Жылғы санақ бойынша қоныстанғандар санында дүнгендер-14130 ұйғырлар-55999 адам болды

1897 жылғы санақ бойынша қоныстанғандар санында дүнгендер-14130 ұйғырлар-55999 адам болды.

Жетісуда ең жақсы жерлер қазақтардың пайдасына тартып алынып қойғандықтан, ұйғырлар мен дүнгендер қолдан суландырылмайнша егіншілікке онша жарамады болмаған учаскелер алды. Қоныстанудың алғашқы жылында арықтар мен негізгі каналдар қазу өте қиын болды, оның үстіне қоныстанушыларға үлесті жерлер барлық дүнгендер мен ұйғырлар көшіп келгенге дейін, уақытша берілетін еді.

Патша үкіметінің ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстанда жүзеге асырған әкімшілік реформалары қазақ елінің саяси тәуелсіздігін біржола жойғанымен, бұл реформалар көп ұзамай-ақ патшалық әкімшіліктің қазақ қоғамының ішкі өміріне тереңдеп еніп, оны игеріп алып кетуге әлі де болса әлсіз екендігін көрсетіп берді. Мұны жақсы түсінген патшалық әкімшілік ХІХ ғасырдың 60-жылдарының орта тұсынан бастап Қазақстанды отарлаудың "ең сенімді" жолына түсті. Ол Орталық Ресейден орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныс аударту еді. Патшалық Ресейдің қоныс аудару саясаты бірнеше кезең арқылы жүзеге асырылды. Қазақстан тарихнамасында бұл қоныс аудару саясаты үш кезең бойынша бөліп қарастырылады.

І кезең ХІХ ғасырдың 70-80 жылдар аралығын қамтиды, ол 1889 жылғы 13 шілдедегі жарлық шыққанға дейін созылды.

ІІ кезең ХІХ ғасырдың 90-жылдарынан 1905 жылға дейінгі уақыт аралығын қамтиды.

ІІІ кезең 1906 жылдан 1916 жылдар аралығын қамтиды.

Қазақстанға орыс және украин шаруаларын қоныстандыру ХІХ ғасырдың 70-жылдарының соңы 80-жылдардан бастап қарқынды жүргізілді. Қоныс аударудың алғашқы кезеңі өз еркімен қоныс аударған шаруалар қозғалысымен анықталып, патша үкіметі өз еркімен қоныс аударғандар жағдайын реттеу мақсатына бірқатар жеке заң-актілермен, нұсқаулар қабылдады. Онда көзделген мақсат – қоныс аударуды үкімет өз қадағалауына алып, оған көмек көрсету болды. Оған алдын ала дайындық шаралары жасалды. Мәселен, Жетісу облысы әскери губернаторы Колпаковский бастамасы бойынша Жетісуға шаруалардың қоныс аударуы туралы "Уақытша ереже" әзірленді. Бұл құжат 1868 жылдан бастап 1883 жылға дейін күшін сақтады. "Уақытша ереже" бойынша орыс қоныс аударушыларына (ерлерге) 30 десятина жер беру, 15 жылға алым-салық және түрлі міндеткерліктерден босату, 100 сом мөлшерінде көмек беру және басқа жеңілдіктер анықталып, көрсетілді. Қоныс аударған шаруалар жағдайына қатысты оларға жасалатын жеңілдіктер туралы жаңа ережелер ХІХ ғасырдың 80-жылдарынан дайындалды. Оларда да жаңа келіп қоныс тебушілер үшін берілетін жеңілдіктер сақталды, тек жер мөлшері аздап төмендеді. Айталық, 1886 жылғы дайындалған: "Түркістан генерал-губернаторын басқару туралы Ереже" бойынша 10 десятина (ерлерге) жер беру, қоныс аударушыларды алым-салық және міндеткерліктен 5 жылға дейін босату, кейінгі жылдары алымды тек жартылай төлеу жеңілдіктері сақталды.

Арнайы ереже 1889 жылғы 13 шілдеде қабылданды. Онда қоныс аудару тек Ішкі істер министрлігі және Мемлекеттік мүлік министрлігі арқылы алдын ала шешілуі қажет делінген. Тиісті үлестік мөлшері жергілікті өкімет құзырына берілді. Мұнда үлкен астар жатқаны ешқандай құпия емес-ті. "Ережеде" шаруалардың қоныс аударып, тұрақтайтын аудандары нақты анықталып көрсетіледі: Жетісу, Ақмола және Семей облыстарының территориясына орыс-украин шаруалары көптеп қоныстануы белгіленді. Ата-мекенінен қоныс аударған шаруаларға қажетінше жерді үлестіру кеңінен жүргізілді. Тек 1885 жылды қоса алғанда, Ақмола облысы қазақтары жерінен 251779 десятина мөлшерінде тартып алынды. Онда 10 940 ер адамы бар 24 қоныс аударушылар бөлімшесі (учаскелері) құрылған еді. Семей облысы бойынша 33 064 десятина егістік жер жергілікті тұрғындар иелігінен алынды. Жетісу облысынан 12 жылда (1868-1880 жж.) 3324 отбасы қоныс аударған, оның 2099 селолық құрылымға біріксе, 1225 отбасы қалаларда тұрақтанды.

1889 жылғы Заң күші Торғай және Орал облыстарына да таралды. Заң қоныс аудару мәселесін үкімет құзырында қалдырды, қоныс аударушылар үшін арнайы рұқсат алуы қажет болды. Түйіндеп айтсақ, патша өкіметі орыс шаруаларының еркінше қоныс аударуын қадағалап, реттеуді көздеді. Алайда шаруалардың өз еркінше қоныс аударуы ретсіз қозғалыс болып қала берді.

Патша үкіметі өзінің қоныс аудару саясатын қарқынды жүргізуді көздеп, 1892-93 жж. Ұлы Сібір темір жол құрылысын бастады. Қазақтар жерін экономикалық игеру мақсатында "артық", "бос" жатқан жерді анықтайтын түрлі экспедиция құрылып, жедел жұмысқа кіріскен еді. Комиссиялар алдында қойылған талап біреу – барынша көп мөлшерде қазақтар жерінен "бос", "артық" деген жерді анықтау арқылы қоныстанушылар "қорын" толықтыру болды. Сондай-ақ, жергілікті әкімшілік басқару жүйесін қалыптастыруға үлкен назар аударылды. Нәтижесінде ХІХ ғасыр соңына қоныс аударушылар басқармасының орталықтандырылған біртұтас жүйесі құрылды. Транссібір темір жолы қазақ жерінің Солтүстік өлкесі арқылы жүргізілді. Ақмола облысы әкімшілігіне қараған осы өңірде құрылған 5 уездің 3 уезінен 160 мың келімсек орыс-украин шаруаларын қоныстандыру үшін 2241503 десятина жер бөлінді. Мұнда, экономист Ф.А.Щербина басшылығымен "қоныстанушылар қорын" жасау үшін арнайы статистикалық экспедиция жасақталды. Арнайы экспедиция 1896-1902 жылдарда Ақмола, Торғай және Семей облыстарының 12 уезін қамтып, қазақтардың мал шаруашылығына қажетті пайдаланатын "нормасын" "187 десятина жер 24 мал басына жеткілікті" – деп анықтады. Зерттелген 8 уездің жергілікті қазақтарға тиесілі жер мөлшері – 51 %, қалған 49 % жері "қоныс аударушылар қорында" қалды. Экспедиция жұмысы нәтижесімен қанағаттанбаған патшалық әкімшілік қазақтар пайдалануындағы жер "нормасын" азайтып, "артық" деген жерді қосымша анықтау арқылы жоғарыда аталған уездер бойынша "қоныстанушылар қорын" 63% дейін көбейтті. Қоныс аударушылар қатары жылма-жыл артып, олар тұрақтанған жерлерде мыңдаған қоныстар пайда болды. Қазақстанның солтүстік, батыс және шығысында жаңа келіп қоныстанған орыс және украин шаруаларымен қоса, орыс-казак станицалары салынды. Мәселен, Ақмола, Торғай және Орал облыстарында тұрғын қазақтармен салыстырғанда, келімсек орыс-казактар және орыс, украин шаруалар есебінен жалпы халық саны өсті. 1897 жылғы жалпы ресейлік халық санағы бойынша, тек бір Ақмола облысында орыс тұрғындарының көрсеткіші 33 % жеткен.

Қазақстанның оңтүстігінде 14 мыңдай орыс, украин және әскери адам қоныстанды. ХІХ ғасырдың 80-жылдарында мұнда 5 уезд және 80-нен астам елді мекендер пайда болды. Патшалық үкіметтің жедел қарқында жүргізген қоныс аудару саясаты нәтижесінде келімсек орыс, украин шаруаларына ең шұрайлы жайылымдық, егістік, су көздеріне бай, орманды жерлер берілді. Тұрғылықты қазақтар болса, сусыз, малға тиімсіз аймақтарға зорлықпен, түрлі амал-айламен қоныстарынан көтеріле көшуге мәжбүр болды. Қоныс аудару салдарынан жергілікті тұрғын саны азайып, демографиялық ахуал күрделене түсті. Қазақтар сан жағынан 1897 ж. санақ бойынша 87 %-ке дейін азайды. Келімсек орыс және украиндардың саны 532,7 мыңға, татарлар – 55,4 мыңға, өзбектер – 73,5 мыңға, ұйғырлар – 56 мыңға артқан. Бұл сандық көрсеткіштер жаңа ХХ ғасырда ұлғая түсті.

Патша үкіметі 1901 жылы Жарлық шығарды, онда жеке адамдарға қазыналық жерлерден үлестік жер бөліп беруге рұқсат етілді. Қазақтар жері қазыналық деп есептелді және 1867-68 жылдар реформасына сәйкес мемлекеттік меншік болып жарияланған болатын. 1904 жылы қоныс аудару басқармасы құрылып, оған орталық Ресейден шаруаларды қоныс аударту ісін қадағалау толығымен жүктелген еді.

1904 жылы 6 маусымда шыққан енді бір заңда "село тұрғындары мен мещан-егіншілердің өз еркімен қоныс аударуы туралы" делінген. Бұл аталған заңдық күші бар құжаттардың барлығы қазақ халқын өз ата-қонысы болған туған жерден ығыстырылуға, тұрмыс ауыртпалығын бастан кешуге, мәжбүрлікке душар етті.

Тақырыбы: Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысының үшінші кезеңі (ХІХ ғ. соңғы ширегі мен ХХ ғ. басы).

1. ХІХ ғ. с. өлкедегі әлеуметтік-экономикалық жағдай.

2. ХХ ғасыр басындағы Қазақстандағы саяси өмірдің жандануы.

3. Қазақстан бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында.

4. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс.

Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталуы және 1867-1868 ж.ж. реформалар

XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында Кіші Жүз бен Орта Жүз аумағының басым бөлігі Ресей империясының құрамына енді. 1850 жылдары Ресейге Жетісу аумағы қосылды. Осылайша XIX ғасырдың ортасында Ресейдің құрамына енбеген тек Оңтүстік Қазақстанның аумағы, атап айтқанда, Ташкенттен Шуға дейінгі аймақ және Сырдарияның орта ағысынан Ақмешітке дейінгі аймақтар қалды. Себебі, бұл аймақ Қоқан хандығының қол астында еді. 1825 жылы Ұлы Жүзге подполковник В.Шубин басшылық жасаған 120 қазақтан құралған отряд аттанды және көп ұзамай бұл жерде Алатау, Сергиполь, /қамалдары/ бекіністері тұрғызылып, Аягөз және Көкпекті округтері ұйымдастырылды.

Сырдарияда бірінші бекініс салынғаннан кейін, Таушыбек /1851ж./, Ақмешіт

/1853ж./ қорғандарынан қоқандықтарды ығыстыру басталады және Сібір генерал-губернаторы Г.Гасфорттың Сырдария және Сібір әскери тораптарын біріктіру жайлы ұсынысы қабылданады. Осы мақсат үшін Көк су мен Іле өзендерінің арасынан бекініс салу көзделді. 1854 жылы көктемде Ұлы Жүз приставы майор М.Перемышельскийдің басқару мен Верный бекінісі салынды. 1855 жылы бұнда Қапал приставының резиденциясы орналастырылды және Верный Жетісу аймағының орталығына айнала бастады.

1858 жылы Әулиеата ауданыңда қазақтардың қоқандықтарға қарсы ірі көтерілістерінің бірі басталды. Көтеріліс Шымкенттен Пішпекке дейінгі үлкен аумақты қамтыды. Көтерілісшілер Пішпек түбінде қоқандықтарға күшті соққы беріп, Әулиеатаны қоршауға алды, бірақ олар шешуші ұрыста ойдағыдай нәтижеге жете алмай, қоқандықтардың қысымынан Ресей бақылауындағы аудандарға ығысуға мәжбүр болады. 1858 жылы көтерілісшілер Созақ, Мерке, Шолаққорған қамалдарын, Жаңақорған мен Түркістанды қоршауға алады. Қоқан билеушісі Хұдияр хан кейбір қазақ ру басшыларын өзіне қаратып алады да, көтерілісшілердің қарсылығын әлсіретеді. Негізгі көтеріліс орталықтары жаншылғаны мен көтеріліс қоқан билеушілері езгісінің құлауын және Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталуын тездетті.

Әулиеата, Мерке, Пішпек және Тоқмақтағы қоқан әскерлерінін күшейгенінен қауіптеніп, 1860 ж. полковник Циммерман бастаған орыс әскерлері Қастек бекінісінен шығып, Шу даласы арқылы Әулиеата, Шымкент, Ташкентке аттанады. 26 тамызда Тоқмақты алады, ал 4 қыркүйекте бес күндік қоршаудан кейін қоқаңдықтардың 22 мың адамнан тұратын отряды Верныйға қарай жылжиды. Қазан айында Ұзын ағаш ауданыңда олар Колпаковский бастаған орыс әскерлерімен кездесіп, 19-21 қазан аралығында 3 күнге созылған күрестен кейін қоқандықтар талқандалады. Қазактар қоқандықтарға да, орыстарға да қолдау көрсетіп күреседі.

Ресейдің кезекті шабуылы 1864 жылдың көктеміңде басталды. Полковник Черняев бастаған әскер Верныйдан шығып, 4 маусымда Әулие атаны, полковник Веревкин бастаған әскер Ақмешіттен шығып, 12 маусымда Түркістанды алады. Ал, 22 қыркүйекте Шымкент алынады. 1865 жылы 17 маусымда үш күндік күрестен кейін орыс әскерлері Бұқар эмиратынын аумағына дейін жетеді, ал 1867 жылы оның басым аумағы Түркістан генерал-губернаторлығына қосылады. Осылайша, 1868 жылы бұрын Орта Азия хандықтарының ықпалында болған Қазақстан аумағы Ресей империясының құрамына енеді. Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталады.

Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталуы Ресейдің өзінің ішкі реформаларымен қабаттаса жүрді. Крепостнойлық құқықтардың жойылуы, әкімшілік реформалар, капиталистік қатынастардың дамуы Қазақстанға ықпалын тигізбей қоймады. Отарлау процесін белсенді жүргізу мақсатында патша өкіметі Қазақстанда әкімшілік басқару жүйесін жасауды ұйымдастырады. 1865 жылы реформаларды дайындау үшін арнайы Дала комиссиясы құрылады. Оның құрамына ішкі істер министрлігінің, әскери министрлігінің өкілдері және жергілікті өкілдер кіреді. Комиссияның міндеті реформалардың нұсқасын дайындау еді. 1865-1866 жылдары комиссия қазақ даласын басқарудың жобасын жасайды. Ол екі құжат түрінде пайда болады. 1867 жылы 11 шіддеде II Алексаңцр патша «Жетісу мен Сырдария облыстарын басқару туралы уақытша ережеге», ал 1868 жылдың 21 қазанында «Торғай, Орал, Ақмола, Семей облыстарын басқару туралы уақытша ережеге» қол қояды.

Ережелерге сәйкес Қазақстан аумағы үш генерал-губернаторлыққа бөлінеді: Түркістан, Орынбор, Батыс Сібір. Барлық әскери және азаматтық басқару генерал-губернатордың қолына шоғырланды, ал Түркістан генерал-губернаторы Қытаймен және Иранмен дипломатиялық келіссөз жүргізуге рұқсат алады. Басқару жүйесінің әскери сипаты болды. Генерал-губернаторлықтар облыстардан тұрды. Орынбор генерал-губернаторлығына: Орал және Торғай, Батыс Сібірге: Ақмола және Семей, Түркістан генерал-губернаторлығына: Жетісу мен Сырдария кірді. Бұрынғы Бөкей хандығының аумағы 1872 жылы Астрахан губерниясының, Кавказ әскери округінің қол астында болған Маңғыстау Закаспий облысының құрамына енгізілді.

Әскери губернатор жанында іс жүргізумен айналысатын облыстық басқармалар ұйымдастырылды. Ол үш бөлімнен тұрды: шаруашылық, сот жүргізуші және тәртіп белгілеуші. Облыс басқармалары әскери губернаторларға бағынды. Басқарма төрағасы вице-губернатор болды. Жетісу және Сырдария шекаралық облыстары шекаралық жұмыстармен айналысты. Олар уездерге бөлінді, олардың саны 34-ке жетті. Уездерді уезд бастықтары басқарды. Оларды генерал-губернатор тағайыңдады. Уезд бастығына полиция, әскери бөлімдер бағыңды. Уездер аумағы жағынан болыстарға, болыстар 100-200 шаңырақтан тұратын ауылдарға бөлінді. Болыс басқарушылары мен ауыл старшиналары жасырын дауыспен, үш жылда бір сайланып отырды.

Сұлтандар өмірінің соңына дейін зейнетақы мен қамтамасыз етіліп, түрлі салықтардан босатылды. Реформа бойынша Қазақстандағы сот құрылысының бірнеше деңгейі болды. Әдет пен шариғат негізіндегі билердің соты сақталды. Уездік әскери соттар жалпы империялық заңдардың негізінде жүзеге асты.

Реформалар негізінде жыл сайын әрбір үйден ақшалай салық алынып отырды, Түркістан генерал-губернаторлығында 2 сом 75 тиын, Орынбор және Батыс Сібір губернаторлықтарында 3 сомға дейін жетті. Егіншілік пен шұғылданатын тұрғындардан өнімнің оннан бір бөлігі ақшалай немесе өнімдей алынып отырды. Үйлердің саны үш жылда бір рет жүргізіліп отырды. Мұсылман дін басыларының құқықтары шектелді, мәселен, молдаларды губернатордың өзі бекітті. Реформаға сәйкес уезд қалаларында мектеп пен медпункт ашу көзделді.

1867-1868 жыддардағы ережелер негізінен уакытша деп есептелген еді. Өйткені, патша өкіметі оны екі жылдың көлемінде жүзеге асырамыз деп ойлады. Бірақ жергілікті тұрғындар Қазақстанды Ресей өз отарына айнал-дырып жатқанын түсініп, қарсылық білдіруінің әсерінен бұл процесс 20 жылға созыдды. Реформалардың ең ауыр нәтижесі Ресейдің Қазақстаңды өзіңдік мемлекеттік иелігіне жатқызуы еді. Қазақтар жаңа тәртіпті қабылдаудан бас тартты.

1886 жылы 2 маусымда, «Түркістанды басқару ережесі», ал 1891 жылдың 25 наурызында «Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару ережелері» қабылданады. Қазақстан аумағыңда екі генерал-губернаторлық, біріншісі, Түркістан губернаторлығы, орталығы - Ташкент, оның құрамына Ферғана, Самарқан және Сырдария облыстары кірді. Екіншісі - Дала генерал- губернаторлығы, Орталығы Омбы болды. Оның құрамына Ақмола, Жетісу, Семей, Орал, Торғай облыстары кірді. Облыстарды уездерге бөлу бұрынғы қалпында қалды. Облыс орталықтары болып Верный, Орал, Петропавловск, Семей полиция басқармалары, ал уездік қалалар Ақмола, Көкшетау, Зайсан, Павлодар, Өскемен, Жаркент, Қапал, Қостанай полиция приставтары құрылды. Әр үйден алынатын салық 4 сомға көтерілді, ал жалпы салық жылына 10 сомға дейін жетті. Барлық жер мемлекеттің иелігі деп жарияланды. Сот құрылымы уақытша ережедегідей қала берді. Төменгі сот - халық соты /билер соты/ сақталды. Негізінен соттың және полицияның билігі күшейді.

1868—1870 ж.ж. Орал, Торғай облыстары мен Маңғыстаудағы көтерілістер

1868 жылы желтоқсанда Торғай және Орал облыстарында отаршылдарға қарсы көтеріліс басталып, 1869 жылдың қазан айына дейін созылды. 1869 жылдың көктеміңде көтерілісшілердің қаруланған отрядтары құрылады және олар басқару комиссиясына шабуыл жасап қарулы әскерлерге қарсылық көрсетеді. Көтерілісті Сейіл Түркебаев, Беркін Оспанов басқарып, олар Ембі өзенінің аумағын бақылауға алады. Көтерілісті басу үшін Мәскеу, Петербург, Харьков, Қазан әскери округінен, бекініс гарнизондарын қоспағанда 20 зеңбірегі бар 5300 адам жіберіледі. Жазалаушылар келгеңде көтерілісшілер Сағыз, Ембі өзендерінің бойына шоғырланады. 1869 жылдың 6 мамырында Жамансай шатқалында көтерілісшілер Штемпельдің 200 адамынан тұратын әскеріне шабуыл жасап, 20 мың көтерілісші 7 күндей оларды қоршауда ұстайды. Соңынан бұл отряд Калмыков бекінісіне шегінеді. Осындай шайқас Ашыбұлақ өзенінің бойыңда майор Тероговтың отрядымен де болады. 1869 жылдың наурызынан маусым айына дейін сұлтан, би, болыс басқарушыларының ауылдарына 3000 адам қатысқан 41 шабуыл жасалды. Көтерілістің қарқын алуынан қауіптенген патша өкіметі көтерілісті басуға мұқият дайындалды. Жазалау экспедициясын Орал облысының әскери губернаторы Н. А. Веревкин басқарады. Әскери отрядтың құрамыңда 1700-ден аса адам болады. Әскери қимылдар барысыңда көтеріліс басылып, оған қатысқаңдар ауыр жазаланды.

1870 жылы наурызда Маңғыстау түбегінде көтеріліс басталды. Оған Маңғыстау приставы подполковник Рукиннің әскерлері мен қазақтардың көмегімен адай тайпасының қазақтарына «уақытша ережені» қабылдауына мәжбүр еткен Ембі өзенінің бойына дәстүрлі маусымдық көшпелілікпен айналысуларына тыйым салуы себепші болады. Бозашы түбегіндегі көтерілісті Досан Тәжиев пен Иса Тіленбаев басқарады. 1870 жылы 15 наурызда пристав Рукиннің және қазақтардың отряды адайлықтарды жайлауға бара жаткан жерінен тоқтату үшін Құрыш шатқалына барады. 22 наурызда көтерілісшілер бұл отрядты қоршауға алады. Көтерілісшілер мен патша жазалау отрядтары арасында болған шайқаста патша әскерлері жеңіліске ұшырайды. Жарақаттанған Рукин өзін-өзі атып тастайды. Патша отрядының талқандалуы азаттық күресінің одан әрі күшеюіне себеп болады. Көтерілісшілерді балықшылар қолдайды. Көтерілісшілердің саны бұл кезде 10 мыңға дейін жетеді. 5 сәуірде көтерілісшілер Николаевск станциясына шабуыл жасап Александровск форпостын өртеп жібереді және әскери гарнизондардың құрал-жабдықтары сақталған қоймасы бар Нижнее бекінісін талқандайды.

9 сәуірде аймаққа Кавказдан граф Кутаисов бастаған әскер келеді. Мамырда Кавказдан тағы да жаңа күштер жіберіледі. Олар Атемаранск полкінің батальоны, екі атқыш ротасы, Дағыстан полкінің төрт ротасы, 200 қазақ әскері және т.б. еді. Көтерілісшілер табандылықпен қарсылық көрсеткеніне қарамастан жеңіліске ұшырайды. Көтерілістің басшылары И.Тіленбаев пен Д.Тәжиевтерді жазалаушылар отряды қудалайды. 1870 жылы олар өздерінің жақтастарымен бірге Хиуа хандығына өтіп кетеді. Патша өкіметі көтеріліске қатысушыларды аяусыз жазалап, соғыс шығыны ретінде адайлықтарға 90 мың қой көлемінде салык салады.

Революция қарсаңында өлкеде жұмысшылардың,шаруалардың және басқа да халық топтарының жергілікті өкімет орындарының,байлар мен өнеркәсіпшілердің озбырлығына қарсы жекелеген стихиялы бой көрсетулер болып өтті.Қазақстанда жұмысшы қозғалысы кеңейе бастады.Ереуілдер саны көбейіп,олар неғұлым бұқаралық және табанды сипат алды.1901 жылы Қарағанды кен орындарында Орынбор губерниясынан келген башқұрт жұмысшылары ереуіл жасады,олар жалақыны келісім-шарт бойынша төлеуді талап етті. Ереуілшілерді басқа да жұмысшылар –қазақтар, орыстар, татарлар т.б. қолдады.

Орынбор-Ташкент Темір жолы құрылысшыларының арасында да жұмысшылардың бой көрсетулері басталды,онда жұмыстан өз бетімен кетіп қалуға қоса құрылысшы жұмысшылардың азды-көпті ұйымдасқан бөлігі ереуілдер ұйымдастыра бастады.Бірақ нашар ұйымдастырылуы және саяси толыспағандығы себепті бұл ереуіллдер бытыраңқы,стихиялы және негізінен экономикалық сипатта болды.

Басталған орыс-жапон соғысы,оның импералистік сипаты және орыс әскерлерінің жеңілісі өлке халқы арасында патшалық режимге наразылық пен ашу-ызаның одан сайын өршуіне әкеп соқты.

Революцияның басында және 1905 жылдың күзіне дейін Қазақстанда ірі бой көрсетулер болған жоқ,өйткені жергілікті еңбекшілер патша өкіметінің 9 қаңтарда Петербургте бейбіт демонстранттарды қанға бөктіріп жазалауына ұйымшылдықпен қарсы шыға алмады.Тек Ташкентте,Омбы мен Верныйда ғана наразылық митингілері және демонстрацилар болды.Экономикалық сипатта болған жалпыресейлік қаңтар-ақпан бас көтеруіне өздерінің жұмыстас жолдастарын тартқан теміржолшылар ғана ерекше болы.

Қазақстандағы революциялық қозғалыстың айтарлықтай өрлеуі 1905 жылғы қазан-қараша айларында өтеді,ол кезде 17 қазандағы патша манифесінің жариялануы Қазақстанның көптеген қалаларында көп адам қатысқан митингілерге,демонстрацияларға және халықтың қалың тобының басқа да бой көрсетулеріне ұштасқан болатын.

Бірінші орыс революциясы жағдайларында бірсыпыра дамыған Қазақстандағы аграрлық қозғалыс жалпы әлсіз болып қала берді және шаруалардың жекелеген бытыраңқы бой көрсетулерінің шеңберінен шықпады.

Бұл жылдары қазақтардың ұлт-азаттық діни күрес нысанына да ие болды,оның барысында Қазақстанда арнайы мұсылман діни басқармасын ұйымдастыру,мешіттер салу,діни мектептер ашу,қазақ тіліндегі мектептерде ислам дінін уағыздау.

Қазақстан халқының саяси санасын көтеруде Мемлекеттік Дума майлауы да айтарлықтай рол атқарды,сайлау кезінде саяси партиялардың сайлаушылар дауысы үшін күрес өрістеді.Мемлекеттік Дума сайлауы Қазақстанның бүкіл аумағында төтенше жағдайлар талаптарымен өткізілді.Мұның өзі орасан үлкен өлкенің бүкіл қазақ халқын кемсітуге әкеп соқты.Бұл орайда өкімет органдарының озбырлығы ерекше болды,олардың басты мақсаты қазақ халқының өкілдерін патшалық ресейде алғаш рет құрылған заң шығарушы өкімет органдарына жібермеу болатын.Думада жер реформасына қатысты мәселе көтерген А.Бірімжанов болды.Алайда Думаның өмір сүруі көпке бармай таратылып жеберіп отырды.

Бірінші орыс революциясы жеңіліс тапқаннан кейін реакция кезеңі туды.Демонстрацияларға,митингілер мен жиналыстарға тиым салынды.Қоныстанушы шаруалар мен қазақ шаруаларының бой көрсетулерін басып жаншу үшін гарнизондардан казактардың жазалау отрядтары жіберілді.

Ұлттық-отаршылдық езгінің күшеюі,патша өкіметінің аграрлық саясаты,өлкенің әлеуметтік-экономикалық өміріне капиталистік қатынастардың енуі қазақ халқының ұлттық сана сезімінің өсуіне жеткізді.Қазақ қоғамындағы ұлттық қозғалыс біртекті болған жоқ,оған әр түрлі идеялық-саяси ағымдар қатысты,оған ұлттық зиялылардың өкілдері,Петербург,Мәскеу,Қазан,Томск және Орынбор университеттері мен училищелердің түлектері ұйытқы болды.

1911-15 жылдарда шығып тұрған Айқап журналы Қазақстандағы идеялық-саяси ой-пікірдің аграрлық-демократиялық бағыттарын білдірді.Оған Ж.Сейдалин,Б.Қаратаев,С.Торайғыров,Б.Майлин және т.б. қатысып тұрды.

1912 жылдан 1918 жылға дейін шығып тұрған Қазақ газеті либерал-демократиялық бағыт идеяларын білдірді.Онда қазақ конститутциялық-демократялық партиясының және қазақ халқының жалпы ұлттық қозғалысының жетекшісі Ә.Бөкейханов,А.Байтұрсынов,М.Дулатов және басқалар қызмет етті.

1910-1911 жылдарда жаңа экономикалық өрлеуге байланысты Қазақстанда ереуіл қозғалысы жандана бастайды.

Ресейдің дүниежүзілік импералистік соғысқа кірісуі Қазақстан еңбекшілерінің жағдайына ауыр тиді.Соғыс жылдарында салықтардың мөлшері ұлғайтылды.Шаңырақ алымы 4 сомнан 8 сомға дейін көбейтілді.Қазақ халқының жерін тартып алу жалғастырыла берді.Соғыс жылдарында егіс көлемі,мал саны азайды.1913 жылдан 1915 жылға дейін Торғай облысының қазақ тұрғындарында егіс көлемі 57 мың десятинаға жуық,ал мал саны 260мыңға кеміп кетті.Соғыс жылдарында ұлттық-отаршылдық езгі күшейді.Патша әкімшілігі шовинистік ұрандар тастап,әдейі ұлтаралық араздықты тұтатты,қоныс аударған тұрғындардың үстем тобын қаруландырды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс Қазақстан экономикасын құлдырауға әкеп соқты.Ауыл шаруашылығында өлкедегі егіншілік облыстар бойынша біркелкі дамымады.Ер азаматттарды жаппай майданға алу мал шаруашылығының д құлдырауына әкеп соқты.Оған сан және сапасы жағынан үлкен зардап келтірді..Соғыс жылдарында мал санының қысқаруына ауық-ауық өткізіліп тұратын реквизиция да әсер етті.Патша үкіметі соғыс қажеттері үшін жергілікті халықтан түйе,жылқы,сиыр жинады.Мал санының қысқаруы ең алдымен қазақ халқының армия қажеттері үшін мәжбүрлеу тәртібімен ет беруге міндетті ьолғандығынан орын алды.

1916 жылдың алғашқы жартысынан ақ пісіп жетілген ұлт-азаттық қозғалыстың басталуына ақ патшаның «соғысып жатқан армиялар ауданына қорғаныс құрылыстары мен тыс жұмыстарына Орта Азия мен Қазақстанның және ішінара Сібірдің ер адамдарын шақыру туралы» 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығы себеп болды. Бұл жарлық бойынша аталған аудандардан 19 бен 43 жасқа дейінгі еңбекке жарамды ер адамдар алынуға тиіс еді.

Соғыстың алғашқы екі жылында ауыр шығындарға ұшыраған Ресей мемлекеті соғыс қажеті үшін еріксіз шақырылғандарды соғыс жүріп жатқан аудандарда қорғаныс құрылыстары мен әскери байланыс жолдарын салу, соғыс жүктерін тасымалдау жұмыстарына пайдалануды жоспарлады. Қазақстан мен Орта Азиядан 390 мың адам, соның ішінде Қазақстанның далалық облыстарынан 100 мыңнан астам, Жетісудан 87 мыңнан астам адам алынуға тиіс болды.

Патша жарлығына жауап ретінде Қазақстан мен Орта Азияның барлық аймақтарын түгелге жуық қамтығын 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі басталды. Алғашқы кезде стихиялы түрде және жергілікті сипат алған бас көтерулер көп кешікпей бүкіл өлкені қамтыған қарулы Көтеріліске ұласты. Патша жарлығы бойынша өкімет орындарындағы лауазымды адамдар, болыстар, имамдар мен молдалар, мекеме шенеуліктері, жоғары және орта оқу орындарының студенттері мен оқушылары тыл жүмыстарына шақырылудан босатыдды.

Бүкіл Қазақстанды қамтыған көтеріліс Ресей империясының әскери-отаршылдық және кен көлемде орыстандыру саясатына, сонымен бірге өлкедегі бай-феодалдық басшы топтарына қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалысына ұласты. Жалпы халықтық сипат алған бұл көтеріліс елдің дағдарысы мен қайыршылануына алып келген империалистік соғысқа да қарсы бағытталды. Ұлт-азаттық көтерілістің негізгі қозғаушы күші ұлттық ша-руалардың кең топтары, қазақ жұмысшылары мен қолөнершілері болды. Көтеріліске сонымен бірге қазақ халқының өзге де топтары: болыс басқарушылары, байлар, сондай-ақ демократиялық интеллигенцияның өкілдері де қатысты.

Алғашқы кезден-ақ бұл көтеріліске қазақ қоғамындағы топтардың көзқарастары бірдей болған жоқ. Қазақ интеллигенциясы мен демократиялық бағыттың жұрт тани бастаған сол кездегі жетекшілері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсьшов, М. Дулатов және т.б. халықты патша жарлығына қарсы шықпауға шақырды. Олар патша өкіметіне де бұл шақыруды кейінгі қалдыруды, оған тиісті дайындық жұмыстарын жүргізу қажеттігі туралы өтініштер де айтты. Олардың басты қаупі қарусыз халықтың патша өкіметінің жақсы жарақтанған жазалаушы отрядтарына қарсы тұра алмай босқа шығынға ұшырауы еді. 1916 жылғы қазан айындағы үндеу хатында олар «тыңдаңыздар, қан төкпеңіздер, қарсыласпаңыздар» деп жазды. Олар сонымен бірге, соғыс жеңіспен біткен жағдайда ұлттық автономия құруға да үміттенді, өз елінің патриоттары ретіңде олар Ресейдің бұл соғыста жеңіске жететіңдіктеріне кәміл сенді.

Патша өкіметінің жергілікті әкімшілігіне шын берілген шенеуліктер мен бай-феодалдық топ басшыларының кейбір бөлігі патша жарлығын мүлтіксіз орындап қолдады және оны жүзеге асырушылар болды. Патша жарлығына батыл қарсы шыққан қазақ интеллигенциясының қайсар өкілдері халықты қарулы күреске шақырды. Көтерілісшілер қаһарына алдымен тыл жұмысына баратындардың тізімін жасаған және оны орындауға әрекеттенген болыс басқарушылары, ауыл старшындары және патша әкімшілігінің басқа да төменгі қызметкерлері ұшырады. Қолдарына түскен құралдармен және ескі қарулар мен қаруланған көтерілісшілер болыс басқарушыларының, ауыл старшыңдарының кеңселері мен үйлерін өртеді, шақырылушы жастардың тізімін тартып алып жойып жіберді.

Көтерілісшілердің патша отрядтарымен қақтығыстары жиілей түсті. Стихиялық қозғалыстар бірте-бірте ұйымдасқан сипат ала бастады. Көтерілістің кең қанат жаюынан қауіптенген патша өкіметі тыл жұмысына шақыруды 15 қыркүйекке дейін кейінге қалдыруды ұйғарды. Бірақ басталып кеткен ұлт-азаттық күрестің жалынын жұбаныш сөзбен басу мүмкін болмады.

Бүкіл өлкені қамтыған көтерілістің ең ірі ошақтары Жетісу өлкесі мен Торғай облысы болды. Халық тығыз орналасқан Жетісу өлкесінде көтеріліс алғашқы күндерден бастапақ қарқын ала бастады. Аз ғана уақыт ішінде көтеріліс Шу өзені мен Ыстық көлге жапсарлас жатқан бүкіл аумақты қамтыды. 17 шілде де Жетісу мен Түркістан өлкесінде соғыс жағдайы енгізілді. 20 шілдеде Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы болып генерал Курапаткин тағайындалды. Бұл уакытта бүкіл Жетісу жері халық күресінің от-жалынына оранған еді.

Тамыз айының басында Ботбай, Кастек, Тайторы, Ырғайты болыстарының 5 мың адамдық отряды Самсы аңғарында патша өкіметінің жазалаушы отрядын қоршап алды. Қыркүйек айында Лепсі уезінде көтерілісшілердің патша әскерлерімен ірі қақтығыстары болды. Көтеріліс барысында қазақ, қырғыз, ұйғыр халықтарының патша өкіметіне қарсы бірлесіп күресу мүлделері айқын көрінді. Асы жайлауы маңындағы Албан руының көтерілісшілері ұйғырлармен, Ыстық көл қырғыздарымен және дұнғаңдармен күш біріктіріп шайқасты.

8 тамызда Ақсу жайлауында қазақ-кырғыз жиыны өтті, онда патша әскерлеріне, жалпы отарлық езгіге қарсы бірлесіп күресу туралы шешім қабылданды. Қазақ және қырғыз жасақтарының бірлескен 10 мың адамдық отряды Токмак қаласын қоршады. Жетісудағы ұлт-азаттық көтерілістің ірі ошақтарының бірі Қарқара аймағы болды. 1916 жылғы 11 тамызда көтерілісшілер Қарқара жәрмеңкесін қоршап, бұндағы Кравченко бас-қарған жазалау отрядын талқандады.

Патша өкіметі көтерілісті басу үшін жазалау отрядтарымен бірге басқа да әдістерді қолданды. Ұлттық араздықты қоздыру үшін өлкедегі орыс қоныстанушыларын көтерілісшілерге қарсы айдап салды. Жетісу облысының генерал-губернаторы М.Фольбаумның бұйрығы бойынша Жетісу қазақтарынан жазалау отрядтарын ұйымдастыру үшін оларды асығыс түрде қаруландыра бастады. Сонымен бірге, қоныстанушылар селоларындағы орыс кулактары мен шаруалары да қаруландырылды. Зор қарқын алған көтерілісті басу үшін патша өкіметі Жетісуға ірі көлемдегі әскери күш жіберуге мәжбүр болды. Көтерілісшілердің патша әскерлерімен ірі шайқастары Асы мен Қарқара жайлауларында, Қастек пен Нарынқолда, Шарын мен Қорамда және т.б. жерлерде болды. Мерке, Әулие ата көтерілісшілері жазалаушыларға қарсы табан тірескен шайқастар жүргізді. Күш тең емес шайқастарда көтерілісшілердің ерлік күрестеріне қарамастан Жетісудағы ұлт-азаттық көтеріліс жеңіліске ұшырады. Патша өкіметі тек көтерілісшілерді ғана емес, бейбіт халықты да аяусыз жазалады. Ондаған қазақ және қырғыз ауылдары жойылды, 347 адам өлім жазасына кесідді, 578 адам каторгалық жұмыстарға, 129 адам түрмеде отыруға кесілді. Сонымен бірге, жүздеген адам сотсыз және тергеусіз атылды, жазалаушы отрядтар мен кулактардың қолынан қаза тапты. Жазалау отрядтарынан бас сауғалаған 300 мыңдай қазақтар мен қырғыздар Қытайға, Құлжаға және Қашқарияға көшіп кетуге мәжбүр болды. Патша әкімшілігінің өз есептеулері бойынша. Жетісу губерниясы 53 мың шаруашылыққа, яғни, 30 пайызға кеміген. Көптеген ауылдар мен қыстақтар қираған үйінділерге айналдырылды. 1916-1917 жылдары 2,5 млн. десятина жер тартып алынып, қазақ отбасылары құнарсыз таулы аудандарға немесе Балқаш маңайындағы шөл далаға қуылды.

Торғай облысы Қазақстандағы 1916 жылғы көтерілістің ең ірі орталықтарының бірі болды. Мұндағы өлке халқының күресі мейілінше табанды болып, ұйымдасқан сипат алды және ұзаққа созылды. Бұндағы көтеріліске қатысушылар саны 50 мыңға дейін жетті. Көтерілісті Кенесары Қасымұлы серіктерінің бірі Иман батырдың немересі Амангелді Күдербайұлы басқарды. Көтеріліске дейінақ халық мүлдесін қорғаушы және күрескер ретінде Амангелдінің аты ел арасыңда белгілі болатын. Халық жақтаушысы ретінде ол бірнеше рет патша түрмесінде отырып шықты.

1916 жылдың шілде айында көтерілісшілердің Амангелді бастаған алғашқы отряды құрылды. Тамыз айында едәуір күшке айналған көтерілісшілер Сұрша қойнауында Амангелдіні өздерінің қолбасшысы сардары етіп сайлады. Жергілікті ауылдық - болыстық әкімшілік басқаруы жойылып билік көтерілісшілердің қолына көшеді. Орта Жүздегі қыпшақ руының белгілі биі Нияздың немересі Әбдіғаппар Жанбосынов хан болып сай-ланды.

Амангелді армиясы әскерлерінің басқа көтеріліс отрядтарынан ұйымшылдығы мен тәртібі жөнінен едәуір айырмашьшығы бодды. Амангедді өз әскерлерін ондық қа, жүздік ке, мыңдық қа бөлінген ұйымдасқан, тәртіпті құрышымға негіздеді. Басқару ісі Әскери Кеңес арқылы жүргізілді. Кеңес жанындағы ұйым барлық әкімшілік мәселелерін шешіп отырды. Штаб жанындағы сот алқасы дауларды шешті және әртүрлі заңдық мәселелер-мен айналысты. Әрбір мың шаруашылыққа сайланған елбегі сарбаздар мен бейбіт тұрғындар арасындағы дауларды реттеп отырды. Салық пен көтерілісшілер үшін қажетті азық-түлікті арнайы жасақталған жасақшылар жинады.

Қараша айының ортасына қарай Торғайдағы көтерілісшілер саны 50 мыңға дейін жетті. 17 қараша күні көтерілісшілердің Ақтөбе уезіндегі тобы Қарабұтақ селосын қоршайды, ал келесі күні Қожакөл маңында жазалаушы отрядқа шабуы жасайды және елеулі қарсылық көрсете алмаған патша әскерлерін кейін шегіндіреді.

22 қазанда Амангелді бастаған 15 мың сарбаз Торғай қаласын қоршауға алды. Қаланы қоршау бірнеше күнге созылды. Көтерілісті талқандау үшін патша өкіметі генерал Лаврентьев басқарған 9 мың адамдық арнайы экспедициялық корпус жібереді. Жазалаушы әскери корпус қалаға үш жақтан, Қостанайдан, Актөбеден және Шалқар бағытынан шабуылдайды. Торғайға беттеген жолында жазалаушылар отряды бейбіт қазақ ауылдарын шауып тонады, қарапайым халықты қырғынға ұшыратып жазықсыз адамдарды қанға бояды.

Торғайға келе жатқан әскери корпус туралы хабардар болған Амангелді Торғай қаласын олар келгенше алуға ұмтылды. Бірақ 6 қараша күні қаланы тікелей шабуыл жасау арқылы алу әрекеті жүзеге аспаған Амангелді қаланы қоршауды тоқтатып, Түнқойма почта станциясы маңында Торғайға жақындап келе жатқан патша әскерлеріне шабуыл жасады. Патша әскерлері көтерілісшілердің ауыр соққысына төтеп беріп, бірнеше күннен кейін ғана Торғай қаласына кіре алды.

Подполковник Катоминнің жазалаушы отрядымен ауыр шайқастар жүргізген Амангелді, көтерілісшілердің негізгі күшін сақтап қалу мақсатыңда қараша айының екінші жартысыңда, өз сарбаздарын Торғайдан 150 шақырым жерге әкетіп, Батпақ қара мен Аққұм маңына шоғырландырды. Партизандық күрес тәсіліне кешкен көтерілісшілер шағын отрядтарға бөлініп, кенеттен шабуылдар ұйымдастырып, жазалаушы әскерлерге елеулі соққы беріп отырды. Осындай шайқастарда Амангелдінің серігі, атақты мерген Кейкі батырдың ерлік істері көпке мәлім болды. 22 қараша күні Үлпан станциясы маңыңда көтерілісшілердің 4 мындық отряды жазалаушы әскермен соқтығысады. Әскери қақтығыстар Шошқалы қопа, Күйік қопа, Татыр, Доғал Үрпек маңыңда да болады.

Ерте жауған қар мен ерте түскен суық көтерілісшілердің соғыс қимылдарын қиындатады. Көтерілісшілердің біршама саябырлаған қимылдары 1917 жылы одан әрі жалғасып, Ресейдегі ақпан төңкерісіне ұласты. Акпан төңкерісінен кейін көтерілісшілер саны қайта өседі. 1917 жыддың соңына Қарай Амангедді Торғайды алады.

Торғай облысындағы көтерілісті патша әскерлері толық жеңе алмады, бірақ қазақ ауылдарының көтеріліс кезіндегі әлеуметтік-экономикалық Жағдайы күрт нашарлайды. Жазалаушы отрядтар тонауы мен қырғынына ұшыраған көптеген ауылдар Қытай мен Моңғолияға көшуге мәжбүр болдьі. Осы жылдары Ресей империясындағы қазақтар саны 600 мың адамға қысқарды. 1916 жылғы көтеріліс қазақ халкының көп ғасырлық ұлт-азаттык қозғалысыңда ерекше орын алады. Патша өкіметінің отаршыддық саясатына және империалистік соғысқа қарсы бағытталған кең байтақ өлкенің көп бөлігін қамтыған көтеріліс ұлт-азаттык және бүкіл халықтық сипат адды. Көтеріліс жеңілгеннен кейін патша өкіметінің отаршыл әкімшілігі қазактарды тыл жұмысына шақыруды күштеп жүргізді. 260 мың адамды еріксіз тыл жүмысына айдап әкетсе, 10 мың адамды өлкедегі өнеркәсіптік және әскери жүмыстарды істеуге қалдырды.

1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің жеңілуінің басты себептері оның бытыраңқылығы мен ұйымшылдықтың жеткілікті болмауы еді. Ұлттық демократиялық интеллигенция қатарыңда да бірлік болмады. Сонымен бірге, көтерілістің біртүтас басшылығы мен ұйымдық орталығы да жоқ еді. Жеңіліске ұшырағанына қарамастан 1916 жылғы көтерілістің Қазақстан тарихындағы маңызы зор және бұл көтеріліс қазақ халқының ұлт-азаттық күресінің құрамды бөлігі болып табылады.

Тақырыбы: Ресейдегі Ақпан төңкерісі жіне оның Қазақстанға ықпалы. Саяси партиялардың қалыптасуы мен қызметі.

1917 жылдың басында Ресейдің төңкерістік жаңа толқыны көтерілді. Империалистік соғысты азамат соғысына айналдыру ұраны кеңінен насихатталды. Патша өкіметі бұқараның жаппай қарулануынан қатты сескене бастады. Төңкерістік дағдарыстың пісіп-жетіліп келе жатқандығы ұлт аймақтарында, онын ішінде Қазакстанда да сезілді.

1917 жылы 27 ақпанда Петроградта буржуазиялық-демократиялық төңкеріс жеңіске жетті. Патша өкіметі құлатылып, министрлер мен көрнекті шенеуніктер тұтқынға алынды. Патша өкіметі құлатылғаннан кейін бүкіл Ресейдегі сияқты Қазақстанда да қос өкімет орнады. Бұрыңғы патша шенеуніктері, эсерлер, меньшевиктер және буржуазиялық ұлтшылдар басқарған буржуазиялық Уақытша үкімет органдарымен қатар халықтық өкіметтің жаңа органдары жұмысшылар, шаруа және солдат депутаттарының кеңестері құрылды.

Патша өкіметінің құлатылуын Қазақстан еңбекшілері саяси және ұлттық азаттық алудың бастамасы ретінде қабылдады. Төңкерісшіл халық бұқарасының белсенді қимылдары нәтижесінде өлкеде бұрыңғы өкімет өкілдері орындарынан түсіріліп, тұткынға алынды. Буржуазиялық-демократиялық ақпан төңкерісінің жеңіске жетуі өлкедегі еңбекшілердің саяси белсенділігін арттырды.

Қазақстанда кеңестер 1917 жылы наурыз-мамыр айларында Семейде, Әулиеатада, Петропавлда, Көкшетауда, Ақмолада, Павлодарда, Оралда, Өскеменде, Атбасарда, Түркістан өлкесінде және т.б. жерлерде құрыла бастады. Жұмысшы табы мен солдат депутаттарының кеңестерімен қатар сәуір-мамыр айларында шаруа депутаттарының кеңестері құрылды. Бұл кеңестерде көпшілік орынды меньшевиктер мен эсерлер алды. Сонымен бірге буржуазиялық уақытша үкіметтің жергілікті органдары 1917 жылы наурыз-сәуір айларында құрылды. Мәселен, Семейде қалалық думанын, офицерлердің өкілдерінен, биржалық комитет пен кооперативтердің кулактық одағы мүшелерінен тұратын қоғамдық ұйымдар мен армияның Семей атқару комитеті, Петропавлда, Өскеменде қоғамдық кауіпсіздіктің т.б. бірлескен атқару комитеті жұмыс істей бастады. Көкшетауда көпестер мен шенеуніктердің жиналысы уақытша коалициялық комитет сайлады. Өскеменде де осындай атқару комитеті құрылды. Уақытша үкіметті қолдаған Сібір, Орынбор, Орал және Жетісу қазақ әскерлері мен қазақ-орыс станицалары қанаушы басшы топтары өкіметінің органдары - қазақтық комитеттер құрды. Бұлардың басында бұрыңғы патша өкіметінің отарлаушы шенеуніктері, қанаушы таптардың өкілдері тұрды. Сонымен қатар Қазақстанда қазақ интеллигенциясы басқарған қазақтардың ұлттық облыстық және уездік комитеттері де ұйымдастырылды. Оларға комиссарлар болып ұлттык интеллиғенцияның өкілдері, атап айтқанда, Торғай облысында Ә. Бөкейханов, Жетісу облысында М. Тынышбаев, Түркістанда М. Шоқаев, т. б. тағайындалды. Бірақ олар шын мәнінде отарлық әкімшіліктің шенеуніктері болғандықтан жергілікті қазақ халқының көкейкесті мәселелерін шеше алмады. Кейбір жағдайда ұлттық интеллигенция өкілдері Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық-саяси дамудың өте маңызды мәселелері бойынша Уақытша үкімет жағына шығып кетті.

Уақытша үкіметтің Қазақстандағы жергілікті органдары кулактарға, қазақтардың басшы топтарына, қазақ ауылдарының бай-манаптарына арқа сүйеді. Олар жұмысшылар мен еңбекшілердің революцияшылдық шабытын әлсіретуге тырысты, халықты тонауларын жалғастыра берді, бұқараны империалистік соғыстың ауыртпалықтарын өз мойындарымен көтеруге мәжбүр етті. Қазақтарды саяси құқықтарынан айырған ескі заңдар күшінде қалды, орасан зор жер иеліктері мен орыс-қазақ әскерінің сословиелік артықшылықтары сақталды, қазақ халқының тандаулы жерлерін тартып алушы Қоныс аудару басқармасы өз қызметін өзгертпеді. Сөйтіп, Уақытша үкімет Қазақстанда бұрыңғы патша өкіметінің саясатын одан әрі жалғастырды. Өйткені бұл жаңа үкімет органдары өзінің әлеуметтік құрамы, басқару әдістері жағынан революцияға дейінгі патша әкімшілігінен айнымай, жергілікті халыққа олар қалай қараған болса, солай қарады.

Патша өкіметі құлатылғаннан соң, Қазақстан большевиктері астыртын жағдайдан шықты. Орынборда және Торғайда - П. Кобезев, Ә. Жангельдин, А. Коростелев, Ақтөбеде - В. Ф. Зинченко, Перовскіде - А. В. Черняхов, Оралда - П. Парамонов, П. Дмитриев, Шымкентте - Н. Морозов, Семейде - П. Салов, Петропавлда - К. Сүтішев т. б. партиялық ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді.

Большевиктік партиянын қатарына С. Сейфуллин, Б. Серікбаев, Т. Рысқұлов, С. Арғыншиев және басқалары кірді. Олар Уақытша үкімет саясатының мәнін халыққа ашып берді, революция жауларының арам пиғылдарын әшкереледі, жұмысшылар мен шаруаларды, солдаттарды төңкерістін женісі жолындағы күреске топтастырды.

Ақпан төңкерісі женгеннен кейінгі Қазақстан жұмысшы табынын елеулі табысы - кәсіпшілер одақтары ұйымдарының құрылуы еді. Олардың қалыптасуында Орынбор-Ташкент теміржолшыларының Құрылтай съезі және Омбы темір жол жұмысшылары мен қызметкерлерінің бірінші съезінің үлкен маңызы болды. Бұл съездердің күн тәртібінде бірқатар маңызды саяси және экономикалық мәселелер қаралды. Олар: Уақытша үкімет пен соғысқа көзқарас, 8 сағаттық жұмыс күні, жұмысшы, солдат және шаруалар депутаттары Кеңестеріне қатыстылық, контрреволюциямен күрес, Құрылтай жиналысына қатысу, пенсиямен қамтамасыз ету және т.б. мәселелер.

Осы кезде Омбы, Орынбор, Ташкент, Семей т.б. қалалары оқу орындарының қазақ жастары алғашқы кезде мәдени-ағарту істерімен шұғылданған жастар үйірмелері мен ұйымдарын құрды. Орынборда "Еркін дала", Омбыда "Бірлік", Оралда "Жас қазақ", Троицкіде "Үміт" деп аталатын және басқа жастар ұйымдары, 20 шақты үйірмелер мен топтар пайда болды. Олар халық арасында листовкалар, сол күндердің көкейтесті мәселелеріне арналған такпақ-өлендер таратты, ойын-сауық кештерін, айтыс-талқылаулар т. б. ұйымдастырды. Бұл ұйымдардың белгілі бір бағдарламалары болмады, әлеуметтік құрамы жағынан да біркелкі емес еді. Алайда, олар қазақ халкын патша өкіметінің ұлттық орталық езгісінен азат етуді шын пейілдерімен қалады, өз халкының білім алуын талап етті, еңбекшілердің санасында ұлттық бірлік, бостандық пен тәуелсіздік идеяларын оятуға ұмтылды. Осы топтар мен үйірмелер арасынан неғұрлым батыл революциялық бағдарламамен әрекет жасағаны Әулиеата уезінде Түрар Рысқұлов ұйымдастырған "Қазақ жастарының революцияшыл одағы" еді. Оның құрамына қазақ халқының орташа және кедей топтарынан шыққан алдыңғы қатардағы жастар енді.

Ұлттық интелегенцияның көрнекті өкілдері Ә.Бөкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, М.Тынышпаев, М.Сералин, Ж.Сейджалин, Б.Қаратаев, С.Торайқыров т.б. «Қазақ» (1913-1918) газетінің және «Айқап» (1911-1915) журналының төңірегіне топтасты.

Бұл кездегі империя көлемін қамтыған саяси тұрақсыздық жағдайында Орынбор қаласында шоғырланған қазақ окығандары өзара кеңесіп, кезек күттірмейтін ұлттық мәселелерге байланысты бір тұжырымға келу үшін жалпы қазақ съезін шақыру туралы шешім қабылдады. Олар "Қазақ" газеті арқылы қазақ және қырғыз халықтарына арнайы үндеу жолдады. 1917 жылғы 21-26 шілдеде Орынборда болған "Бүкіл қырғыздық" съезде "Алаш" партиясы қалыптасып, басшы органдарын сайлады. Оның құрамына Әлихаң Бокейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдос Омаров, Мұстафа Шоқай, Мұхаметжан Тынышбаев, Халел Досмұхамедов, Жанша Досмұхамедов, Халел Ғаббасов, т. б, кірді. Бұл партияның сол жылы 5-13 /18-26/ желтоқсанда Орынборда өткен екінші съезінде Қазақ автономиясы -Алашорда Үкіметі - ұлт Кеңесі құрылды. "Алаш" партиясының Бағдарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бөлімнен тұрады. Олар: 1) Ресей демократиялық федерация болып жариялану туралы; 2) Ресей құрамында Қазақ ұлт автономиясын құру; 3) Халықтар арасында тең құқықтық орнату; 4) Дін туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шығару; 5) Елдегі билік және сот туралы; 6) Елді қорғау, әскер және халықтық милиция құру;7)Халықтың табысына қарай салық салу; 8) Жұмысшылар туралы; 9) Ғылым және білім туралы; 10) Жер мәселесі.

Жаңа құрылған үкіметтің құрамына 15 адам, Халық Кеңесі төрағасы болып Әлихан Бөкейханов бекітілді. Бұл үкіметтің негізгі мақсаты ұлттық бірлікті жандандыру саясаты болған еді. Осы козғалыстың өмірге келуі отаршылдық езгідегі халқымыздың ғасырлардан бергі қордаланып келген және әбден пісіп-жетілген наразылығының айқын көрінісі болды.

Большевиктер билікке келісімен-ақ, ұлттық мүддені негізгі мұраты санаған, Қазақстандағы бұл қозғалыс пен Алаш партиясына пролетарлық төңкерістің салтанатты шеруі жолындағы кедергі есебінде қарады. Бұл бағыт оның ішкі және сыртқы саясатында /халықаралық коммунистік қозғалыстағы да/ ашық көрініп, әсіресе, Сталиннің жеке билігі орнағаннан кейінгі кезеңде жетекші бағытқа айналды. Соның салдарынан бұрыңғы империяның шет аймақтарында дами бастаған ұлттық қозғалыстарға үзілді-кесілді тежеу салынды.

1918 жылғы 5 қаңтарда Бүкілресейлік құрылтай жиналысының күшпен таратылуы Алаш автономиясын құру мүмкіншілігіне де зардабын тигізді. Алашорда басшылары мен большевиктер арасындағы қайшылық тереңдей түсті. Егер Алаш партиясы, біріккен ұлттық зиялылар большевиктерге қазақ қоғамына мүлдем жат әлеуметтік тәжірибені күштеп танушы, қазақ жұртына іріткі салушы күш ретінде қараса, большевиктер Алаш қозғалысына ұлттық буржуазия мен феодалдык топтардың таптық мүддесін қорғайтын, төңкеріске қарсы кертартпа күш есебінде қарады.

Сөйтіп, қазақ елінің ғасырлар бойы мыңдаған асыл азаматтары басын тіккен биік арманы — ұлттық мемлекетті қалпына келтіру ісі — Алаш қозғалысы, Алашорда үкіметімен бірге тоталитарлық өктемдік пен империялық зомбылықтың шабуылына көміліп, тарих қойнауында қала берді.

Тақырыбы: XVIII ғасыр және XX ғасырдың басына дейінгі Қазақстан мәдениеті.

Похожие работы

Қазақстандық отбасылардың әлеуметтік мәселелері, отбасымен әлеуметтік жұмыстың технологиясы

Скачать

385825

15

4

... ғы – жас ұрпақты тәрбиелеу мәселелерін отбасы­ның әлеуетін пайдалана отырып шешуге болады. 3.2 Қазақстандық отбасылардың әлеуметтік мәселелерін шешуде ұсынылатын модельдер Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын сақтау, ...

Төлен Әбдікұлы – қазақ әдебиетіне 60-70-жылдары келген жазушы

Скачать

206329

13

3

... ;ып ай бойы әлде бір сиқырлы әлемге арбалғандай күйде жүрдім. «Қазақ әдебиеті тіршілігін тоқтатты деп кім айтты? Жоқ, ол тірі, мұндай ғажап туындыны дүниеге әкелген әдебиет өмір сүре береді» деген жүрекжарды лебізімді дүркін-дүркін қайталаумен болғаным есімде &# ...

Түрік қағанатының ішкі саясаты және Істемі

Скачать

249228

0

0

... 1179; әулеттермен әрі империялармен нәтижелі қатынастар жүргізу арқылы сыртқы аренадағы беделін көтерді. Батысқа жорық.Түрік қағанатының тарихында ерекше атап өтетін бірнеше әскери жорықтардың жасалғаны анықталған.Соның бірі – Батыс жорығы.Бұл жоры ...

Кіші мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру

Скачать

200129

6

3

... үшін жағдайлар жасау. 2 Кіші мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың әдіснамалық негіздері 2.1 Кіші мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру жолдары Зерттеумен айналысу оқушының жеке және шығармашылық қабілеттері мен зерттеу, ойлау дағ ...