Исатай мен Махамбет басқарған көтерілісі

3. Исатай мен Махамбет басқарған көтерілісі

4. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі

1. Жоңғар баскыншьшарының қазақ жеріне шапқыншылығының тоқтамауы қазақ билеушілерін Ресеймен одақ кұруға мәжбүр етті. Ресей мемлекетінің кең-байтақ қазақ жеріне деген қызығушылығы орыс мемлекетінің өзінің батыстағы сәтсіз әрекеттерінен кейін Орта Азия мемлекеттері мен сауда және елшілік қатынастар орнатуымен одан әрі күшейе түсті.

Орта Азия елдерімен сауда жасау тек Қазақстан аумағы арқылы өтетін болғандықтан, орыс үкіметі сауда керуендерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тырысты.

Жүз жылдан астам уакыттан кейін Тәуке хан I Петр патшаға сауда байланыстарын нығайту туралы хат жібереді. 1689-1690 жылдары Тобылға Тұман батыр бастаған елшілік келеді. Бірақ бұл елшіліктердің әрекеті табысты болмады, өйткені олардың келісімдері заң жүзінде нақты бекітілмеді. 1714 жылы I Петр патша Ертіс бойымен полковник Бухгольц бастаған үш мың адамдық әскери отряд жіберді. 1716 жылы олар Омбы және Ямышев бекіністерін салды. 1717 жылы полковник И.Ступин бастаған тағы бір экспедиция ұйымдастырылды. Экспедиция 1717 жьшы Железинск, 1718 жылы Семей бекіністерін орнатады. 1719-1720 жылдары И Лихаревтің әскери экспедициясы Өскемен және Коряков бекіністерінің негізін қалады. Осы уақытта Бекович-Черкасск бастаған экспедицияға Каспий теңізінің шығыс жағалауын зерттеуге және Арал теңізін картаға түсіруге тапсырма берілді.

XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың бірінші ширегіңде патшалық Ресей қазақ жерлеріне қызығушылық танытып, шекара маңында алғашқы бекіністерін сала бастады. Қазақ жасақтарының Аңыракай шайқасындағы жеңісі жоңғар шапқыншылығының қаупін біржолата жоя алмады. Сондықтан да Әбілқайыр хан Петербургке Сейітқұл Қойдағұлов пен Құтлымбет Қоштаев бастаған елшілік жібереді. 1731 жылы 19 ақпанда Анна Иоановна Кіші Жүзді Ресей бодандығына қабылдайтыны туралы сенім грамотасына қол қойды. Грамотада былай деп жазылған: «Біріншіден, біздің императорымызға адал қызмет етесіздер. Екінщіден, Ресей өз азаматтары, сіздерді ренжітпейді. Үшіншіден, ал егер ренжітсе, сіздерді император өз қамкорлығына алып қорғайды. Төртіншіден, сіздер ресейліктермен, башқұрттармен және қалмақтармен бейбітшілікте боламыз деп ант бересіздер».

1731 жылы 10 қазанда Әбілқайыр хан, оның ағасы Құдайназар, Бөгенбай, Есет батырлар және 27 қазақ ақсүйектері Ресей азаматтығын қабылдау жөніңдегі актіге қол қояды. Ырғыз өзенінің бойындағы Әбілқайыр ханның Ордасыңда қойылған акті кезінде қазақ сұлтандары мен ақсүйектері арасында алауыздықтың бар екендігі айқын аңғарылады. Бұл туралы Тевкелев елшілік миссиясы туралы есебінде жазып қалдырады. 1732 жылы 24 қарашада кері кайтқан Тевкелев елшілігімен бірге Әбілқайыр хан жіберген қазақ елшілігі де Уфаға келді. Петербургте өткен келіс-сөздердің нәтижесіңде 1734 жылы Кіші Жүздің Ресей азаматтығына кіру мәселесі түпкілікті шешілді. Әбілқайыр хан сауда керуендерін қорғауға, алым-салыктар төлеуге міндеттенді, ал Ресей үкіметі Әбілқайыр үшін Ор өзенінің жағасыңда бекініс салуға уәде берді.

Қазақ даласында патша өкіметінің отарлау саясаты үш бағытта: біріншіден, гарнизондар мен күшейтілген бекіністі әскери шептер құрылысын тездетіп салу және тұрақты қазақ-орыс (Орынбор, Жайық, Батыс-Сібір, кейін Жетісу) мекендерін құру жолымен, екіншіден, саяси әкімшілік реформалар жасау, сыртқы округтер мен приказдарды одан әрі құру, басқарудың дистанциялық жұмыс түрін енгізу жолымен, үшіншіден, қазақ даласын өзіне қосу, ал Орта Азия мемлекеттерімен сауда-саттықты кеңейту жолымен жүргізілді. Түгелдей барлық билікті ресейлік әкімшіліктің қолына шоғырландыру саясатын жүзеге асыру сұлтаңдардың, ру шонжарларының, билердің наразылығын тудырды. Өйткені оларды патша өкіметі орындары сот-әкімшілік қызметіне қатыстырмауға тырысты.

Хиуа мен Қоқан қол астындағы қазақ шаруалары бұл елдердің феодалдарына қарсы күреске талай рет көтерілді. 1821 жылғы көтеріліс айрықша тегеурінді болды, оған Түркістан, Шымкент, Әулие-ата маңындағы қазақ шаруалары қатысты. Көтерілісті Тентектөре басқарды, оның басшылығымен 12 мыңға жуық көтерілісші шайқасты. Көтерілісшілер Сайрам қаласын шабуылмен алып, оны өздерінің әскери-стратегиялық тірегіне айналдырды.

XIX ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары өздерінің қол астына кірмейтін қазақ және қырғыз жерлеріне олжа салу үшін жорықтар жасаса, енді олар Казақстанның онтүстігі мен Қырғызстан жерін өзіне қаратуды көздеді. Ал онтүстік қазақтары Қазақстанның басқа жүздерімен бірге біртұтас елдікті сақтап, Ресеймен бірігуге ұмтылды. 1818 жылы Ұлы жүз қазақтары өздерін Ресей қол астына қабылдауын сұрап, патша өкіметімен келіссөз жүргізіп, 1819 жылдың 18 қаңтарында Сүйін Абылайханов сұлтан өзіне қараған 55462 адаммен Ресейге адал болатыны жөнінде ант берді. 1824 жылы I Александр Ұлы жүздің Жетісуда көшіп-қонып жүрген 14 сұлтанын (165 мың ер адамы бар) Ресейдің қол астына қабылдауы туралы куәлікке қол қойды. 1830 жылы патша өкіметі Орта жүздің бірқатар облыстарының халқынан (25400 үй, 80481 ер адам) ант қабылдады. 1845-1847 жылдары Ұлы жүздің барлық рулары дерлік (оңтүстікте көшіп-қонып жүрген, әлі де Қоқан хандығының қол астындағылардан басқалары) Ресейге қарады. Сөйтіп, XIX ғасырдың алғашқы жартысының аяғына таман, атап айтқанда, 1847 жылы Орта жүз қазақтарының басым көпшілігі орыс бодандығына көшті де, Қазақстанның Ресеймен бірігу процесі аяқталу сатысына қадам басты.

Патша өкіметі қазақ даласын түпкілікті билеу үшін әуелі әр түрлі реформалар жургізіп, қазақтың елдік-этникалық ұйытқысын ірітіп, ұлыстарды бөлшектеп, оларды губернияларға, округтерге теліп, ұлтанды елді тұтастықтан айырды.

Оның алғашқысы — 1731 жылдан 1822 жылға дейін созылған ел билеу жүйесіндегі протектораттық дәуір, яғни күшті мемлекеттің әлсіз мемлекетке формальды түрде болса да қамқорлық жасау саясатын жүргізу еді. Қазақ жұртының арасына өз білімдар адамдарын қаптатып, ғылымды бет перде етіп алға ұстап, соның тасасында тұрып, елдің әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, мінез-құлқын жан-жақты зерттеп, қазақ халқынын осал тұстарын пайдалануға тырысты. Оны меңгергеннен кейін хан тағына үміткер ханзадалар мен сұлтандар арасында ши жүгіртіп, оларды тақ таласына итермеледі. Солардың ішінде шенге құмар, атаққұмарлары ерекше бағаланып, бұлардан патша өкіметі ештемені де аяған жоқ. Патша отаршылары қазақ жұртшылығының арасына алауыздық ұрығын осылайша енгізе бастады.

Патша үкіметінің қазақ елінің басына тәуелділік ноктасын біржола кигізуі 1822 жылдан 1867 жылға дейін созылды. Сөйтіп, патша үкіметінің отаршылдық саясатының екінші кезеңі басталды. Бұл кезде ол әскер күші арқылы елдін ішкі тірлігіне араласып, жергілікті қазақ шаруаларын қонысынан қуа бастады. Олардың орнына ішкі Ресейде жоқшылыққа ұшыраған орыс босқындарын әкеп орналастырды.

Отарлаудың осы әскери-әкімшілік кезеңінде патша өкіметінің тірек пункттері ретінде әскери бекіністердің іргесі қалана бастады. Оларды тұрақтандыру үшін шекаралық белгілермен бөлді. Біртіндеп бекіністер Казақстанның ішкі аймактарына тамыр жайды. Бастапқы кезде бұл бекіністер Орал, Ертіс сияқты өзен-арналарына орналасты. Содан кейін өлкенің ішкі аудандарында тұрақты бекініс құрылыстары бой көтерді.

Әскери-әкімшілік отарлау XIX ғасырдың екінші жартысына дейін жалғасты. 1831 жылы Аягөз өзенінің жағасында Аягөз бекінісі салынып, 1847 жылы Қапал бекінісінің іргетасы қаланды. 1854 жылы Алатау бауырында Верный әскери бекінісі орнатылды. 1855 жылы Лепсі, Үржар станциялары бой көтерді. Жетісу өлкесінде 1847 жыл мен 1867 жыл аралығында қазақ-орыстар тұратын 14 станица бекіністері салынды. Бұл Ресей империясы отарлаушы әкімшілігінің өкіметін нығайтуға көмектесті.

Қазақстанды отарлаудың және Шу мен Талас аймақтарының қазақтарына ресейлік ықпалды таратудың басты тірегі Верный бекінісі болды. Осы жерден орыс әскерлерінің Шу аңғары арқылы Қоқандық бекіністер - Әулиеатаға. Шымкент пен Ташкентке қарай шабуылы басталды. 1863-1864 жылдары полковник Черняевтің жасақтары қоқандық бекіністер — Созақты, Шолаққорғанды, Әулиеата және Шымкентті, ал патша офицері Веревкиннің жасақтары Түркістанды алды. Сөйтіп, Шығыс-Сібір мен Сырдария шептері қосылды. Ұлы жүзді Ресейдің жаулап алуы, жалпы Қазақстанды қосып алу осылай аяқталды.

Өзінің отарлау саясаты барысында патша өкіметі ең әуелі Қазақстан жеріндегі хандық билікті жоюға кірісті. Хан билігі орыс шенеунігі басқарған уақытша кеңестің қолына көшті. Осындай кеңес құру арқылы Кіші жүз бен Орта жүз хандықтарының саяси дербестігін түпкілікті жою мақсатын көздеді. 1815 жылы Орта жүз ішіндегі Уәлидің билігін әлсіретуге тырысып, екінші хан етіп Бөкейді тағайындады. Орта жүздің хандары Бөкей 1817 жылы, Уәлихан 1819 жылы қайтыс болған соң, патша өкіметі жаңа хан сайлатпай, Орта жүзді бірнеше әкімшілікке бөліп, оларды басқарып- бақылауға патша әкімдерін қойды.

1822 жылы орыстың белгілі мемлекет қайраткері М. М. Сперанскийдің басшылығымен "Сібір қырғыздары туралы жарғы", 1824 жылы "Орынбор қырғыздары жөніндегі жарғы"- деген құжат негізінде патша үкіметі қазақ жерін басқару тәртібі жөніндегі заң шығарды. Осы заң бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде (соңғы хан Шерғазы Айшуақов) хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік саяси басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде "аға сұлтан" деген басқарушы қызмет енгізілді. Орта жүз жекелеген әкімшіліктерге бөлініп, Омбы қаласының ішкі округтері деп саналды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Ауыл старшындары қазақтардан сайланды. Болыстыққа сұлтандар тағайындалып, бұл қызмет шын мәнісінде атадан балаға мирас болып қалдырылып отырды.

XIX ғасырдың басында Қазақстанның Ресейге бірігуінің аяқталуы жақын болатын. Осымен байланысты қазақ елі жалпы ресейлік қоғамдық еңбек бөлінісіне ене бастады. Пошта, жол қатынасының дамуы, сауданың, экономикалық байланыстың орнығуы іске асты.

Қазақ елі негізінен мал өсіруші өлке еді. Егіншілік шаруашылық айналымына енді-енді еніп келе жатты. Егінші қазақтарды жатақтар деп атады. Жатақтардың көбінде көлігі, құрал-саймандары болмады. Сондықтан олар жинаған өнімнің тең жартысына дейін беріп, көлікті, күрделі құрал-сайманды байлардан, ауқатты шаруалардан жалға алатын

XVIII ғасырдың соңы — XIX ғасырдың басында Ресеймен шекаралық сауда орталықтарында Қазақстаннан тек бір жыл ішінде 1,5 миллионнан астам мүйізді ірі қара мал және 100 мыңнан аса жылқы сатылған. Бұл кезде Қазақстан Ресей астығының негізгі тұтынушысына айналды. Барлық шекаралық сауда орындары арқылы мұнда жыл сайын 400-500 мың сомға астық жеткізілді.

Халыктың бай, кедей болып жіктелуінің күшеюі, жартылай көшпелі елге ақша-тауар қатынастарының барған сайын батыл енуі қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымын өзгертіп, әлеуметтік қайшылықтарды шиеленістірді және қауымдық-рулық қалдықтарының күйреуіне себебін тигізді.

Бұл өзгерістер бірден бола қалған жоқ. Елде тап тартысының, яғни кедей шаруалар мен ауқатты қанаушы топтардың арасындағы қайшылықтың күшеюі, қазақ шаруаларының отаршылдық саясатқа қарсы күресі барысында іске асты. Орыс мемлекетінің отарлау саясаты қазақтың ел басқару ісіне қойған адамдарының небір өрескелдіктерді істеуіне жол ашты. Олар алым-салықты көбейтіп, патша әкімшілігінің, жергілікті әкімдердің пайдасына халыктың малын, каржысын алып, өздерін бет қаратпай бағынышты етіп ұстағысы келді. Ал, қазақ шаруалары өздерінің адамдық құқын пайдаланып, біз де бір атаның ұрпағымыз деп зорлық-зомбылыққа көнгісі келмеді, әділдік пен адалдықты көргісі келді. Міне, осыдан келіп, қазақ халкының ұлт-азаттық қозғалысы басталды.

Сонымен бір жарым ғасырға дерлік созылған Қазақстанның Ресеймен бірігу процесі негізінен XIX э. 60-жылдары аяқталды. Осы кезден Ресей империясының қазақ жерін отарлаудың үшінші кезеңі басталды. Бірақ оның көптеген өзіндік күрделі әрі қайшылықтарға толы ерекшеліктері бар еді.

2. Қазақтың өз жерінде көшіп - қонуына, мал жайылымдарын пайдалануына тыйым салуы Ресей мемлекеті отаршылдық әкімшілігінің қазақ жерін отарлаудағы алғашқы тәсілдерінің бірі болды. Сонымен бірге Жайықтың арғы бетіне өтуге патша өкіметінің тыйым салуы, Орал және Жайық қазақтарының, патша өкіметіне берілген башқұрттардың ашықтан - ашық тонаушылық әрекеттері, халықты тонауы, зорлық жасауы күшейе түсті.

Нұралы хан мен оған жақын сұлтандар ғана тыйым салған жерлерге көшіп қонуға рұқсат алды. Қазақтардың өз бетімен Жайықтан өтуіне байланысты қазақ-орыс әскерлері мен қазақтар арасыңда қақтығыстар жиі болып тұрды. Негізгі күн көрісі мал және оған қажетті жайылымдардан айыру халықтың наразылығын туғызып, отарлық езгіге қарсы күрестің басталуына себеп болды.

Қазақтардың отарлық езгіге қарсы кең көлемдегі күресі Ресейдегі Е.Пугачев бастаған 1773-1775 жылдардағы көтеріліспен тұспа-тұс келді. Е.Пугачев таратқан үндеулер Кіші Жүз бен Орта Жүз қазақтарының бұдан бұрын пісіп жетілген көтерілісінің басталуына түрткі болды. 1773 жылы қыркүйекте басталған Пугачев көтерілісінің алғашқы айларыңда-ақ қазақтар бүкіл орыс-қазақ шекарасыңдағы бекіністерге шабуылдар жасай бастады.

Пугачев әскерлерінің 1774 жылы жазда Царицин түбіндегі жеңілісінен кейін де қазақтардың күресі тоқтаған жоқ. 1775 жылы қаңтарда Пугачевті Мәскеу қаласыңда жазалағаннан кейін ғана патша өкіметі қазақ даласының ішкі жағына жазалау отрядтарын жібере алды. Патша өкіметінің жазалаушы отрядтарына қазактар елеулі қарсылық білдірді. Жазалаушы отрядтарға Нұралы хан үлкен көмек көрсетеді. Елеулі қарсылыққа қарамастан қазақтар ішке қарай көшуге мәжбүр болды. Патша өкіметі көтерілісті халық санасынан өшіру үшін Жайық қаласын Орал қаласы деп атау туралы шешім шығарды. Орынбор губерниясы таратылып қазақ жері Сібір және Уфа генерал-губернаторлықгарына бағындырылды.

1773-1775 жыддардағы көтерілістен кейін біршама саябырлаған патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталған күрес 1783-1784 жылдары қайта жандана бастады. Бұл көтерілістің феодалдық және отаршыддыққа қарсы сипаты болды. Нұралы ханның патша өкіметіне арқа сүйеуі, оның отарлық саясатқа қолдау білдіруі оның Кіші Жүздегі беделінен жұрдай айырды. Бұның озі Нұралы ханның саяси оқшаулануына, халық бұқарасының қайтадан бас көтеріп, Кіші Жүзде хан билігін жоюды талап еткен наразылығына алып келді.

Кіші Жүзде басталған бұл көтерілісті Байбақты руының старшины 1773-1775 жылдардағы көтерілістің белсенді қатысушыларының бірі, халыққа шешендігімен де, батырлығымен де белгілі болған Сырым Датұлы басқарды. 1783 жылдың көктемінде Жайық казактарынын қазактардың «ішкі жаққа» өтіп кеткен 4 мың жылқысын айдап әкетуі, оның аддыңдағы қатал қыста көп малынан айырылып күйзеліп отырған казақтардың жағ-дайын одан әрі ауырлата түсті. Осындай жағдайда Кіші Жүз қазақтары-ның алғашқы толқуы басталып, ол отарлық езгіге қарсы күреске ұласты.

1785 жылдың басында Сырымның отряды 2700 адам, Барақ батырдың отряды 2 мың адам, Тіленші батырдың отряды 1500 адам, барлығы 6 мың адамнан асады. Күрестің күшеюінен қауіптенген Нұралы хан патша өкіметінен көтерілісті басу үшін Орынбордан әскер жіберуін сұрайды. Патша әскерлерімен ашық күресті қаламаған Сырым Датұлы алғашқы кезде партизандық күрес тәсілдерін қолданып, аз ғана отрядымен Сахарный бекінісі мен Антонов қамалдарына шабуылдар жасайды. Сырым Датұлы өзі 500 жігітімен жазалаушы отрядтарының тылына өтіп кетіп әскери бекіністерді шабуылдайды. Патшаға, ханға, жазалаушы отрядқа қарсы Сырым Датұлы көтерілісшілерінің күресі халықтан қолдау тауып, көп ел Нұралы ханнан бөліне көшеді.

1785 жылы жазда ру басшыларының жиыны өтеді. Жиында генерал-губернатордың көтерілісшілерге арналған «ашық хаты» талқыланды. «Ашық хатты» талқылаған көтерілісшілер патша өкіметіне өз талаптарын да қойды. Бұл талаптардың ең бастысы қазақтарға Еділ мен Жайық аралығындағы жерлерді қайтару, Орал қазақ әскерлерінің тонаушылығын тоқтату және Нұралы ханды хан билігінен тайдыру болды. Ру басшыларының талқысынан кейін Кіші Жүз үш бөлікке: Байұлы, Жеті ру және Қаракесек болып бөлінді. Патша өкіметі Кіші Жүздегі бұл әкімшілік бөліністі ресми бекітіп, оның ру басшылары болып Байұлында Тормамбет би, Жетіруда Тіленші би, Қаракесекте Сегізбай би сайланды.

1786 жылы Нұралы хан Орынборға қашып Калмыков бекінісін паналайды. 1786 жылы 3 маусымда II Екатерина патша Нұралыны хандық биліктен түсіру жөніндегі жарлыққа қол қойып, оны Уфаға жібереді, ол сонда 1790 жылы өледі. Жағдайды пайдаланып қалуға тырысқан патша өкіметі Кіші Жүзде хандық билікті жоюды ұйғарып, басқарудың жаңа формаларын жасауды Орынбор генерал-губернаторы Игельстромға тап-сырады. Игельстром жобасы бойынша бүкіл Кіші Жүз аумағы үш бөлікке бөлінген басқарудың жаңа формасы шекаралық сот жобасы ұсынылды. Ру басшылары да осыған кірді. Шекаралық сотқа бағынатын сот шешімін орындаушыларды жалақы алатын төраға мен екі заседатель басқаруға тиіс болды. Бірақ Игельстром ұсынған басқарудың бұл жүйесі өмірге бейімсіз болып шықты, даладағы бүкіл билік ру басшыларының қолына көшті. Басқарудың бұл жүйесіне сұлтандар да қарсылық білдірді, олар хандық билікті қайта талап етті. Сұлтандардың бұл талабын Нұралы ханның інісі Ералы басқарды. Ералы да қазаққа тендік әперуді ойлаған жоқ. Оның тұсында да қазақтардың жайылымдық жерлері тарылды. Жайық бойында мал жаюға, Жайықтан балық аулауға, мал суаруға тиым салынды.

Казақ даласындағы бақылауды қолдан шығарып алудан қауіптенген патша өкіметі хандық билікті қалпына келтіруді ұйғарды. 1789 жылы казан айында Игельстром Кіші Жүзді басқарудың жаңа жобасын ұсынды. Жобада хан билігі қалпына келтіріліп, Кіші Жүз алты бөлікке бөлінді. Хан басшылық жасайтын Бас басқарма құрылды. Жоба бойынша сонымен бірге патша өкіметі Кіші Жүздегі хан мен сұлтанның билігіне қысым жасаудан бас тартты. Бірақ бұл жоба да іске аспай қалды. 1790 жылы бір топ билер Сәмеке ханның ұлы Есім сұлтанды хан етіп жариялайды. Патша өкіметі бұл сайлауды мойындамай, Нұралы ханның інісі Ералыны хаңдыққа бекітті. Бұл көтерілісшілердің наразылығын тудырады және олар Ералы ханның ордасына қарай жылжиды. Бұл кезде Сырым Датұлы хан билігін жою идеясынан ауытқып, хан билігін шектейтін хан кеңесін құруды ұсыңды.

Осыған байланысты қазақтардың наразылығы күшейе түсті. Олар жасақтар құрып, Сырымның төңіргіне топтасты. 1791 жылдың наурыз айында Сырым батыр патшаның әскери жазалаушы күштерінен бейбіт ауылдарды сақтау үшін, Табын мен Кердері руларына шығысқа Мұғалжар тауларына қарай ойысуды ұсынды. Батырдың қазақ ауылдарын ойрандаудан алыс ұстауға бағытталған бұл саясаты кейіннен өзін ақтады. 1792 жылы Сырымның қарулы күштері құрамына мыңнан астам жасақ жиналды. Сол жылы қыркүйек айында Сырым жасақтары Елек қамалына шабуыл жасады. Бірақ ол сәтсіздікпен аяқталды.

Патша өкіметі Сырым Бұқара мен Хиуа хандығымен бірігіп, Орыс мемлекетіне қарсы шыға ма деп қауіптенді. Мұндай қауіпке негіз де бар еді. Сырым шығыс беттегі бұл елдердің әміршілерімен астыртын келіссөз жүргізіп, олардың көтеріліс басталған жағдайда көмек көрсететініне уәдесін алды.

Сырым бастаған қазақ жасақтары мен шаруалардың толқуларын басу үшін патша өкіметі кейбір жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. Жайық өзенінің оң жағында мал жаюға, Жайық пен Еділ арасындағы Үлкен және Кіші өзендердің /Қара өзен, Сары өзен/ бойындағы жайылымдарды пайдалануға рұқсат етті. Бірақ бұдан жағдай жақсарған жоқ. Шұрайлы жерлерді, шабындық-жайылымдарды, орман-тоғайларды бұрынғысынша қазақтар, хан, патша адамдары иемденді. Алым-салық, хан төңірегіндегілердің халыққа озбырлығы мен астамшылығы азаймады.

1794 жылы жеккөрінішті Ералы хан өліп, оның орнына1796 жылы хан тағына отырған Есімде езгіні жеңілдеткен жоқ. Бұрыннан қаталдығымен аты шығып жүрген ол халықты одан әрі қан қақсатты. Осының бәрі ұлт-азаттық қозғалысының жаңа күшпен өрлеуіне, жандануына жол ашты. Оның дем беруші көсемі Сырым болды. Оған Байбақты, Есентемір,Серкеш, Алаша, Таз руларының шаруалары қосылды. Олар-
дан шыққан Ерсалы, Қайсарлы сияқты қазақ батырлары Сырымға қалтықсыз қызмет етті.

С. Датов Кіші жүздегі мемлекеттік биліктің тұрақтылығы мен тәуелсіздігі ішкі және сыртқы жағдайлармен байланысты екенін жақсы түсінді. Сондықтан да Ресеймен саяси және экономикалық байланыстарды нығайтуды жақтады, бірақ сонымен бірге, Сырым патша үкіметіне сенбеді. Атап айтқанда, халық бұқарасының қозғалысын басқару кезінде ол Орынбор генерал-губернаторы Игельстроммен кездесуден бас тартты. Патша әкімшілігімен хаттар жазысып, келіссөздер жүргізу арқылы оны бейтарап етуге тырысты. Сонымен қатар Сырым көтерілістің табысқа жетуі тек Қазақстан мен Орта Азия халықтарының, сондай-ақ ағамандардың күшін біріктіргенде ғана мүмкін болатындығын тусінді.

1795 жылы Сырым бастаған көтеріліс қайтадан кең қанат жая бастады. Қазақ жасақтары, әсіресе 1796 ж. Малдың жаппай қырылуына әкеп соққан қысқы ауыр жұттан кейін белсенді қимылдар жасады.

1797 жылы наурыздың 26-сынан 27-сіне қараған түнде көтерілісшілер Есім ханды өлтірді. Бірақ ханның өліміне Сырымның жеке басының ешқандай қатысы болмаған. Көтерілісшілерді жазалау үшін Орал қазақ-орыс әскерінің атаманы Донсков жазалау тобын ұйымдастырды. 1797 жылдың күзінде полковник Скворкин бастаған әскери топ Сырымды қудалауды күшейтті. Жазалаушыларға ханның туыстары, соның ішінде Бөкей сұлтан басқарған жасақтар қосылды. Алайда, Сырым жасақтарының Ойыл өзені бойына көшіп кетуі жазалаушылардың жоспарын іске асырмады. Оған Скворкин тобына қосылған қазақ старшындарының көпшілігінің өз жақтастарымен ауылдарына тарап кетуі де себеп болды. Сөйтіп, жазалаушылардың тағы да бір қимылы сәтсіздікке ұшырады.

1797 жылдьщ күзінде патша үкіметі Кіші жүзде хандық билікті қайтадан қалпына келтіруге бағыт алды, сөйтіп Айшуақты хан етіп бекітті. Осыдан кейін Сырымға қарсы қуғын күшейді. Оған 800 адаммен Қаратай сұлтан қосылды. Бірақ Сырымға олармен шайқасудың сәті түскен жоқ, ол Сыр бойына барып, көтерілісшілерді таратып өзі Хиуа хандығына өтіп кетті. Сол жақта Сырымды 1802 жылы қазақ сұлтандарының итаршылары у беріп өлтірді.

Сырым батыр бастаған 1783-1797 жылдар арасындағы Кіші жүз қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысы патшаның отарлау саясатына қарсы бағыт алған, қазақ халкының тарихындағы маңызды оқиға болғанын айтуымыз керек.

Көтерілістің негізгі қозғаушы күші феодалдық және отаршылдық езгіден, хандардың, сұлтандардың және патша әкімшілігінің зорлық-зомбылығынан құтылуға талпынған шаруалар еді.

Сырым Датов бастаған көтерілістің жеңіліске ұшырауының көптеген себептері бар. Оның жеткілікті ұйымдаспаған стихиялық сипатта болуы, айқын бағдарламасының жоқтығы қозғалысты мақсатына жеткізе алған жоқ. Балтамен, айбалтамен, айырмен, найзамен т. б. қаруланған қазақ шаруаларының мұздай жарақтанған, зеңбірекпен және мылтықпен қаруланған патша әскерлеріне қарсы тұруы ешқандай мүмкін емес еді, ол көтерілістің жеңіліске ұшырайтынын алдын-ала айқындап берді. Көтерілістің жеңілуінін тағы бір себебі жергілікті қауымдық-рулық меншік ру ақсүйектерінің қоныстарға иелік етуіндегі кедергі, қайшылықтар еді.

3.Еділ өзенінің төменгі Каспийге құятын аймағын 1635 жылдан бастап Жоңғар шапқыншылығы кезінде бөлініп қалған қалмақ ру-тайпалары мекендеген болатын. Оны қазақтар Қалмақ қыры деп атады. 1771 жылы бұл жердегі қалмақтар екіге бөлініп, бір бөлігі Қазақстан жері арқылы өздерінің туып-өскен отаны - Жонғарияға барып қосылды. Ал, екінші бөлігі батысқа қарай ығысып, Дон даласына көшіп кетті. Осы босап қалған жерге 1801 жылдан бастап, патша өкіметінің рұксатымен Кіші жүздің Бөкей сұлтан басқарған бес мың қазақ шаруашылықтары қоныс аударды. Мүның өзі Ішкі /Бөкей/ орданың құрылуына бастапқы негіз болды. 30-шы жылдардың аяғына қарай мұнда 20 мындай шаруашылық пен 80 мың адам қоныстады. Бірақ жер мен жайылымдар біркелкі бөлінбеді. Қысқа мерзім ішінде жердің үштен екі бөлігі қазақ феодалдары мен орыс помещиктері Юсупов пен Безбородконың жекеменшік иелігіне өтті.

Бұл кезде патша үкіметі Ішкі орда мен Кіші жүзді басқаруды өздерінің мүдделеріне қарай бейімдеп жатты. Дистанциялар /аралық басқару жүйесі/ құрылып, оның бастығы қызметі енгізілді. Жайық өзені бойындағы жерлерді Орал қазақ-орыс әскері иемденді. Қазақтарға Жайық өзенінен өтуге және қазақ-орыстардың өзен жағалауындағы белдеулеріне көшіп келулеріне қатаң тиым салынды.

Бұдан басқа қазақ шаруалары орыс помещиктері мен қазақ сұлтандарынан жалға алған жерлерінің құны үшін уақтылы есеп айырысуға тиісті болды.

Батыс Қазакстан жерінде Бөкейдің баласы Жәңгір 1824 жылы хан тағына отырған соң, патша әкімшілігінің қолдауымен, халыктың қоғамдық өмірі мен тұрмысының жекелеген жақтарын, сондай-ақ жергілікті басқарудың дәстүрлі жүйесін қайта құруға кірісті. Ол патша өкімет орындары мен қазақ шонжарларының мүдделерін жаңа әдістермен ұштастыруға күш салды.

1827 жылы Жәңгір хан Нарын құмындағы Жасқұс мекенінде тұрақты хан ордасын орнатып, елді осы орталықтан басқаратын болды. Сол жылы хан кеңесі құрылып, оған 12 ата Байұлы руларынан бір-бір биден кірді.

Жәңгір хан 1845 жылы өлді. Өкіметтік топтар ішкі Ордада хандықты жоюды ұйғарды, хан билігі орыс шенеунігі басқарған Уақытша кеңестің қолына көшті.

Патша үкіметінің жергілікті феодалдар мен шонжарларға сүйене отырып, барынша күш сала жүргізген саясаты отарлық езгінін күшеюіне, қазақ бұқарасының наразылығына әкелді.

Наразылық жер дауынан басталды. Кедей шаруаларға құнарсыз жерлер тиді. 1831 жылы Ресеймен шектес жерлерде сұлтандар мен Орынбор Шекара комиссиясына бағынатын әкімшіліктер құрылып, әкімдер мен старшындар жергілікті басқаруды өз қолдарына алды. Бара-бара одан да сорақы жағдай калыптасты. Жайық бойын иемденген Орал қазақ-орыс әскерлері қазақтарға Жайық өзенінен өтуге немесе оның жағасына көшіп-қонуға тиым салды.

Кіші жүз қазақтарының патша өкіметіне қарсы наразылығын күшейтті. Олардың арасында толқулар басталып, аяғында келіп 1836-1838 жылдары Ішкі Орданы және бүкіл Кіші жүзді қамтыған халық көтерілісі бұрқ ете түсті. Көтерілістің негізгі қозғаушы күші - қазақ шаруалары. Сонымен қатар оған старшын, билердің де бірқатар өкілдері қатысты. Алайда, кетеріліс тегеуріні әлсірей бастағанда, үстем тап өкілдері Жәңгір мен патша жазалаушы шоғырларының жағына шығып, сатқындық жасады, көтерілістің жеңілісін тездетті.

Көтерілістің басында Беріш руынан шыққан белгілі батырлар Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы тұрды. Исатай 1791 жылы туған. Исатай Таймановтың ең жақын серігі - ақын Махамбет Өтемісұлы (1803-1846 жж.).

1812 жылы Бөкей хан Исатайды Жайық бойындағы руларға старшын етіп тағайындайды. 1814 жыддың аяғында оны Орынбор Шекара комиссиясы бекітіп, уақытша жарлықпен оған мөр тапсырады. 1823 жылы Исатайды сұлтан Шығай Нұралиев қамауға алады, оған кісі өлтірді деген айып тағады. Атырау бекінісінен келген Дон қазақтарының конвойы Орынборға әкетеді. Жол бойында Исатай конвойдан қашып шығып елге оралады. Бірақ, осыдан кейін де Жәңгір ханның Исатайдың соңына түсуі тоқтамады. Өйткені Исатай батыр халықтың мүддесін қорғап, қарапайым шаруалардың жерсіздігі мен байлардың озбырлығына душар болуына байланысты әлеуметтік теңсіздікке қарсы күресті одан әрі жалғастырды.

Бұл күрестің күшеюіне, әсіресе, 1833жылы Жәнгірхан өз қайын атасы Қарауылқожа Бабажанұлын Каспий теңізі өңірінде көшіп жүрген қазақ руларына билеуші етіп тағайындауы себепші болды. Сөйтіп, қозғалыстың басты мақсаты -хан озбырлығына шек қою, шаруалар жағдайын біршама жақсарту, патша өкіметінің отарлау саясатын тоқтату еді.

Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі өзінің дамуында басты үш кезеңнен өтті. Бірінші кезең -1833-1836 жылдарға келеді және қарулы көтеріліске әзірлік кезеңі ретінде сипатталды. Екінші кезең — көтерілісшілердің ханға қарсы /1837 жылдық бас кезі/ аттануынан бастап, олардың жеңіліске ұшырауына дейінгі - 1837 жылғы қараша айының орта шеңіне дейінгі кезеңі. Үшінші кезең — Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілердің шағын тобының Жайықтың сол жағалауына етуінен /1837 жылғы желтоқсан/ жаңа ұрысқа күш жинаудан Ақбұлақ-Қиыл өзені маңындағы ұрыста біржола жеңілуге дейінгі /1838 жылғы шілде айының орта кезі/ уақытты қамтиды.

Көтерілістің жеңілуіне өздерінің ұсақ мүдделерін көздеп қатысқан старшындар мен билердің сатқындығы да әсер етті. 1838 жылы шілде айының12-сі күні Исатайдың жасақтары мен полковник Геке бастаған қарулы күштер Ақбұлақ деген жерде ақырғы шайқаста кездесті. Зеңбір-ектерден жауған снарядтар көтерілісшілер қатарын бірден сиретіп, үрей туғызды. Осы кезде көтерілісшілердің тыл жағынан қазақ-орыс жүздіктері қимыл жасап, оларды қоршауға ала бастады. Өзінен басым күшке төтеп бере алмаған көтерілісшілер бытырай қашты. Ауыр жараланған Исатайды қылышпен шауып, аяғында атып өлтірді. Сөйтіп, батырдың қолы жеңіліске ұшырады. Көтерілісшілер қатарынан 70-80 адам қаза тапты, бірнеше адам Геке әскерінің колына тұтқынға түсті. Исатайдың ажалына қазақ-орыстың оғы да, қазақтардың сатқындығы да себеп болды. Бірақ оның ерлігі ел жүрегінде мәңгі сақталып қалды.

Сонымен Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар көтерілісі жеңіліске ұшырады. Исатай мен Махамбет басқарған көтерілістің біртекті еместігі, стихиялылығы, нақты бағдарламасынын жоқтығы, ұйымшылдығының жеткіліксіздігі оның жеңіліске ұшырауының негізгі себептері еді.

4.XIX ғасырдың 30-шы жылдарында патша өкіметі Қазақстанда отарлау саясатын онан әрі өрістетіп, қазақ халқының саяси дербестігін біржола жоюға бағытталған шараларды кеңінен жүргізе бастады. Ресейдің қазак жеріндегі әкімшілігі өзен-көлдерді, құнарлы жерлерді, орман-тоғайды өз қармағына алды, ал оны пайдаланған қазақтарға салық салынатын болды. Әкімшілік басқару жүйесін қайта құру барысында қазақ жерлері округтерге бөлінді.

Ресей отаршылдары Абылай көз жұмғаннан кейін Қазакстанның ең бір шұрайлы жерлеріне бекіністер салуға кірісті. Сөйтіп, Ырғыз, Торғай, Ақмола, Көкшетау, Ортау, Қарқаралы бекіністері бой көтерді. Қазақ жеріне кеулеп еніп келе жатқан патша өкіметінің отаршылдық саясатына ашық қарсы шыққан Абылай ханның баласы Қасым болды.

Кенесары көтерілісінің басты мақсаты - патшалық Ресейдің құрамына қосылып үлгермеген аймақтардың дербестігін сақтау, қазақ жерлерін бекіністер мен жаңа округтік билеу арқылы жан-жақты отарлауды тоқтату еді. Сондай-ақ Кенесарының тағы бір көздеген мақсаты қоқандықтардың тепкісіндегі Оңтүстік өңірдегі қазақтарды босатып, оларды Қазақ хандығына қосу еді.

Кенесары Қасымұлының қозғалысы бүкіл Қазақстанды қамтыды. Он жылға созылған көтерілістің басты қозғаушы күші - бұқара халық болды. 1838 жылы Кенесары туының астына мыңдаған сарбаз жиналған еді. Кенесары жасақтарында қазақтармен бірге қарақалпақтар, түрікмен, қырғыз, өзбек, өкілдері де аз болған жоқ.

1838 жылдың көктемінен бастап Кенесары жасақтары патша әскерлеріне қарсы алдын ала жасалған жоспар бойынша дәйекті күрес жургізді. Олармен шайқаста Ақмола қаласын қиратып, Ақмола округіндегі патша әкімдерімен ауыз жаласып жүрген Қоңырқұлжа сұлтанның ауылын шапты. 1840 жылы күзде көтерілісшілер Ырғыз бен Торғай маңында патша әскеріне, орыс әкімшілігін қолдаушы жергілікті бай-шонжарларға қарсы күресті күшейтті.

Кенесары әкесінің бір жыл қайтыс болуына берген аста жиналған үш жүзден жамағат Кенесарыны ақ киізге салып, бүкіл қазақ халқының ханы етіп сайлады.

Кенесары хан болып сайланғаннан кейін ел билеу тәртібі өзгеріп, алым-салық реформасы іске асырылды. Егіншілікті дамытуға, көрші елдермен сауда-саттық байланысын орнатуға көңіл бөлінді. Керуеншілерді тоқтатып, олардан салық алынатын болды.

Кенесары Ресеймен тату көршілік қатынас орнатуға ұмтылды. Бірақ Орта жүзге билігін жургізіп отырған Батыс Сібір губернаторы Горчаков, Орынбор губернаторы Перовский Кенесарымен қарым-қатынаста екеуі екі түрлі көзқараста болды.

1841-1842 жылдарда Кенесары жасақтары Қоқан хандығына қарсы соғыс жүргізді. Созақты, Сауранды алып, Қоқан хандығының елірме әуселесін басты. Кенесарыға қарсы орыс әскерлерінің жорығы1843ж. 27 маусымда басталды. Тамыз айында Кенесарыға қарсы сұлтандар Жантөрин, Айшуақов, полковник Генс және Бизянов бастаған бес мың әскер жіберілді. Омбы, Петропавл, Қарқаралыдағы әскер куштері де Кенесарыға қарсы жорыққа аттанды. І-ші және 7-ші қырқүйекте Кенесары жасақтары мен патша әскерлерінің арасында күшті шайқастар жүрді. 1844-1845 жылдар қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалысы өрлеудің ең жоғарғы шегіне жеткен кезі еді. Кенесары мен оның батырлары 1844 жылы 14 тамызда Екатеринск /Атбасар/ бекінісін тікелей шабуылмен басып алды. Бұл оқиға патша әкімшілігін састырды. 1845 жылы қазан-қараша айларында Кенесары жасақтары Қоқан хандығына жорыққа аттанды. Қорған, Жаңа Жүлек, Созақ бекіністерін алып, Ақмешітті /қазіргі Қызылорда/ қоршауға алды. Бірақ жорықты жалғастыруға осы жақта жұқпалы індеттін күшеюі бөгет жасады. 1847 жылы сәуірде Кенесары жасақтарымен кырғыз жеріне басып кірді. Қырғыздармен қақтығысу Ыстық көлінің тау шатқалы қойнауында және Шу өзенінің бас жағында өтті. Кенесары Тоқмақтың маңында Кеклік сеңгірі деген жерінде үш жақтан қоршалған қайырымсыз қатал қамауға түсті. Қенесары қолы өзінен күші он есе басым жаумен үш күн бойы соғысты. Үлкен ерлікпен жау тобын бұзып шыққан Наурызбай тобы болды. Бірақ аз ғана адамымен Кенесарының жау қолына түскенін естілген ол ағасын қимай жау әскеріне өз еркімен келіп берілді. Патша әкімдерінің кеңесімен қырғыз манаптары екі батырдың да басын шапты. Сөйтіп бәрі бітті.

Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысы патшаның отарлау саясатына қарсы жүргізілген ең ұзақ соғыс еді.

5. XIX ғасырдың екінші жартысында Сырдария бойындағы қазақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы өте ауыр болды. Хиуа және Қоқан феодалдары Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы және Ырғыз, Торғай, Емба өзендерінің аңғарларындағы қазақтарды өздеріне қаратуды көздеді. қазақтар тек өз феодалдарына ғана емес, сондай-ақ Хиуа және Қоқан билеушілеріне де зекет және ұшыр төледі. Алым-салық жинау үшін олар әскери күштерді пайдаланды.

Хиуа және Қоқан хандықтарының үстемдігіне қарсы Сырдария қазақтары көтеріліске шыға бастады. Мұндағы қазақтардың көтерілісін Әлім руынан шыққан Жанқожа Нұрмұхамедұлы /1780-1860 жж./ басқарды. Сырдария қазақтары солтүстік-батыс жақтан өз мекендеріне басып алу қаупін туғызған орыс отарлаушылығына қарсы күреске шыға бастады. Өйткені, 1849 жылы Райым бекінісіне Орынбор қазақ-орыстарының алғашқы жиырма алты отбасы қоныстандырылды. Олар бірте-бірте қазақтарды отырған жерлерінен ығыстырды. Қазақ еңбекшілері екі түрлі қанаудың - патша өкіметі және жергілікті өз феодалдарының тепкісін бастан кешірді.

Бұл халық арасындағы наразылықты күшейтіп, аяғында келіп ашық көтеріліске ұшыратты. Орыс отарлаушыларына қарсы Сыр қазақтарының көтерілісі 1856 жылы желтоқсан айында басталды. Көтерілістің басында Жанқожа батыр тұрды. Көтеріліс букіл Қазалы өңірін қамтыды, бұл уақытта Жанқожаның қаруланған жасақтарының саны 1500-ге дейін жетті. Осы шайқастың барысы азғантай топтан құралған көтерілісшілер жасағының жеңілісімен аяқталды.

1856 жылы 19-23 желтоқсан аралығында көтерілісшілер тобы патша әскерлерінің майоры Булатов қолбасшылық еткен екінші бір отрядпен шайқасты.

Көтерілістің кеңінен таралуы Орынбор генерал- губернаторы әкімшілігін қатты састырды. Оның бұйрығымен көтерілісті басу үшін Ақмешіттен генерал-майор Фитингоф бастаған әскери топ жіберілді. Оның құрамында 300 казак-орыс, 320 жаяу әскер, үш зеңбірек және екі ракеталық /зеңбірек орнататын/ қондырғы кірді. Көтерілісшілермен шешуші шайқас 1857 жылы 9 қаңтарда Қазалыға жақын жердегі Арықбалық мекенінде жүрді. Көтерілісшілерді жеңген Фитингоф әскерлері енді олардың ізіне түсіп, жазалауға кірісті. Жанқожа бастаған көтерілісшілер Сырдарияның оң жағалауына, ондағы Хиуа хандығының жеріне өтуге мәжбүр болды. Жанқожамен бірге 20 шақты қазақ ауылдары көшіп кетті.

Жанқожа мұнда Хиуа, Бұкара немесе Қоқан хандары тарапынан өзіне одақтастар табуға әрекеттенді, бірақ оның бұл саясатынан ештеме шықпады. Қазақтардың Жанқожа Нұрмұхамедов қолбасшылық еткен көтерілісі осылай аяқ-талды.

Көтерілістің жеңілуінің басты себебі, оның жете ұйымдаспағаны және ол кезде күшті қаруланған патша әскерлеріне, ешқандай зеңбірегі, ататын мылтығы да жоқ, қазақ жасақтарының қарсы тұруы мүмкін емес еді. Көтеріліс Сыр бойы шеңберінен аспады. Соғыс қимылдары барысында ескі мешеу әскери тактика қолдану, ортағасырлық тәртіптерге сүйену көтерілістің жеңілуіне әкелді. Бұдан басқа бай феодалдарының сатқындығы да өз әсерін тигізді.

Жанқожа Нұрмұхамедұлы баскарған 3856-1857 жылдары болған Сырдария қазақтары көтерілісінің тарихи маңызы өте зор. Өйткені ол патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы халық-азаттық қозғалыс еді.

Патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы бас көтерулердің бірі - Есет Көтібарұлы басқарған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі. Бұл көтеріліс 1853-1858 жалдар арасын қамтыды. Көтерілістің шығуының басты себебі -Арал теңізінің батыс жағындағы Үлкен және Күші Борсықты, Сам құмын, Сағыз және Жем өзендерінің бойын мекендеген Шекті руы қазақтарына түтін салығының салынуы жөне жылдан-жылға патша үкіметінің қысымының күшеюімен байланысты еді.

1855 жылдың жазында көтерілісті басу үшін Орынбордағы патша әкімшілігі сұлтан Арыстан Жантөрин басқарған қазақ жасақтарын жіберді. Оған сұлтан Таукин, ал Орал бекінісінен майор Михайлов қазақ-орыс әскерлерімен аттанды. Көтерілісшілер мен патша әскерлері арасында қырғын шайқастар жүрді. Сол жылдың 8 шілде күні Есеттің жасақтары күтпеген жерден А. Жантөрин сұлтанның лагеріне шабуыл жасап, сұлтанды және оншақты би-старшындарды өлтірді. 1858 жылы қырқүйекте Бородин басқарған патша әскерлері Есет батыр бастаған көтерілісшілерді Сам құмында біржолата талқандады. Есет Көтібарұлы патша әкімшілігінің ұсыныстарын қабылдап, келісімге келуге көнді. Ол көтерілістен бас тартып, патша өкіметіне адал қызмет жасауға уәде берді. Кейін бидің қызметін атқарды.

Сөйтіп, патша үкіметінің отарлау саясатына және жергілікті бай-шонжарларға қарсы бағытталған Кіші жүз қазақтарының Есет батыр бастаған тағы бір көтерілісі сәтсіздікпен аяқталды.

Тақырыбы: XIХ-ХХ ғғ. бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы.

1. XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейдің капиталистік өнеркәсібі мен Қазақстандағы ауылшаруашылық өндірісі арасындағы қатынас күшейді. Сауда және өсімқорлық капиталы Ресейдің орталық губерниялары мен Қазакстан арасындағы ғана емес, сонымен бірге өлкенін, өз ішінде де тауар айналысының өсуін шапшаңдатты. Өлкеде үстем болған натуралды шаруашылық біртіндеп ыдырай бастады.

Қазақ шаруашылығының рынокпен байланысының ұлғаюына патша өкіметінің салық саясаты үлкен ықпал жасады. Қазақтарға ақшалай көптеген салықтардың салынуы, олардын өнімдерінің бір бөлігін рыноктар арқылы саудаға салуға мәжбур етті. Мал мен астық барған сайын тауарға айналды.

Ресей саудагерлері Қазақстанда сауданың жаңа түрін -жәрмеңкелік сауданы енгізді. Халкы сирек, ұшы-қиырсыз жері бар, катынас жолы дамымаған, халқының дені көшпелі өлкеде жәрмеңкелер ірі сауданың қолайлы түрі еді, Қазақстандағы түңғыш жәрмеңке 1832 жылы Бөкей ордасында Хан ордасы жанынан ашылды. Кейіннен Ақмола облысы Тайыншакөл /Петропавл маңында/, Константиновск /Ақмола/, Петровск /Атбасарда/ және 50-ден астам ұсак және орташа жәрмеңкелер жұмыс істеді. 1848 жылы Қарқаралы уезіндегі Қоянды жәрменкесі, ал кейіннен Шар /Семей облысы/, Қарқара /Жетісу/, Әулиеата /Сырдария облысы/, Ойыл, Темір /Орал облысы/ жәрмеңкелері жұмыс істеді.

Қазақстанда сауда капиталының пәрменді түрде енуімен өлкеде сауданың тұрақты формалары: дүкендер, кетерме сауда қоймалары көбейді.

Қазақстанда капиталистік түрдегі сауда-саттықтың күшеюі жергілікті сауда буржуазиясының қалыптасуына үлкен әсерін тигізді. Осы кезде, Қазакстанда 20-дан астам қалалар мен 400 қазақ-орыс поселкалары пайда болды. Қазақстан қалалары халқының қалыптасуы мен өсуі Ресейдегі капиталистік қатынастардың дамуымен тығыз байланысты еді. Қалаларда әскери адамдар, құрметті азаматтар мен саудагерлер, қазақ ұлықтары тұрды. Қала халқының көпшілігі кедейленген шаруалар мен майда кәсіпорындарының жұмысшылары болатын.

XIX ғасырдың аяғында Ресей капиталистері Қазақстанда өнеркәсіп өндірісің ұйымдастырып, мұнда өздерінің қаржыларын әкеле бастады. Оған өлкеде қолайлы жағдайлар болды: жер мен шикізат арзан еді, жұмысшылардың жалақысы төмен, басы артық күші мол.

Кен өндіру өнеркәсібі өлкенің өнеркәсіп өндірісінің маңызды саласы бола бастады. 1896 жылы бір ғана Қарқаралы уезінде 70-ке жуық шағын мыс, 170-күміс-қорғасын, 3 темір т.б. рудниктері жұмыс істеді. Осындай кен қоры Баянауыл және Петропавл уездерінде де (тас көмір, алтын, мырыш, т.б.) пайдалана бастаған болатын. XIX ғасырдың аяғында Жайық өзені мен Каспий теңізі жағалауында балық аулау кәсіпшіліктері капиталистік кәсіпорындарға айналды. Шымкент пен Түркістанда негізінен мақта тазалайтын бірнеше зауыт істеп тұрды. Арал теңізінде, Павлодар уезіндегі Қарабас көлінде, Орал облысы Басқұншақ кәсіпшілігінде тұз кен орындары ашылды.

XIX ғасырдың 70-ші жылдары ішкі Ресейден Қазақстанға темір жол тартыла бастады. 1874-1876 жылдары Орынбор темір жолы /Самара-Орынбор/ салынып, ол Торғай облысы мен Орынборды Орталық Ресеймен жалғастырды. 1880-1890 жылдарында Каспий теңізінің шығыс жағалауынан Ташкентке дейін темір жол салу ісі қолға а лынды.

Сонымен, капиталистік қатынастардың қазақ даласына енуі өлкеде негізінен мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі және жартылай көшпелі халықтың патриархалдық-феодалық қатынастарының ыдырау процесін жеделдетті. Елде өнеркәсіптің жана салаларын туындатып, қоғамдық еңбек бөлінісіне және жұмысшы табы кадрларының шығуына себебін тигізді. Орыс жұмыскерлері Қазақстан кәсіпорындарындағы басқа ұлттардың өкілдерінің, әсіресе, қазақ жұмысшыларының өздерінің ерік құқықтарын қорғау жолындағы күреске шығуына ықпал жасады. Қазақстанда жұмысшылардың бас көтерулері 80-90-шы жылдары кеңінен өрістеді.

2. XX ғасырдың басына қарай Қазақстанның жұмысшы табы құрамында сан жағынан ғана емес, сапа жағынан да елеулі өзгерістер болды. Олардың ірі кәсіпорындарға шоғырлануымен байланысты кен өнеркәсібі мен темір жол транспорты жұмысшылары арасында таптық сана-сезімнін қалыптасуы байқалды.

Жұмысшылардың, әсіресе, жергілікті қазақ жұмысшыларының жағдайы өте ауыр болды. Жұмыс күнінің қаншаға созылатынын кәсіпорын иелері өз еркімен белгілеп отырды. Жұмыс күні 14-16 сағатқа дейін созылды. Олардың тұрмыс жағдайына қамқорлық жасалмады. Жалақы Ресейдегі кәсіпорындағыдан екі-үш есе кем төленді. Әйелдер мен балалардың ақысы тіпті аз болды.

1891 жылы шілденің 12-13 күндері Өскемен уезіндегі Владимировск алтын кенінде ереуілге шыққан 140-тан астам қазақ жұмысшылары тұрмыс пен еңбек жағдайларын жақсарту туралы талап қойды. 1898 жылы 5 наурызда Зырянов мыс рудниктеріндегі жұмысшылар жалақыны арттыруды талап етіп, топтасып көшеге шықты. Оларды патша әкімшілігі әскери күшпен басты. Қазақстанда жұмысшылардың бас көтерулері Ресейдегі революциялық процестің құрамдас бөлігі ретінде кеңінен өрістеді. Қазақстанда революциялық идеяның, соның ішінде марксизмнің тарауы Орталық Ресейден көп кейін басталды.

Бірінші орыс революциясы кезінде патшалық тәртіпке қарсы күреске ұлттық аймақтардың езілген халықтары да көтерілді. Қазақстан еңбекшілерінің 1905-1907 жылдардағы ереуілдері орыс халқының төңкерістік күресімен тығыз байланысты еді.

1905 жылы Қазан айындағы Бүкілресейлік ереуілдің әсерімен Қазақстан қалаларында - Шалқарда, Қостанайда, Верныйда, Оралда, т. б. жерлерде демонстрациялар мен бой көрсетулер "Патша самодержавиясы жойылсын", "Бостан-дық жасасын" деген ұрандармен өтті.

Қазақ жұмысшылары мен шаруалары патша өкіметіне орыс жұмысшыларымен және қоныстанған шаруалармен қол ұстаса отырып қарсы шықты. Қазақ шаруалары ең алдымен жер, су үшін, теңдік, бостандық пен тәуелсіздік үшін күресті.

Патша өкіметі халықты революциялық қозғалыстан бөліп шығару үшін, олардың өкілдері қатысатын Мемлекеттік Дума шақыру жөнінде өзінің шешімін қабылдады. 1905 жылы желтоқсан айында I Мемлекеттік Думаны шақыру жөнінде патша үкіметінің жарлығы шығып, оған Қазақстаннан 9 депутат, оның ішінде 4 қазақ сайланды. Олар: Ә. Бөкейханов, А. Бірімжанов, А. Қалменов, Б. Құлманов. I Думаның көптеген депутаттарының патша үкіметінің саясатына қарсы шығуымен байланысты, ол 1906 ж. 8 шілдеде қуып таратылды. Сол жылы тамыз айында II Мемлекеттік Дума шақырылды. Оған Қазақстаннан 14 депутат сайланды, оның алтауы қазақ халқының өкілдері болды. Олар: Ш. Қощығұлов — Ақмола облысынан, X. Нұрекенов — Семей облысынан, Б. Қаратаев — Орал облысынан, А. Бірімжанов — Торғай облысынан, Т. Аллабергенов — Сырдария облысынан, М. Тынышбаев — Жетісу облысынан.

XX ғасырдың басында қазақ жеріндегі отаршылықтың күшеюі ұлт-азаттық қозғалыстын, өрлеуіне әсер етті. Ұлттық қозғалыстың Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов бастаған жетекшілері халықтың азаттық қозғалысын конституциялық монархия, либерал-демократиялық реформалар жүргізу үшін күреске бағыттағысы келді. Олар патша өкіметінің аграрлық саясатын қатты сынға алды, Қазақстанға орыс шаруаларын қоныстандыру саясатын тоқтатуды талап етті. 1906 жылы Семейде қазақтардың екінші съезі болып өтті. Ол съезд кадеттердікіне жақын бағдарламаны мақұлдады. Оған өлкеге орыс шаруаларының қоныс аударуын тоқтату, Қазақстанның барлық жерлерін бұрыннан тұрғылықты халықтың меншігі ретінде тану, мектептер ашу және тағы басқа да талаптар енгізді. Олар өздерінің дін тұту еркіншілігін алу, ұлттық мәдениетін дамыту, Қазақстанда қазақ тілін басқа тілдермен теңестіре жүргізу жөнінде мәселелер көтерді.

Бұл кезде, сондай-ақ, демократиялық бұқара халықты жақтаушы бағытындағы топтар құрылды. Олар Мұхамеджан Сералин /1871-1929/ редактор болған "Айқап" жорналының төңірегіне топтасты. Жорнал 1911-1915 жж. шығып тұрды. Оның жұмысына Ж. Сейдалин, Б. Қаратаев, С. Сейфуллин, Б. Майлин, т. б. араласты.

Қазақ еңбекші бұқарасының 1905-1907 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысы көп жағдайда ұйымдаспаған түрде өтті. Дегенмен жергілікті өкімет пен қарулы қақтығысқа дейін барған қазақ кедейлерінің жекелеген толқулары

енбекшілердің патша өкіметіне, сондай-ақ жергілікті қанаушыларға қарсы күресте саяси тәрбие мектебіне айналды. Сол мектептің тәжірибесін кейін олар ұлттық және әлеуметтік азаттық алу жолындағы күресте пайдаланды.

3. 1905-1907 жылдардағы төңкеріс жеңілгеннен кейін Ресейде реакция кезеңі басталды. 1907 жылы 3 маусымда Екінші мемлекеттік Думаның таратылғаны, Үшінші мемлекеттік Дума сайлауы туралы ережеге өзгерістер енгізілгені жөнінде патша жарлығы шықты. Заң бойынша қазақтар мен өлкені мекендеген басқа шағын халықтар сайлау құқынан айырылды. Социал-демократиялық фракцияның мүшелері тұтқынға алынып, сотқа тартылды және жер аударылды. Олардың қатарында Қазақстан еңбекшілерінің депутаттары А. К. Виноградов пен И. Ф. Головановта болды.

Осы кезде төңкерістік ұйымдар мен қозғалысқа қатысқандарды сотсыз және тергеусіз жазалайтын тәртіп енгізілді. Полиция социал-демократиялық ұйымдарды, олардың мүшелерін аяусыз жазалады. Реакция жылдарында РСДЖП-ның Ташкент, Омбы комитеттері, Петропавл, Семей, Верный қаласындағы социал-демократ топтары талқандалды. Төңкерістік қозғалысқа қатысушылар жер аударылып, каторгаға айдалды, түрмеге қамалды. Олардың арасында Қазақстаннан шыққан революционер-қайраткерлер В. В. Куйбышев, М. В. Фрунзе, К. А. Попов, Ф. А. Березовский және т. б. бар еді.

Реакция жылдары патша өкіметінің ұлттық саясаты халық мүддесіне қарсы сипатта болды. Дала өлкесі облыстарының генерал-губернаторлары жергілікті басқару жүйесінде қатаң шаралар қолданып, ұлт мәдениетіне қарсы жорық ұйымдастырды. Барлық жерлерде революция кезеңінде пайда болған газеттер мен жорналдар жабылып, мәдени ағарту қоғамдарына тыйым салынды.

Патша өкіметі тек қана қудалау жасаумен ғана шектелмеді, сонымен қатар кулактардан деревняда берік тірек жасауды жөн көрді. Сөйтіп, шаруалар қауымын күшпен ыдырату саясатын жүргізе бастады. 1906 ж. 9-шы қарашада Столыпин шаруаларды қауымнан хуторға бөлу туралы жаңа ясер иелену заңын шығарды. Бұл зан, әсіресе, жағдайы нашар шаруалардан арзан бағамен жер сатып алушы ауқатты шаруалар (кулактар) үшін өте пайдалы болатын.

Столыпиннің аграрлық саясатының құрамды бөлігі -Сібір мен Қазақстанға жаппай қоныс аудару еді. Егер 1893-1905 жылдары аралығында, яғни 12 жылда, Ресейден қоныс аударғандар үшін қазақтардан 4 074 170 десятина жер алынса, одан кейінгі 7 жылда (1906-1912 жж.) 17 млн. астам десятина жер тартып алынды. Қоныс аударудың басыбайлық әдісі қазақ шаруаларын қатты күйзеліске ұшыратты. 1917 жылға дейін Қазақстанның 45 млн. десятина жеріне ие болған көшіп келгендердің саны 1,5 млн-ға жетті. Өлке халқының үштен бірі Ресейдің орталық аудандарынан, Еділ бойынан, Украинадан келгендердің басым көпшілігі орыстар мен украиндар еді. Сөйтіп, патша өкіметінің қоныс аудару саясаты Қазақстанда жер мәселесі бойынша қайшылықтардың шиеленуісіне, еңбекші қазақ бұқарасының жерсіз қалып күйзелуіне әкеп соқты.

1910-1911 жж. жаңа экономикалық өрлеуге байланысты Қазақстанда ереуілдік қозғалыстар жандана түсті. 1911 ж. мамыр айында Перовск және Түркістан станциялары теміржол шеберханаларының жұмысшылары, "Атбасар мыс рудалары" акционерлік қоғамы рудниктеріндегі кеншілер ереуілге шықты. Бұл ереуілдерге жалақыларын көбейтуге талап еткен 300-дей адам қатысты.

1912 жылы Ресейдің жұмысшы қозғалысында жаңа төңкерістік өрлеу басталды. Сәуір, мамыр айларында Лена өзені бойындағы алтын өндіру өндірісіндегі жұмыскерлерді атуға байланысты елде болған саяси толқулар бүкіл өлкеге жайылды. Сол жылғы мамырда Қазақстанда Спасск мыс қорыту зауытында басталған ереуіл 1913 жылдың маусым айына дейін созылды. 1913жылғы қыркүйектеТорғай уезінің Шоқпаркөл көмір кендерінде болған жұмысшылардың толқуы 1914 жылдың бірінші жартысында Ембі мұнайшыларының ереуілдерімен ұласты. Жаңа революциялық өрлеу дәуірінде Қазақстанның жұмысшы табы жалақыны арттыруға, қожайындардың айыптарды көбейтуден бас тартуына Қол жеткізді. Өлке жұмысшыларының ереуілдері патша өкіметіне қарсы шаруалар толқуларының артуына, ұлт-азаттық қозғалысының дамуына ықпал етті.

Тақырыбы: Қазақстанда полиэтникалық қоғамның қалыптасуы

1. Халықтың полиэтникалық құрамы: негізі факторлар, қалыптасу көздері, құрамы.

2. Қазақ ауылы.

3. Ұйғырлар мен дүнгендердің қоныс аударуы. Жетісуда егіншіліктің дамуы.

4. Ресейден орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныс аудару саясаты.

ХІХ ғасырдың ІІ жартысында тұтас алғанда Қазақыстанда және жекелеген обылыстар бойынша халықтың табиғи орын ауыстыруы мен ішкі көші-қон үрдістерінің салдарынан дамып отыратын және үнемі өзгерістегі құбылысы ретінде халық санының өсуі кең-байтақ өлкедегі әлеуметтік-экономикалық, саяси үрдістің бүкіл барысында зор ықпал жасады. Кейіннен негізінен алғанда екі әкімшілік-аумақтық басқармалар-Түркістан және Дала генерал-губернаторлықтарының құрамына енген орасан үлкен аймақтың тарихи-демографиялықахуалының жай-күйіне талдау жасаған кезде, түрлі тілде сөйлейтін тұрғындардың санында ғана емес, оның түрлі жылдардағы өсу серпінділігіндегі кейбір өзгерістер, дұрысрақ айтқанда,елеулі ауытқы фактірлері,соның ішіндегі ол 1897 жылғы жалпыға бірдей сансқ материалдарынан көрінеді. Қазақстан өзінің геосаяси орналасуы тұрғысында, эволюциялық дамуының барысындағы ішкі үрдістердің басымдық рөлі жайында айтпағанның өзінде, тарихи демографиялық жағынан да шектес ауматардың ықпалына ешбір шырамай тұра алмады.

1867-1868 жылдардағы реформа номадтардың әлеуметтік-экономикалық өмірінің бүкіл қалпын өзгертіп, олардың қоғымдық құрылымдағы салт-дәстүрлері мен өзара қатнастары жүйесіне үлкен өзгерістер енгізді.Құқықтық қысымдарға ұшырап, мүліктік жағдайыәлсіреген бұрынғы Шыңғыс ұрпақтарынан тараған ақсүйектерді "қара сүйектен" шығып, байып алған мал өсірушілер ығыстырып шығарды.

Әлеуметтік сараланудың тереңдеуі үрдісінде малды көбінесе рынок мұқтаждары үшін өсірген жаңа байлар сұлтандарды болыс басқарушылығынан ерекше күш- жігер жұмсамай-ақ ығыстырып отырды, сөйтіп Шыңғыс ұрпақтарының өткендігі және бұрынғы күш-қуатының көлеңкесі ретінде сұлтандар екінші қатарға кетті.

Алайда ауыл қоғамының ғұрыптары күштірек болып шықты, сөйтіп қазақ ауылына капитализмнің әсер етуі жағдайларында бір ру бөлімшесінің өкілдері "бір-бірімен әрқашанда тату тұрды"және қажет болған жағдайда бір-біріне көмектесіп отырды, айтар болсақ, мұның өзі қазақтардың көшпелі өмірінің өзіндік ерекшелігін үстіртін түсінетін жекелеген зерттеушілердің оларда бейнебір таптық жіктелес болған жоқ деген сыңаржақ қортындыға келуіне себеп болды.

Ауылдың қоғамдық өмірінде "руарлық қырқыстар мектебінен" өткен болыс басқарушылары, жаңа отаршылдық әкімшілік өкілдерінің рөлі басым болды. "...Барлық қоғамдық істерде басым болуы..."болыс басқарушысының қызметіне үміткерлерді ықпалды ру билеушілерін сатып алуға малды және әр түрлі тарту-таралғыларды аямауға итермеледі.

"Дала телеграфы-ұзынқұлақтың"қандайда болсын "хабарды" жедел таратқаны сонша, ауыл старшындары мен уезд басқармасы арасындағы аралық буын ретіндегі болыс басқарушылары жалпы жұртқа мәлім арналарды пайдалану арқылы "үлкен бастықтардың"келу жөнінде алдын-ала хабар таратып, жаңа дәуір жағдайларына бейімделуімен қоғамдық пікірді өз пайдасына бұрып үлгіретін еді. "Үлкен бастықтар келер алдында, ол ешбір күтпеген жағдайда болмайды... басқарушы уақытша өзгеріп шаға келеді, өзнің шапанын шешіп, зауряд-хорунжийдің /фельдфебель/ ғажайып костюмін киеді, өзінің кереует-тағын шығарып тастап, оны аса үйреншікті емес еуропа жиһазымен ауыстырады, хатшыларының есін жиғызып, шарап, оның бастқысын...сатып алады...бастықты қарсы алады",-деп Торғай обылысының қазақтары туралы тамаша еңбектің авторы И.Хохлов өз әсерлерін осылайша жазады, оның байқампаздығын мойндамау қиын.

Барған сайын жетіліп келе жатқан аулдың әлеуметтік өмірі көріністерінің бірі"атқамінерлер"дейтіндер рөлінің өсу түсуі болды, ал басқаша мағынада алғанда көшпелілерде қоғам игілігі көп жағнан солардың іскерлік ынта-жігеріне байланысты болғын ықпалды және "құрметті қазақтар"осылай атала бастады.Болыстардың беделі немесе "бет-бейнесі"сайлау кезінде саяси үгітке қызу араласатын атқамінерлерге байланысты болды,олар далалық лоббизмнің өзінше бір көрінісі бола отырып, белгілі бір үміткердің табысын едәуір анықтап берді. Олар бір үміткерден екіншісіне ауысқанда сөзсіз құрметке және алуан түрлі меймандостыққа бөленді "өзін аса бақытты адам депсезініп, күнін ет жеп қымыз ішумен өткізді".

Дала тұрғынының бүкіл өмірі мал шаруашылығыныңжай-күйніе байланыстыеді, ол кедейлер үшін тіршілік, ал уақыттылар үшін байлық көзі бола отырып, номадтардың көпшілік бөлігі үшін тірліктің ең маңыздысыболды:олартамақ атаулының бәін-жас ет, кептірілген және ысталған ет /сүр ет/,сондай-ақ, сүт өнімдерін-түркі тілдес этностар арасында кең таралған сүйікті сусын қымыз,айран, құрт пен ірімшік, киім-тон, малақай тігетін елтірі, киіз текеметке дейін малдан алып отырды.

Ең алдымен, жатақтарға жаңа әлеуметтік санат ретінде сипаттама беру керек.Жатақтар-кедейленген, жазғы жайлауға көшу кезінде тіршілік ету және көшіп-қону құралдарынан айырылған, өз отбасын жалдама /негізінен маусымдық/ еңбекпен асыраған немесе отырықшылық-шаруашалық өзгерістердің мал бағудан егнін егуге көшкен малшы қазақтардың бөлігі. Бұл құбылысты тұңғыш зерттеуші Е.Б.Бекмаханов неғұрлым нақты сипаттама берген.19ғ 80-жылдарында-ақ көрнекті зерттеуші Г.Н.Потанин жатақтардың әлеуметтік мағнасына өз көзқарасын былай деп баяндаған:"жатақ сөзі,- деп жазған саяхатшы ғалым,- "жату"деген етістіктен шығады. Демек, дәл мағнасында алғанда, жатақ"жатушы"дегенді білдіреді, қазақтар оларды малы індеттерден қырылған және дала өңірінде көшіп жүретін ешнәірсе қалмай, бір жерде тұрақтануға тура келетін қазақтардың жатақтарға айналатыны себепті осылай атаған".Біз Қазақ-орыс сөздігінен"неғұрлым тар түсінік табамыз:"Жатақ-қонатын жер, үңгір, отырықшы халық, кедейлер көшіп-қонатын құралдары, малы болмағандықтан жайлауға шықпаған",ал "Орыс-қазақсөздігінің"өңделген, толықтырылған басылымында-шетке кәсіп іздеп кетуші "маусым уақытында қалаға барып жұмыс істеп /табыс тауып/қайтатын шаруа"деген анқтама берілген.

Жетісуда егіншіліктің дымуына 19ғасырдың 70-90-жылдарында Шығыс түркістаннан қоныс аударған ұйғырлар мен дүнгендербірден бір ықпал етті. Қоныстандыру екі кезеңде болды.Бірінші кезеңде 1877жылы Тоқмақ ауданына /Солтүстік Қырғыстан/ шеньси дүнгендерінің бір тобы келді, 1881-83жылдары, Санкт-Петербург шартына сәйкес, Іле өлкесінен ұйғырлар мен дүнгендердің негізгі көпшілігі қоныс аударды.

1884жылдың басына қарай Жетісуда 9572 ұйғыр отбасы /45373адам/ және 1147дүнген отбасы /19209адам/Жаркент учаскесі шеңберінде, Өсек және Шарын өзендерінің бойына, қалған көпшілік бөлігі-5275 отбасы /26164адам/ Верный уезіне Шелек және Талғар өзендерінің аралығына орналасты, сондай-ақ Верный қаласына орын тепті. Дүнгендер мен ұйғырлардың қоныстануына байланысты Жетісудың отырықшы халқы екі есе көбейді.

Қоныстанушылардан жаңадан 5 болыс:Жаркент және Кетпен /қазіргі Панфилов ауданының аумағында/, Ақсу-Шарын /Ұйғыр ауданында/, Малыбай /Шелек ауданында/, Қарасу /Еңбекшіқазақ ауданында/ болыстары құрылды.

Дүнгендер мен ұйғырлар тұтас деревня болып көшіп, жаңа орындарында қауымдар құрды, ол қауымдар не тек қана ауылдастардан құрылды немесе " егер олар аз болса, көршілес бірінші қыстақтың тұрғындарынан құрылды, бірақ соңғы жағдайда бұрынғы байланыс сақталып қалды:жаңа орын бір қауымға кірген әр түрлі қыстық тұрғындары әдетте жеке елеуліктер мен ондықтар құрып отырды.

Похожие работы

Қазақстандық отбасылардың әлеуметтік мәселелері, отбасымен әлеуметтік жұмыстың технологиясы

Скачать

385825

15

4

... ғы – жас ұрпақты тәрбиелеу мәселелерін отбасы­ның әлеуетін пайдалана отырып шешуге болады. 3.2 Қазақстандық отбасылардың әлеуметтік мәселелерін шешуде ұсынылатын модельдер Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын сақтау, ...

Төлен Әбдікұлы – қазақ әдебиетіне 60-70-жылдары келген жазушы

Скачать

206329

13

3

... ;ып ай бойы әлде бір сиқырлы әлемге арбалғандай күйде жүрдім. «Қазақ әдебиеті тіршілігін тоқтатты деп кім айтты? Жоқ, ол тірі, мұндай ғажап туындыны дүниеге әкелген әдебиет өмір сүре береді» деген жүрекжарды лебізімді дүркін-дүркін қайталаумен болғаным есімде &# ...

Түрік қағанатының ішкі саясаты және Істемі

Скачать

249228

0

0

... 1179; әулеттермен әрі империялармен нәтижелі қатынастар жүргізу арқылы сыртқы аренадағы беделін көтерді. Батысқа жорық.Түрік қағанатының тарихында ерекше атап өтетін бірнеше әскери жорықтардың жасалғаны анықталған.Соның бірі – Батыс жорығы.Бұл жоры ...

Кіші мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру

Скачать

200129

6

3

... үшін жағдайлар жасау. 2 Кіші мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың әдіснамалық негіздері 2.1 Кіші мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру жолдары Зерттеумен айналысу оқушының жеке және шығармашылық қабілеттері мен зерттеу, ойлау дағ ...