжілісі жариялау кезінде қайсысын басшылыққа алу керектігін айқындап беруді өтініп Конституциялық Кеңеске жүгінген болатын. Осыған орай 19 тамызда ҚР Конституциялық Кеңесі Конституцияның 41-бабы және 3-тармағына және 94-бабының 1-тармағына ресми түсіндірме жасап еліміздегі кезекті Президент сайлауының мерзімін анықтап берді. Конституциялық Кеңестің шешімдері Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып саналады және шағымдануға жатпайды.

Конституциялық Кеңес сот қызметін атқармайды. Қазақстан Республикасындағы сот билігін тек сот қана жузеге асырады.

Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүлделерін, мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құқықтары мен мүлделерін қорғауды жүзеге асырады, Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік құқықгық актілердің, республиканың халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Соттар өздеріне тиесілі билікті ешкімнің еркіне қарамастан Қазакстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына сәйкес жүзеге асырады. Қазақстан Рес-публикасындағы сот билігі еліміз Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік қүқықтық актілерінің, Қазақстанның халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.

Сот билігі сот ісін жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Соттардың шешімдері, үкімдері, өзге де қаулылары, заңды өкімдері, талаптары, тапсырмалары, сондай-ақ өтініштері республиканың бүкіл аумағында барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың орындауы үшін міндетті болып саналады. Оларды орындамау және сотты құрметтемеу заң бойынша жауаптылыққа әкеліп соғады. Қазақ-стан Республикасындағы сот жүйесін заңмен құрылатын Республиканың Жоғарғы Соты мен Республиканың жергілікті соттары (облыстық және оларға теңестірілген соттар, Алматы, Астана қалалық соттары, аудандық (қалалық) соттары құрайды.

Судья Республикадағы сот билігін атқарушы болып табылады.

Сот билігінің мүлтіксіз жүзеге асырылуы көп жағдайда өзімізге де байланысты. Заңды қастерлемейінше және заңдылықтың сақталуын ең алдымен өзімізден және басқалардан (көре тұра көз жұмбалыққа салынбай) талап етпейінше әділ сот жүйесін орнықтыру қиынға соғады. Бізде әлі күнге дейін құқықтық сана, құқықтық білім беру мен оқыту бір жүйеге келтірілмеген. Орта мектепте құкықтану сабағы бір жыл ғана (9 сыныпта), онда да 34 сағат қана оқытылады. Азаматтардың көпшілігінде құқықтық енжарлық басым, өздерінің құқықтарын белсенді қорғай алмайды.

Халықтың құқықтық санасын, құқықтық белсенділігін арттыру үшін «заңды білген ұтылмайды» қағидасын әркімге және олардың күнделікті тұрмыс әрекетіне орнықтыру қажет. «Заңды білмеу мені жауапкершіліктен құтқарады» әдетінен арылу арқылы ғана кұқықтық мемлекет орнықтыра аламыз. Құкықтық мемлекет көрінісінің ең басты белгілерінің бірі де заңның үстемдігі, әркімнің заң алдындағы теңдігі, заңды кұрметтеу, заң нормаларының мүлтіксіз орындалуы, әділ сот әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғай алу құқығы және т.б.

2007 жылғы мамыр айындағы Қазақстан Республикасының Конституциясына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар оқулық мәтіні бойынша терулер аяқталып, жұмыс баспаханаға жіберіліп қойғандықтан берілген жоқ. Конституцияға қатысты мәтіндер өзгерістер мен толықтырулар енгізілгенге дейінгі Конституция нормалары бойынша беріліп отыр.

Тақырыбы: Тәуелсіз Қазақстанның ішкі және сыртқы саясаты.

1.Қазақстанның ішкі саясаты

Похожие работы

Қазақстандық отбасылардың әлеуметтік мәселелері, отбасымен әлеуметтік жұмыстың технологиясы

Скачать

385825

15

4

... ғы – жас ұрпақты тәрбиелеу мәселелерін отбасы­ның әлеуетін пайдалана отырып шешуге болады. 3.2 Қазақстандық отбасылардың әлеуметтік мәселелерін шешуде ұсынылатын модельдер Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын сақтау, ...

Төлен Әбдікұлы – қазақ әдебиетіне 60-70-жылдары келген жазушы

Скачать

206329

13

3

... ;ып ай бойы әлде бір сиқырлы әлемге арбалғандай күйде жүрдім. «Қазақ әдебиеті тіршілігін тоқтатты деп кім айтты? Жоқ, ол тірі, мұндай ғажап туындыны дүниеге әкелген әдебиет өмір сүре береді» деген жүрекжарды лебізімді дүркін-дүркін қайталаумен болғаным есімде &# ...

Түрік қағанатының ішкі саясаты және Істемі

Скачать

249228

0

0

... 1179; әулеттермен әрі империялармен нәтижелі қатынастар жүргізу арқылы сыртқы аренадағы беделін көтерді. Батысқа жорық.Түрік қағанатының тарихында ерекше атап өтетін бірнеше әскери жорықтардың жасалғаны анықталған.Соның бірі – Батыс жорығы.Бұл жоры ...

Кіші мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру

Скачать

200129

6

3

... үшін жағдайлар жасау. 2 Кіші мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың әдіснамалық негіздері 2.1 Кіші мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру жолдары Зерттеумен айналысу оқушының жеке және шығармашылық қабілеттері мен зерттеу, ойлау дағ ...