Адамның пайда болуы (антропогенез)
Қола дәуірінің жалпы сипаттамасы
XVII ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақ хандығы
Қазақ-жоңгар қатынастарының шиеленісуі. Қазақ хандығының бытыраңқылығы
Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресі
Қазақстанның Ресейге қосылуының себептері
XVIII гасырдың 40-80 жылдарындағы саяси жағдай. Абылай хан билігі
Исатай мен Махамбет басқарған көтерілісі
Жылғы санақ бойынша қоныстанғандар санында дүнгендер-14130 ұйғырлар-55999 адам болды
ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдағы Қазақстан мәдениеті
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру саясаты
Қазақстандағы индустрияландыру саясаты
Қазақ кеңестік өнерінің қалыптасуы
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы республика өнеркәсібі
Қазақстан экономикасы бейбіт өмірге қайта құру
Кеңес Одағының ыдырауы және оның себептері
ТМД құрылуы
Сыртқы істер министрлерінің кеңесі
Конституция - мемлекеттіліктің басты белгісі
Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясаты
Жыл, 29 қыркүйек – Алматыда Дүниежүзі қазақтарының Құрылтайы өтті
Қазақстан мәдениетінің дамуындағы өзгерістер
Білім беру ісіндегі өзгерістер
Республиканың саяси өмірі
Навигация
Қазақ-жоңгар қатынастарының шиеленісуі. Қазақ хандығының бытыраңқылығы
Қазақстан тарихы
1273237
знаков
2
таблицы
0
изображений
2. Қазақ-жоңгар қатынастарының шиеленісуі. Қазақ хандығының бытыраңқылығы
XVII ғасырдың екінші жартысы мен XVIII ғасырдың басыңда Қазақстан саяси жағынан бытыраңқы елге айналды. Оның ең басты себебі қазақ жүздері арасыңда тұрақты экономикалық және саяси байланыстар нашар болды. Әсіресе, Ұлы Жүздің, Кіші Жүзбен және Орта Жүзбен байланысы бұл кезде әлі дұрыс қалыптаспаған еді. Басқа елдермен сауда - экономикалык байланыстардың нашар болуы, натуралды шаруашылықтың үстемдігі, ішкі рыноктың дұрыс жолға қойылмауы, онтүстіктегі қалалардың кұлдырауы осының бәрі қазақ жерлерін бір орталыққа бағынатын мемлекетке біріктіруге және елдің бытыраңқылығын жоюға мүмкіндік бермеді. Сыртқы жағдайдың ауыр болуы да елдің бытыраңқылығын күшейте түсті. Жекелеген ірі сұлтандар іс жүзінде хан билігінен тәуелсіз болды, олардың өзара қырқысуы мен бақталасы елді барған сайын кеулеп ыдырата түсті. Түрлі әулетті топтар өзара бақталас болып билік үшін, жақсы жайылым-дарды басып алу үшін және өздерінің билігін нығайту үшін өзара күресті. Олардың өзара тартысы мен қырқысуларын бұқар және жоңғар билеушілері де үнемі ушықтырып отырды.
Тәуке хан (1680—1715) билік еткен алғашқы он жылдарда қазақ хандығы біршама нығайды. Қазақтардың қырғыздармен және қарақалпақтармен одақтасуы жоңғарлардың қазақ жерлеріне шабуылын біршама бәсендетті. Бірақ 1697 жылы билік басына Цеван Рабтан келгеннен кейін жоңғарлардың шапқыншылығы жойқын күшпен қайта басталды. Крңтайшы Цеван Рабтан орыс елшісі И.Унковскийге «өз билігі басталғаннан бері қарақал-пақтармен одақтасқан қазақ еліне толассыз соғыс жүргізіп жатырмын» деген мәлімет береді.
XVII ғасырдың аяғыңдағы қазақ-жоңғар қатынастарының шиеленісуі екі ел арасындағы соғыс жан-жалдарының жаңа кезеңін бастап қазақ хандығына елеулі қатер төндірді. Тәуке ханның өзара тартыстарды тыйып, жүздер арасындағы тыныштықты қалпына келтіруі ұзаққа созылмады. Бір жерден екінші жерге үнемі көшіп-қонып жүру жекелеген тайпалар мен рулардың арасыңдағы тұрақты байланыстардың дамуын тежеді. Көшпелі өмір салты және патриархаттық - рулық тұрмыс елдің саяси жағынан бытыраңқы болуын тездетті, қазақ қоғамы өз алдына оқшауланған және бытыраңқы рулар тобына ыдырады, бұлардың басшылары басқалардың үстемдігін мойындағысы келмеді. Олардың өзара тартысы мен алауыздығын сыртқы жаулар одан әрі өршітіп, өздерінің тонаушылық, шапқыншылық әрекеттерін жүзеге асыруда тиімді пайдалана білді. Осылардың салдарынан елдің бірігу мүмкіндігі шектеле түсті. Жоңғарлардың батысқа, қазақ жеріне қарай жасаған жорықтарының басты себептерінің бірі жайылымдар үшін тартыс еді. Экстенсивті мал шаруашылығы мен айналысатын көшпелілер мал өсіру өндірісі үшін қажет аумақты үнемі кеңейтіп отыруға мәжбүр болды. Жоңғар билеушілерін қазақ елінің ұлан-байтақ құнарлы жерлерімен бірге оңтүстік Қазақстандағы сауда, қолөнер орталықтары да қызықтырды. Бүл аймақты жоңғар қоң тайшылары сауда-қолөнер орталықтары ғана емес, сонымен бірге маңызды стратегиялық аймақ, Қазақстанды Ресеймен және Шығыс елдерімен қосатын сауда жолдары өтетін аумақ ретіңде де қарастырды.
XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басында қазақ хандықтары мен жоңғар қоң тайшылары арасыңдағы қақтығыс бірте-бірте шиеленіскен және қан төгісті күреске айналды. Қазақтар жиі-жиі жеңіліске ұшырап, жоңғар әскерлерінің тонауына душар болды. Адамдары мен мал-мүлкін айдап әкеткен жоңғарлар кейде түгелдей бір рулар мен ауылдарды қырып кетіп отырды. Қазақтардың осы кездегі ауыр жағдайын Ш.Уәлиханов былай деп сипаттады: «XVIII ғасырдың алғашқы он жылдығы қазақ халқының өміріндегі сұмдық уақыт болды. Жоңғарлар, Волга қалмақтары, Жайық қазақтары мен башқұрттар жан-жақтан олардың ұлыстарын талқандап, малын айдап әкетіп, тұтас үйлерін тұтқынға әкетіп отырды».
Жоңғарлардың қазақ жеріне бағытталған ірі жорықтарының бірі 1710— 1711 жылдары жасалды. Осы кезде 1710 жылы Тәуке хан Қарақұмда бүкіл қазақ жүздері өкілдерінің жиналысына шақырды. Үш жүздің басы қосылған бұл жиыңда елді біріктіру, жоңғарларға қарсы батыл тойтарыс беру мәселесі қаралды. Жиынға қатысушылар қасық қаны қалғанша бірін-бірі қорғауда күш біріктіруге ұйғарды. Ант беріскеннен кейін «жұрттың бәрі дұға оқып, құрбандыққа шалынған ақбоз аттың етін жеп өз одақтарының бұзылмайтындығына сендірді». Жиында қазақ жасақтарының қолбасшылығына Бөгенбай батыр сайлаңды.
Қара құм жиынында бас қосып, күш біріктірген қазақ әскерлері біршама уақыт табысқа жетеді. Ата қоныстарын қайтарған қазақ жасақшылары жоңғар жеріне де басып кіріп, көптеген олжа тауып, тұтқын айдап әкеледі. Бірақ бұл табыстар ұзаққа созылмайды, 1713 жылдың өзінде-ақ жоңғарлар жаңа шапқыншылық әрекеттер жасай бастайды. 1715 жылы Тәуке хан қайтыс болады. Өзара келісімге келеалмаған сұлтаңдар. Тәуке ханның інісі Қайып сұлтанды хан көтереді. Хандықтан бірден-бір үміткер Әбілқайыр қазақ сұлтандарының кіші бұтағынан тарайды деген желеумен хандыққа сайланбай қалады. Осы хан сайлауынан бастап Әбілқайыр өзін тәуелсіз санап, хан билігін мойындағысы келмейді. Оның бұл дербес әрекеті 1717 жылы Аягөз маңында болған жоңғар-қазақ әскерлерінің шайқасында айқын көрінеді. Шешуші сәтте Қайып ханмен өзара ымыраға келе алмай, ұрыс даласын тастап шығады. Қазақтар ауыр жеңіліске ұшырайды.
1718 жылы жоңғарлар жаңа жорық жасап, қазак әскерлерін Арыс, Беген, Шаян өзендерінің бойында тағы да жеңіп, бүкіл Оңтүстік өңірді тонайды. Осы жылы Қайып хан да дүние салады. Хан сайлауыңда ірі сұлтандар және жүздер арасыңда ірі алауыздықтың бар екеңдігі айқын аңғарылады. Әбілқайырдың хан билігіне келуін жақтырмаған ірі сұлтандар тобы Тәуке ханның ел билеуге қабілеті жоқ дарынсыз ұлы Болатты хан тағына көтереді. Елдегі ауыр жағдайды бағалай білмеген Болат хан елді біріктіре алмайды. Ташкентте Жолбарыс ақ киізге отырып хан тағына келсе, Кіші Жүзде Әбілқайыр, Орта Жүзде Сәмеке хан болып сайланып, елдің бытыраңкылығы одан әрі күшейе түседі.
«Ақтабан шұбырынды» жылдар
1723 жылы Цинь билеушілерімен бітім шартын жасап, шығыстағы тылын қауіпсіздендірген жоңғарлар казақ хаңдығын бір жолата талқаңдау үшін қазақ жеріне шешуші жорығын бастайды. Алдағы соғысқа мұқият әзірленген және қазақ хандықтарының бытыраңқылығын пайдалана білген жоңғарлар. 1723 жылы ерте көктемде казақ жеріне жасаған ең ауыр, жойқын жорыктарының бірін бастайды. Ауыр кыстан шыққан қазақтар бұл уақытта жоңғар әскерлерінің ірі жорығын күтпеген еді. Қапыда қалған қазақ ауылдары қырғынға ұшырайды, тірі қалғаңдары мал-мүлкін тастап қашады. Қазақ тарихындағы ең ауыр кезең басталады. Жоңғарлардың бұл шапқыншылығы халық ауызында «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» деген атпен қалады. Бұдан кейінгі шапқыншылықтарда әбден әлсіреген, берекесі кетіп, алауыздық күшейген қазақтардың жоңғарларға қарсылық көрсетуге шамалары келмейді.
Жекелеген ерлік ұрыстар шайқас тағдырын шеше алмайды. Ер азаматтары түгелге жуық қырылған панасыз жұрт адам айтқысыз шығынға ұшырайды. Талас, Боралдай, Арыс, Шыршық өзендерінен өткен кезде де талай адам өледі, мал-күйсіз қалғандар аштықтан да қырылады. Осы жылдары миллионға жуық халық қырғынға ұшырайды. Түркістан, Сауран, Ташкент қалаларынан және бүкіл Оңтүстік өңірден айрылған қазақтар Сырдариядан өтіп Мауереннахр жеріне беттейді, бірақ оларды Бұқар хандығы талайды. Беті қайтқан жұрт Арқаға қайырылады, одан да тұрақ таба алмай, Жем мен Жайыққа жетіп әрең тоқтайды.
Жайық бойында жоңғар шапқыншылығынан босып келген қазақтардың санының көптігі сонша, тіпті Қалмақ хандығы тағдырының өзі екі талай күйде қалады. Олар Еділдің сол жағалауындағы өздерінің жайлауларын қорғау үшін Ресей үкіметінен әскери көмек сұрауға мәжбүр болады. Қалмақтар Еділ мен Жайық арасындағы қоныстарын патша әскерлерінің көмегімен ғана сақтап қалады. «Ақтабан шұбырынды жылдар» қазақ халқына кұрып кету қаупін туғызды. Бұндай қатерден аман қалудың бірден бір жолы жауға ұйымдасып тойтарыс беру, елді біріктіру, бар күшті жоңғар шапкыншылығына қарсы жұмылдыру еді. Осындай өте - мөте ауыр сыртқы және ішкі саяси жағдайда көрегеңдік танытып қол жинап жауға тойтарыс беруді ұйымдастыруда халық батырларының еңбегі зор болды. 1726 жылы Тайлақ пен Саурық батырлар бастаған Орта Жүз бен Кіші Жүздің біріккен әскерлері Бұланты өзенінің маңында жауға елеулі тойтарыс береді. Бұл жеңіс қазақ халкына жауды жеңу жолындағы күресте бірігудің қажет екендігін өте-мөте айқын түсіндіріп, 1727 жылы Шымкент маңындағы Ордабасыда үш жүз өкіддерінің бас қосқан жиыны өтеді. Жиында қаралған басты мәселе күшті біріктіру, жауға тойтарыс беру болды. Сұлтандар арасыңдағы алауыздыққа қарамастан қазақ жасақтарының бас қолбасшылығына Әбілқайыр хан сайланады.
1729 жылы Балқаш көлінен оңтүстікке таман Итішпес деген шағын көлдің маңыңда қазақ жасақтары жоңғарларға күйрете соққы береді. «Аңырақай шайқасы» деген атпен белгілі болған бұл жеңіс үш жүз қазақтарының өзара бірігіп қимылдауының нәтижесінде келді. Елді саяси біріктіру мәселесі қайта қойылды. Осы кезде Болат хан дүние салады. Хан сайлауында ірі сұлтандар мен жүздер арасындагы алауыздықтың жойылмағандығы көрінді. Қиын жағдайда бас біріктіріп ортақ жеңіске жеткен сұлтандар ат кұйрығын кесісіп айырылысады. Әбілмәмбет хан Түркістанға кетсе, Әбілқайыр мен Сәмеке хандар Ресей шекараларына қарай кетеді. 1730 жылдан бастап қазақ хандығы іс жүзіңде бірнеше билікке бөлінеді. Үлкен хан болудан дәмеленген Орта Жүзден Сәмеке де, Кіші Жүзден Әбілқайыр да көпшілік қолдауына ие бола алмады. Үлкен хан атағына 1739 жылы ғана Әбілмәмбет ие болады, бірақ ол бүкіл елді біріктіре алмайды. Жоңғар басқыншыларының шапкыншылык жылдары қазақ жүздерінің экономикалық және саяси өміріне ұзақ уакытқа терең із қалдырып, казақ тарихына «алапат ауыр жылдар» болып енді. Миллионға жуық адамынан айырылған қазақтар мал-мүлкінен және шұрайлы мал жайылымдарынан да уақытша айырылды. Көшіп қонудың ғасырлар бойы қалыптасқан жолдары бұзылды, егіншілік мәдениетінің ошақтары құртылды, оңтүстікте қалалар қиратылды, халық басына ауыр күн туды. Бұл туралы Мұхамеджан Тынышпаев былай деп жазады. «Бұл тарихи Ақтабан шұбырындының нақ өзі еді. Ел аштықтан жүдеп-жадап, коңыз теріп, кұрт-құмырсқа жеді, түрлі шөптерді (жаужұмыр, алғыр, қозықұйрық, қайыңның қабығы т.с.) талғау етті». Халық өміріңдегі ауыр заман - сол бір алапат кезеңді жырлайтын «Елім-ай» өлеңіңде көрініс тапқан.
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ел-жұртынан айырылған жаман екен,
Екі көзден мөлтілдеп жас келеді.
Мына заман, қай заман, қысқан заман,
Басымыздан бақ-дәулет ұшқан заман.
Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды,
Каңтардағы қар жауған қыстан жаман.
Мына заман, қай заман, бағы заман,
Баяғыдай болар ма тағызаман.
Қарындас пен қара орман қалғаннан соң,
Көздің жасын көл қылып ағызамын.
Жоңғар шапқыншылығының «алапат ауыр жылдарында» қазақтардың Бұқарамен және Хиуамен қатынастары шиеленісті. Босып келген халық Бұқараны, Самарқанды және оның жергілікті халқын күйзелтті. Академик В.В.Бартольдтың пікірінше, Самарқанның тұрғыңдары жеті жыл бойы (1723-1730) қалаға келмей қойған. Хиуа хандығында да шамамен сол жылдары бүкіл елді мекендер, қоныстар бос қалған, ал Хиуаның өзіңде бар болғаны 40 үйдей ғана қалыпты. Батыска қарай ығысқан қазақгар, сонымен бірге, түрікмендермен де қақтығысуға мәжбүр болды.
Бұланты өзені мен Анырақай шайқастарындағы жеңіске қарамастан Жоңғар хаңдығы әлі де күшті еді. Олардың жаңа шабуылының қаупі жойылмады. Қазақ жеріне баскыншылық саясат ұстаған қоң тайшы Ғалдан Цереннің билік басына келуі де мұндай шабуылдың қаупін одан әрі күшейтті. Осы кездегі билік үшін басталған өзара талас та түпкілікті жеңістің ауылын алыстата түсті. Біртұтас казақ хандығы бірнеше билікке бөлінді. Жеңістен үмітін үзген Жолбарыс хан мен Төле би жоңғарлардың билігін мойындауға мәжбүр болса, Кіші Жүз ханы Ресей бодандығы туралы әңгіме қозғады. Орта Жүздің көп бөлігіне билігін жүргізіп отырған Әбілмәмбет хан да Ресейден қорғаныш іздеді. Жоңғар шапқыншылығының ауыр зардаптары Қазақ хандығының Ресей бодандығын қабылдауының ең басты себебі болды.
Тақырыбы: XVIII ғ. І ширегіндегі Қазақстан.
Похожие работы
... ғы – жас ұрпақты тәрбиелеу мәселелерін отбасының әлеуетін пайдалана отырып шешуге болады. 3.2 Қазақстандық отбасылардың әлеуметтік мәселелерін шешуде ұсынылатын модельдер Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын сақтау, ...
... ;ып ай бойы әлде бір сиқырлы әлемге арбалғандай күйде жүрдім. «Қазақ әдебиеті тіршілігін тоқтатты деп кім айтты? Жоқ, ол тірі, мұндай ғажап туындыны дүниеге әкелген әдебиет өмір сүре береді» деген жүрекжарды лебізімді дүркін-дүркін қайталаумен болғаным есімде &# ...
... 1179; әулеттермен әрі империялармен нәтижелі қатынастар жүргізу арқылы сыртқы аренадағы беделін көтерді. Батысқа жорық.Түрік қағанатының тарихында ерекше атап өтетін бірнеше әскери жорықтардың жасалғаны анықталған.Соның бірі – Батыс жорығы.Бұл жоры ...
... үшін жағдайлар жасау. 2 Кіші мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың әдіснамалық негіздері 2.1 Кіші мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру жолдары Зерттеумен айналысу оқушының жеке және шығармашылық қабілеттері мен зерттеу, ойлау дағ ...
0 комментариев